Barok w Polsce.

Prof. Czesław Hernas dzieli barok na następujące etapy:

barok wczesny (1580 -1620)

barok dojrzały (1620 - 1670)

barok późny (1670 - 1730 (60))

Jak widać w baroku mieści się cały wiek XVII, a nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych. W Polsce jest to powstanie Chmielnickiego i "potop" szwedzki oraz wojny z Turcją. Było to stulecie pełne dramatów i napięć, pełne śmierci, pożarów i grozy. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec wewnętrznego dramatu: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmieniony i kiedy życie trwa tak krótko? Czy godzić się z jego ulotnością? Czy może szukać tego co trwałe?. I oto bohater nowej epoki to człowiek postawiony wobec przemijalności, poszukujący wartości trwałych i pewnych, dlatego zwrócony do religii, bliski ideałom wieków średnich.

Tło społeczno-polityczne i kulturowe baroku:

Oświata - wraz ze zwiększeniem ilości szkół i ich rozwojem, przybywa ludzi wykształconych . Więcej ludzi ma dostęp do nauki i bierze się za pisarstwo. Upada znaczenie szlachty średniej, a do głosu dochodzi wielka magnateria.

Literatura - 4 nurty :

dworski (Jan Andrzej Morsztyn), rozwijający się na dworach magnackich i królewskim. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali polscy poeci. Poezja dworska miała więc zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie bawić i uatrakcyjniać uczty i rozmaite dworskie spotkania.

sarmacko-szlachecki (Pasek, Potocki) - charakterystyczny dla szlacheckich dworów ziemiańskich, odległych od miast tętniących własnym życiem, kultywującym własne tradycje. Literatura tego nurtu, odmiennie niż nurt dworski przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy. Nurt ten nazywa się także sarmackim, od słynnej teorii o sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVIIw. i odziaływującej na późniejsze epoki.

mieszczańsko-plebejski (Piotr Baryko). Bohaterem tej poezji jest człowiek - jego miejsce w społeczeństwie, jego postawa wobec konfliktów i uroków miast. Przedmiot rozważań stanowią także uniwersalne prawa ludzkie.

sowizdrzalski (żacy i ich nauczyciele) - człowiek epoki baroku charakteryzuje się: zawężonymi horyzontami myślowymi, rozdwojeniem wewnętrznym w sprawie głównych celów człowieka.

W Polsce barok w poezji rozpoczął się w twórczości poetyckiej M. Sępa-Szarzyńskiego i S. Grabowieckiego, którzy nie poszukiwali już (jak ich renesansowi poprzednicy) ziemskiego szczęścia i harmonii, koncentrując się na zagadnieniach metafizycznych, przemijaniu i śmierci w trudnej, intelektualnej formie odzwierciedlającej złożoność świata.
Kontynuowali ten nurt m.in.: S. Grochowski, K. Twardowski i W. Kochowski. Przeciwstawną postawę reprezentowała tzw. poezja światowych rozkoszy (H. Morsztyn, S. Twardowski, J.A. Morsztyn, S. Zimorowic), zafascynowania zmysłowym obrazem świata i miłości.
Pośrednie stanowisko zajmowała poezja ziemiańska (m.in. A. i P. Zbylitowscy, K. Miaskowski). Poezja mieszczańsko-plebejska koncentrowała się na problemach społecznych oraz pracy ludzkiej (A. Władysławiusz, Jan z Kijan, W. Roździeński).
Prozę zdominowała twórczość polemiczno-religijna, podejmująca problemy walki kontrreformacji z reformacją po soborze trydenckim (np. P. Skarga), a także okolicznościowa, kaznodziejska, gawędziarsko-pamiętnikarska. Epikę wierszowaną reprezentował m.in. W. Potocki (Wojna chocimska 1670-1674, wydana 1850).
W okresie zaostrzonej kontrreformacji i w czasach saskich pojawiły się kłopoty z cenzurą dzieł przeciwstawiających się klerykalnej wizji świata. Język literatury stawał się coraz bardziej manieryczny (m.in. makaronizmy), dlatego oświecenie traktowało barok jako epokę złych gustów, a nawet ciemnoty. Obecnie twórczość barokowa, zarówno europejska, jak i polska, budzi zainteresowanie i jest wznawiana.

W rozwoju sztuki barokowej Polska nie różniła się od innych krajów europejskich. I u nas widoczny jest kryzys ideałów renesansu - spokojna, klasyczna harmonia między treścią a formą ulega olśniewającemu bogactwu formy, logiczna konstrukcja całości (w literaturze czy architekturze) staje się mniej istotna niż dekoracyjność wyglądu. Krytyce podlegają założenia humanizmu renesansowego, a główne umiejętności godzenia ziemskich i wiecznych wartości, rozsądne poszukiwanie ziemskiego szczęścia i tolerancja religijna.

