Barok i motyw vanitas

Od dawien dawna ludzi zawsze pociągała piękność. Starożytni, czy to grecy, czy rzymianie, lubili otaczać się pięknymi przedmiotami: meblami, rzeźbami a także kobietami. To właśnie starożytni stworzyli kanony piękna. Te kanony przez bardzo długi czas obowiązywały w Europie. Aż do końca XVI w.

W XVI w. mentalność ludzka uległa zmianie. Poszukiwali czegoś nowego, co można by było podziwiać, rzeźbić, malować. Ale wszystko już było. Poza jednym. Brzydotą. Barok jest epoką brzydoty, przemijania, marności i śmierci. Barok jest podobny do średniowiecza, lecz przebił go swoją elegancją i wytwornością. Jacob Burckhardt, szwajcarski historyk sztuki oraz teoretyk renesansu i baroku, ośmiela się nazywać barok „zwyrodniałą formą renesansu”. Nazwa „Barok” wywodzi się z por. „Barocco” oznaczające niezwykle rzadką perłę o nieregularnych kształtach lub z fr. „Baroque” oznaczającego bogactwo ozdób. Początkowo nazwa oznaczała wszelkie udziwnienia, zwyrodnienia i fetysze (np. innowacje w rzeźbie Michała Anioła). Barok był tak interesującą epoką, że obejmował wszystkie przejawy działalności literackiej i artystycznej a ponadto filozofię i kulturę.

Charakterystycznym motywem dla baroku jest motyw Vanitas ( z łac. Marność). Vanitas był kontynuacją nurtu kulturowego ze średniowiecza z rozkwitem w czasie baroku. W baroku kierowano się myślą z Księgi Koheleta – „Vanitas vanitatum et omni vanitas” – „Marność nad marnościami”. Ta myśl ma uzmysłowić widzowi jego kruche życie, które trwa tylko krótki moment.

Barok jest także epoką nauki. W tym czasie żyło i tworzyło grono znanych naukowców np.: Marcello Malpigi (powinniście go kojarzyć z biologii – cewki u owadów), Johannes Kepler (prawa rządzące ruchem planet) , Galileusz(odkrył księżyce Jowisza, oraz stworzył teorię heliocentryczną), Gabriel Fahrenheit (twórca skali temp. I termometra) oraz Isaac Newton ( którego musicie znać)
W literaturze poeci postawili na oryginalny styl utworów. Czołowy przedstawiciel baroku w Polsce, Jan Andrzej Morsztyn, stworzył kilka utworów, które od razu kojarzone są z barokiem, np.: sonet „Do trupa” czy „Niestatek”. Morsztyn, jako poeta dworski, tworzył utwory kunsztowne, zadziwiał wszystkich ich zmyślnym stylem i niezwykłą pointą. Sonet „Do trupa” jest przykładem talentu poety oraz barokowego konceptu. W tym sonecie są porównywane dwie osoby mianowicie trup z człowiekiem nieszczęśliwie zakochanym. Ten kontrast prowadzi do zadziwiającego finału, kiedy zakochany uznaje, że lepiej być trupem niż zakochanym i żyć w cierpieniu nieodwzajemnionej miłości.

W malarstwie natomiast chciano pokazać przemijanie świata ziemskiego przez stosowanie ogromnej ilość symboli. Proszę się przyjrzeć temu obrazowi. Namalował Pieter Boel (flamandzki malarz i rysownik). Obraz nazywa się „Wielka martwa natura z trumną oraz symbolami władzy i bogactwa”. W malarstwie symbole vanitas mają mieć wpływ moralizatorski, wskazujący na przemijalność życia i dóbr ziemskich. Często są to trupia czaszka, zgaszone świece, klepsydry i zwiędłe kwiaty oraz w szczególnym znaczeniu sceny pokazujące pustelników i umartwiania ciała. W centrum obrazu widzimy złotą tarczę w otoczeniu srebrnych i złotych naczyń. Naczynia symbolizują prawo kobiety do życia i seksualności. Przez swój związek z grzechem pierworodnym naczynia są symbolem grzesznego upadku. Widzimy także tiarę oraz turban z koroną. Są to symbole władzy, ale symbolizują porządek świata doczesnego, którego przeciwieństwem jest świat niebieski. Na dole obrazu widać tamburyn, skrzypce oraz lutnię. Instrumenty muzyczne ukazują marność muzyki – w chwili gdy powstaje natychmiast umiera. Na trumnie, w centrum obrazu, widać porcelanowe talerze oraz dzbanek lub kufel. Porcelana jest bardzo krucha, można ją łatwo zniszczyć co symbolizuje marność i przemijanie. Ponadto, przez swoją białość, porcelana symbolizuje czystość. Kufel lub dzbanek symbolizuje opilstwo, zły sposób życia oraz lekkomyślność.

W martwych naturach motywu vanitas malarze korzystali z wielkiego bogactwa symboli. Każdy nowy obraz przynosił mieszaninę starych, o ustalonym znaczeniu i nowych, które w starym otoczeniu były zrozumiałe. Powoduje to, że interpretacja symboliki na nich zawartej nie jest prosta. Nie każde naczynie musi symbolizować kobiecą seksualność. Nie wszystko musi mieć znaczenie symboliczne. W interpretacji jest bardzo pomocne zgromadzenie wielu potencjalnych symboli i ich tematyczne uporządkowanie. Podczas analizy wyizolowanych symboli należy uważać, gdyż istnieje możliwość nadinterpretacji. Pośród różnorodnych możliwości może się znaleźć przypadkowe przedstawienie, niezwiązane z resztą symboli. Przy każdym poszukiwaniu symbolicznego znaczenia trzeba jednak pamiętać, że martwe natury z kręgu vanitas nie przestają być pięknymi dziełami artysty przeznaczonymi do oglądania.

Vanitas należy do ważniejszych motywów literatury i sztuki baroku. Łączy piękno i przemijanie. Wydawać by się mogło, ze ludzie średniowiecza i baroku poświęcali tej kwestii więcej uwagi niż człowiek XXI wieku. "Dance macabre", vanitas, "memento mori", to hasła, które dziś uległy dezaktualizacji. Śmierć stała się w pewnym sensie bardziej oswojona i niekojarzona już z kościotrupem wymachującym kosą. Nikt nie umieszcza jej na przedzie korowodu, nikt nie uczy się sztuki umierania, choć z drugiej strony zapewne każdy zdaje sobie sprawę o nieuchronności śmierci oraz o kruchości i marności własnego istnienia.