Barok

Barok w Europie rozpoczyna się w XVI w. , a kończy się w XVIII w. Nazwę epoki wzięto z terminologii historii sztuki: portugalskiej ,,barocco", hiszpańskiej "barueca". Nazwy te oznaczają perłę o dziwacznym kształcie. Już sama nazwa mówił a o sobie negatywnie. Ujemnie oceniane były: malarstwo, rzeźba, muzyka, literatura baroku.

Wyróżnia się barok:
- hellenistyczny
- wieków średnich
- XVIII wieku
- romantyczny.

W epoce baroku doszło do przemian społeczno-religijnych oraz licznych wojen.

Renesansowe nury reformacyjne uległy załamaniu. Kościół starał się odzyskać swoją dawną pozycję. Na soborze trydenckim (1545 - 1563) postulowano o wzmocnienie władzy papieskiej oraz podjęcie działań przeciw reformacji.

Uwolnienie zasad religijnych miało się odbywać poprzez sztukę o charakterze sakralnym (architektura, malarstwo, rzeźba, literatura). Wiele dzieł sztuki uległo zniszczeniu, a ogłoszeniem Indeksu Ksiąg zakonnych zapoczątkowano kościelną cenzurę. Wszystkie te zjawiska, zmierzające do przeciwdziałania reformacji, określa się mianem kontrreformacji. Szczególną rolę miał odegrać utworzony w 1534 roku przez Ignacego Loydę, zakon Najświętszej Marii Panny Serca Jezusowego. Członków tego zakony nazywano jezuitami. Utrwalili oni wiatę katolicką wśród różnych narodów. Procesowi temu sprzyjała podjęta z czasem praca edukacyjna, szkolna. Do zakonu uczęszczali również innowiercy, którzy byli tam miło przyjmowani i tolerowani. Metody nauczania czerpane były z gimnazjów renesansowych. Jezuici kształcili gruntownie w zakresie języka i literatury łacińskiej , a także greckiej. Działalność jezuitów była generalnie podporządkowana interesom kontrreformacji. Towarzystwo Jezusowe kultywowało politykę kulturalną instytucji kościelnej, popierając między innymi walkę ze szkodliwymi dla wiary katolickiej dziełami.

Po wprowadzeniu Indeksu Ksiąg Zakonnych w życie, Towarzystwo Jezusowe kontrolowało księgarnie i drukarnie. Uiszczono pisma heretyckie i antykościelne.

W baroku można wyróżnić dwa wielkie nurty literackie:
- literatura kościelna
- literatura świecka

Literatura religijna
Umocnienie władzy kościoła sprzyjało wtedy wzrostowi zainteresowania relacjami między Bogiem a człowiekiem .
Mistycyzm - literatura, która pokazuje wewnętrzne przeżycia człowieka wierzącego.
Poezja metafizyczna - najsilniej rozwinęła się w Anglii w XVII w. Poezja ta ukazuje rozważania natury filozoficzno-religijnej.

Literatura świecka
W środowisku dworskim kształtowały się różne nurty poetyckie :

Manieryzm - nurt charakterystyczny dla sztuki i poezji włoskiej, rozwijający się w XV wieku. Cechował się bogactwem formalnym, przepychem, dekoracyjnością.

Gongoryzm - kierunek w barokowej poezji hiszpańskiej. Charakteryzuje się bogactwem formalnym i stosowaniem wyszukanych metafor.

Marinizm - kierunek w poezji włoskiej; odmiana konceptyzmu. Ukształtował go poeta włoski Giambattista Marimo (Marini). Jego poezja stała się wzorem i normą estetyczną dla jego naśladowców - marinistów. Język poetycki jako "nieprzezroczysta materia" utkana z rzadkich słów, sprzecznych epitetów, a nade wszystko z niezwykłych i przebogatych metafor. Opis ukazywanych zjawisk bywa zazwyczaj barwny, plastyczny, nieledwie malarski. Wiersz buduje często własny, "nadrealny" świat, poeta zadziwia czytelnika fantastyką kreacji (retoryka).

Konceptyzm - główny kierunek w poezji baroku. Ukształtował się w poezji hiszpańskiej i włoskiej wczesnego baroku i wpłynął na całą poezję (również prozę) epoki. Podstawowymi wyróżnikami stylu znamiennego dla konceptyzmu były: kunsztowna ornamentyka, dziwne metafory, paradoksy, "puenty" - czyli "koncepty". Język bogaty i niezwykły, skupiający na sobie uwagę odbiorcy.