Epoka baroku szuka własnej oceny spraw wiecznych i nowych odpowiedzi na pytanie "czym jest człowiek"? Np. Sęp-Szarzyński proponował człowiekowi postawę aktywną w poszukiwaniu istotnych wartości, wierząc, iż można je odnaleźć drogą intelektualnego skupienia. Sebastian Grabowiecki natomiast, widząc w człowieku przede wszystkim jego bezradność i samotność, proponował mu ucieczkę od świata i bezgraniczne oddanie się Bogu. W Polsce, objętej kontrreformacją, ponownie zaznacza się potęga Kościoła. Z tego też powodu niemałą rolę w kształtowaniu światopoglądu odegrał zakon jezuitów. Szeroko rozwinięta sieć szkół zakonnych spowodowała wprawdzie wzrost liczby osób wykształconych, ale jednocześnie obniżył się poziom tego wykształcenia. Wszelkie przejawy wolnej myśli, poglądy heretyckie i antykościelne podlegały surowej cenzurze. Niepożądane książki umieszczano na indeksie - pierwszy indeks w Polsce sporządzono w Krakowie na początku XVII wieku. Wynikiem takiej polityki Kościoła było ogólne obniżenie poziomu literatury, w której pojawiać się zaczęły płytkie utwory o charakterze dewocyjnym i panegiryki (utwory pochwalne, wysławiające z przesadą osobę lub wydarzenie), których autorzy liczyli na protekcję w zdobyciu stanowiska lub zaszczytów. Często były to utwory grafomanów, a więc osób nie posiadających talentu, a ulegających manii pisania utworów literackich. Dość częstym zjawiskiem było makaronizowanie języka literackiego (makaronizm - obcy wyraz, zwrot, obca forma wpleciona w tekst pisany w języku ojczystym). W końcu XVII wieku wychowanie w szkołach zakonnych nakazywało popisywanie się znajomością łaciny. Wtrącano więc wyrazy łacińskie do polskich zdań, nadawano im polskie końcówki, czy naginano polską budowę zdań do łacińskiej składni. Zwyrodnienie języka i stylu w literaturze polskiej było objawem obniżenia się poziomu kultury umysłowej i obyczajowej, której uległa szlachta, zapatrzona w swą rzekomą sarmacką wyższość nad innymi narodami. Jeszcze w XVI wieku pojęcie sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie - patriotyzm, pracowitość, uczciwość, ale w XVII wieku miejsce dawnych cnót zajęły wady - obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. Powyższe sprawy powodują, że szczególnie II połowa XVII wieku jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna Polski wikłała kraj w coraz to nowe wojny. Bunty chłopskie przeciwko uciskowi feudalnemu, potop szwedzki i anarchia szlachecka osłabiały jej pozycję polityczną. W 1652 roku nastąpiło pierwsze zerwanie sejmu przez liberum veto jednego tylko posła, za Augusta II zerwano 17 sejmów, a za Augusta II, prócz koronacyjnego nie doszedł do skutku ani jeden.

Kontrreformacja - Jeszcze przed fatalnymi wojnami, na kulturze polskiej zaciążyła kontrreformacja - prąd powstały w kościele wobec zagrożenia reformacją. Zwołany wobec przeciwstawienia się postępom różnowierstwa sobór trydencki ( 1545 - 1563), wydał szereg dekretów, a kościół uformował się wówczas jako organizm polityczny i wypracował na swój użytek ścisłą strategię postępowania. Dbając o nieskażoność dogmatów, o prawomyślność wiary, wyraźnie określił co należy uznawać za katolickie w dziedzinach nauki, rygorów i zwyczajów kościelnych, wytyczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej. Przeciwstawiając się swobodzie legend, zmyślonym i poszerzonym o cudowne dodatki fabułom hagiograficznym i biblijnym, Kościół nawiązał jednak, jednoznacznie do średniowiecza, jako wielkiej epoki wzorów chrześcijańskich. Stąd wzięła się w baroku popularność hagiografii, na przykład Żywoty Świętych Piotra Skargi, która upowszechniała, oparte na źródłach żywoty świętych wyznawców i męczenników (zwłaszcza współczesnych, ginących z rąk różnowiernych oprawców). Te wzory osobowe uczyły heroizmu, wytrwałości w dążeniu do zbawienia, strzegąc czystości wiary, Kościół po trydencki postulował wierność pismu świętemu i odrzucenie wszelkich wartości pozabiblijnych.
Sztuka barokowa
Barok w architekturze wczesnej fazy wystąpił równolegle z nurtem renesansowo-manierystycznym i był związany z kontrreformacją oraz działalnością jezuitów pod koniec XVI w., kiedy to przeniesiono do Polski wzory kościoła Il Gesu (Rzym), zastosowane w Nieświeżu (1586 -1599), Lublinie (1586-1604), Krakowie (od 1596), Kaliszu (1587-1596).
Architektura
Kościoły te reprezentowały nowy system przestrzenny wczesnego baroku, którego surowe, wytworne i monumentalne formy rozwijały się w kręgu królewskiego dworu Wazów - przebudowa pałacu na Wawelu (G.B. Trevano) i kaplica Wazów w katedrze. Chętnie wykorzystywano brunatny marmur chęciński oraz czarny marmur dębnicki.

