Społeczeństwo obywatelskie to termin, z którym spotykamy się bardzo często, mówiąc o aktywności ludzkich zbiorowości. Termin ten jest jednak zbyt często źle rozumiany i upraszczany, a istota jego znaczenia przepada gdzieś i trudno się jej dopatrzyć w publicystyce czy wypowiedziach polityków.
Termin społeczeństwo obywatelskie ma długą historię – już w czasach antycznych można dopatrywać się podobnych modeli. W nieco zmienionej wersji model ten pojawia się w XVII i XVIII wieku i zostaje rozbudowywany przez Johna Locke’a i Davida Hume’a, choć nadal mówi się o społeczeństwie politycznym, czyli utożsamia się je z państwem. W następnym wieku koncepcje społeczeństwa obywatelskiego były rozbudowywane głównie przez Hegla i Gramsciego.
Zdaniem Wiktora Osiatyńskiego „społeczeństwo obywatelskie jest autonomicznym bytem, który ma zrównoważyć władzę państwową, pozwalając jednocześnie obywatelom wyrażać swoje interesy i potrzeby, jednocząc ich wokół spraw wspólnej troski, oraz wpływać na decyzje publiczne”. Aby było to możliwe, społeczeństwo nie może być skrępowane przez państwo, musi posiadać własną strukturę powiązań międzyludzkich. Takie powiązania i działania ludzkie nie były możliwe w wielu krajach. Również w Polsce w czasach PRL-u (1945-1989) jakiekolwiek próby wpływania przez społeczeństwo na decyzje państwa były udaremniane i poddawane licznym restrykcjom.
Warunkiem funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego jest zapewnienie przez państwo poczucia bezpieczeństwa jego obywatelom, bezpieczeństwa zarówno zewnętrznego, jak i wewnętrznego. Poza tym państwo musi wykonywać wszystkie swoje zadania i czynić to tak skutecznie, aby obywatele mieli świadomość, że żyją w państwie prawa, w którym mogą korzystać ze swoich praw, swobód i przywilejów i w którym mają zapewnione odpowiednie warunki do życia.
Władza ma wpływ na wiele aspektów naszego życia, jednak na płaszczyźnie codziennych doświadczeń, pracy, nauki, spotkań towarzyskich to ludzie podejmują decyzje, od nich zależy, na ile będą czynni i kiedy zechcą sami uczestniczyć w życiu społecznym.
Można powiedzieć, że społeczeństwo obywatelskie funkcjonuje w dwóch wymiarach. Sfery tych działań prezentuje tabela.
| Sfery działania społeczeństwa obywatelskiego | |
| Pierwsza sfera związana jest z działaniem na rzecz obrony praw obywatelskich– polega na hamowaniu i równoważeniu władzy państwowej. | Druga sfera dotyczy realizacji interesów i celów jednostek oraz grup składających się na społeczeństwo obywatelskie.Wyrazem tych działań jest istnienie stowarzyszeń, związków wyznaniowych,fundacji i innych organizacji pozarządowych. |
Istnienie tych dwóch wymiarów powoduje, że prawa człowieka są bliskie ideałom takiego społeczeństwa. Działanie społeczeństwa obywatelskiego jest raczej utożsamiane z działaniem pomimo władzy, niejako obok niej, a nie przeciw niej.W Polsce jednak właśnie ta sytuacja miała miejsce w latach 80. XX wieku. Oczywiście działania opozycyjne mogą występować i występują, gdy dochodzi do silnego zaburzenia relacji władza – społeczeństwo. Jednak nie zmienia to faktu, że istotą społeczeństwa obywatelskiego jest wspólne dobro wszystkich obywateli.