Pierwsze zwiastuny nowego nurtu pojawiły się w Hiszpanii i we Włoszech. W Hiszpanii obok gongoryzmu rozwinął się dramat. Jej najwybitniejszym przedstawicielem był Lope de Vega. Parodię wielu eposów rycerskich stworzył Miquel de Cervantes (Don Kichot). Na literaturę elżbietańską w Anglii wpłynął William Szekspir (Makbet, Hamlet). Krajem, w którym barok wygasł najszybciej była Francja, gdzie Pierre Corneille był najwybitniejszym dramaturgiem (Cyd). Epoka baroku to także czas powstania i rozwoju opery. Opera zaczęła się kształtować we Włoszech we Florencji a pierwszym, który napisał operę był Monteverdi. Bardzo szybko opera dotarła do Polski, dzięki Władysławowi IV, który zaprosił śpiewaków operowych włoskich do Polski. Potem na zamku królewskim założono wspaniały teatr operowy. Od 1637 roku w tym teatrze

Barok w Polsce
W epoce literackiego baroku polskiego można wyróżnić trzy okresy;
- wczesny barok
- rozkwit kultury barokowej
- zmierzch baroku.

Wczesny barok przypada na ostatnie dwudziestolecie XVI i początek XVII wieku. W tym okresie tworzy jeszcze Kochanowski , Szymon Szymonowic. Pierwsze lata kontrreformacji owocują literaturą religijną Piotra Skargi, M.S. Szarzyńskiego.

Rozkwit kultury barokowej przypada na lata 1620-1680. Rozwija się sztuka i literatura sakralna - religijna. W tym okresie szerzy się nietolerancje religijna. W tym okresie pojawia się literatura dworska (J.A. Morsztyn; Z. Morsztyn; D. Naborowski ), a także literatura sarmacka (Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek).

Zmierzch baroku przypada na lata 1680-1730 -- lata saskie. Dominujący nurtem stała się literatura okolicznościowa i religijno-dydaktyczna.

Sarmatyzm prąd kulturowy polskiego baroku. Ukształtował się w drugiej połowie XVI wieku jako legenda o pochodzeniu szlachty polskiej od starożytnego plemienia mężczyzn Sarmatów znad Morza Czarnego. Mit sarmacki określił rychło ideologię szlachty, a w XVII wieku także styl życia, twórczość artystyczną, stając się znakomitym wyrazem kultury szlacheckiej. Demokracja szlachecka. "Złotandywność". Wolność i swoboda szlacheckiego iszałidualizmu. Pochwała tradycji szlachectwa jako zespołu wartości etycznych. Umiłowanie dawności, prostoty, pewnej surowości obyczajów. Religijność żarliwa, prosta, fanatyczna. Niechęć do nazbyt złożonych spekulacji intelektualnych i pewna niechęć do pracy. Ideały sarmatyzmu - republikanizm, wolność, szlachectwo, wiara - określiły postawę przeciętnego ówczesnego szlachcica. Łączył się z tym jeszcze kult swojskości (ksenofobia - chorobliwa niechęć do obcych kultur) i ziemiańskiego żywota.

Sarmata był rycerzem, sytym ziemianinem, zakochanym w przeszłości, który zapełniał czas zabawą (polowaniem i biesiadą) i politykowaniem. Był owym (pijanym często) rębajłą, który wierzył w cuda i gardłował po sejmikach. Lubił życie rodzinne. W ideologii sarmackiej wykształcił się pewien stereotyp Polaka: szlachcica, ziemianina., katolika. Nieszlachcic i niekatolik nie mógł być Polakiem. Polak był wyższy nad wszystkie narody i doskonalszy, toteż gardził obcymi. Lecz czerpał od nich wiele, zwłaszcza ze Wschodu (z Turcji). Orientalny przepych zaspokajał upodobania szlachcica. Szlachta przejęta była swoją misją dziejową i szczególną, nadludzką wartością.

Sarmatyzm pełnił funkcję ideologii narodowej. Nie stał się formacją kulturową i pozostał prądem w obrębie formacji barokowej. Literatura związana z sarmatyzmem była obfita: pisano wówczas powszechnie. Pisano dla siebie i grona znajomych; wiele utworów pozostało w rękopisach. Pisarzem, który znakomicie wyraził przeciętną sarmacką wizję świata, był Jan Chryzostom Pasek. Wacław Potocki zbliżał się do sarmatyzmu.

Mesjanizm sarmacki wiara w posłannictwo narodu polskiego, mającego do spełnienia misję wyznaczoną mu przez Boga. Mesjanizm sarmacki wypływał z wiary religijnej i świadomości patriotycznej dawnych Polaków. Powstało przekonanie, że Polacy (czyli szlachta) to naród wybrany przez Boga i powołany do misji dziejowej, jak kiedyś Izrael.