Okazałym rezydencjom nadawano symetryczne plany i osiowe układy (pałac biskupi w Kielcach), wzniesiono w Warszawie Zamek Królewski (1598-1619), a także Zamek Ujazdowski. Częstym elementem były alkierze, a w większych realizacjach - wewnętrzne dziedzińce i wieże narożne (Łańcut, Kruszyna). Wpisany w fortecę manierystyczny zamek Krzyżtopór w Ujeździe (W. Senes, 1631-1644) pozostał obiektem wyjątkowym, chociaż typ palazzo in fortezza występował często głównie na kresach (Podhorce, Brody).
W 2. połowie XVII w. dominował już nurt dekoracyjny z bogatym wystrojem - Wilanów (A.W. Locci), wpływy holenderskie i francuskie zaznaczyły się w twórczości Tylmana z Gameren - pałac Krasińskich w Warszawie, pałace w Nieborowie, Lubartowie.
Barok typu rzymskiego reprezentował K. Bażanka - kościoły w Imbramowicach i w Krakowie, oraz P. Ferrari - kopuła kościoła Filipinów w Gostyniu i przebudowa kościoła w Lądzie (1728-1735). W okresie późnego baroku i rokoka nastąpila recepcja lekkich i fantazyjnych form sasko-francuskich wprowadzanych przez architektów drezdeńskich.
W wyniku mecenatu Sasów w Warszawie powstała Oś Saska i wschodnie skrzydło Zamku Królewskiego. Działali tam K.F. Pppelmann, M.D. Pppelmann, G. Chiaveri. Okazałe pałace wzniesiono na prowincji - w Białymstoku (architekci J. Deybel, J.H. Klemm) i w Radzyniu Podlaskim (J. Fontana). Na Wileńszczyźnie wyróżniał się K. Glaubitz, a w kręgu lwowskim B. Meretyn wprowadzający ornamentykę rokokową - katedra Św. Jura i ratusz w Buczaczu.

Malarstwo
Malarstwo epoki baroku początkowo wyrastało w atmosferze wytworzonej przez sobór trydencki i niosło z sobą treści religijno-moralne. Głównymi twórcami byli: T. Dolabella, K. Boguszewski, H. Han. Rozwijało się malarstwo epitafijne (Epitafium) i trumienne na blasze miedzianej, a przede wszystkim portretowe, na które było duże zapotrzebowanie w środowisku sarmackim. Najwybitniejszym portrecistą był pracujący w Gdańsku D. Schulz.
W związku z wojnami XVII w. rozwinęła się batalistyka - szczególnie w kręgu Jana III Sobieskiego, gdzie wyróżniał się portrecista J. Tretko. Pałac w Wilanowie zdobili: J. Siemiginowski, C. Callot, M.A. Palloni. W XVIII w. dominowała indywidualność S. Czechowicza działającego w Krakowie i Podhorcach. Sztukę późnego baroku reprezentuje też T. Kuntze-Konicz, a malarstwo ścienne realizowali m.in. J. Neunhertz, W. Żebrowski.
Rzeźba i rzemiosło artystyczne
W rzeźbie wczesnego baroku wyróżnili się W. i A. van den Blocke'owie - twórcy gdańskich nagrobków z postaciami klęczącymi. Rzeźbę figuralną i ornamentalną w stiuku najlepiej realizowali: G.B. Falconi, B. Fontana, a na dworze Sobieskiego - dekorator Wilanowa A. Schlter. Wyjątkową pozycję w rzeźbie polskiej zajęło środowisko lwowskie - A. Osiński, Pinzel.
Rzemiosło artystyczne przyswoiło sobie elementy orientalne (orientalizm), które łączyło z tradycją europejską, co znalazło wyraz w produkcji gobelinów (Nieśwież), pasów kontuszowych (Słuck), kilimów (Brody). Najsilniejsze ośrodki złotnicze i meblarskie wytworzyły Kraków i Gdańsk, a najwybitniejszymi złotnikami byli: A. Mackensen, J.Ch. Bierpfaff. Jednym z czołowych dzieł jest tzw. Monstrancja Kordeckiego na Jasnej Górze z 1672 autorstwa W. Grotka z Warszawy