W państwach demokratycznych każdy obywatel ma prawo do oddania swojego głosu na wybraną partię polityczną i do uczestniczenia w życiu społeczno-politycznym kraju. We współczesnych systemach demokratycznych wykształcił się przedstawicielski model demokracji.
Dążąc do najszerszego wpływu na sprawowanie władzy, obywatele mogą organizować się w partie polityczne. Partie stanowią grupę osób o podobnych poglądach na sprawy publiczne. Sformalizowany system partii skupia swoich członków wokół określonego programu, zaś celem ostatecznym partii jest sprawowanie władzy. Partie są istotnym elementem działania społeczeństwa obywatelskiego, czego wyrazem jest umiejętność rywalizacji w ramach sytemu partyjnego i prawnego.
Partie polityczne funkcjonują w określonym środowisku społecznym, stąd bardzo uważnie muszą wsłuchiwać się w nastroje społeczne i reagować na ich zmiany. Zmiana nastrojów społecznych może wykreować partie. Lecz to jej sprawność organizacyjna i potencjał polityczny ostatecznie decydują o sukcesie.
Współcześnie możemy wyróżnić trzy rodzaje systemów partyjnych:
| Rodzaj sytemu politycznego | Charakterystyka | Miejsce występowania |
| monopartyjny | Dopuszcza możliwość istnienia jednej legalnej partii lub bloku partii,skupionych wokół jednej ideologii. Występuje w państwach totalitarnych i tych rządzonych przez dyktatorów. W państwach o tym systemie nie istnieje legalna opozycja lub jest ona poddawana kontroli. Wybory sprowadzają się do wskazywania kandydatów z jednej partii. | Chiny, Kuba, Korea Północna |
| dwupartyjny | Jest to odmiana systemu wielopartyjnego.Zakłada istnienie dwóch silnych partii politycznych, które pomiędzy sobą rozgrywają wybory. Wygranie wyborów jest zazwyczaj równoznaczne z utworzeniem rządu. | Stany Zjednoczone, Wielka Brytania |
| wielopartyjny | Zakłada istnienie wielu posiadających takie same prawa partii politycznych. O tym, kto sprawuje władzę, decydują wyborcy. Jeżeli partia zwycięska nie zdobędzie powyżej połowy głosów,nie może samodzielnie rządzić i musi tworzyć koalicję z innymi partiami, najbliższymi pod względem programowym. Duża liczba partii politycznych może stanowić problem w utworzeniu stabilnego rządu. | np. Niemcy, Belgia, Polska, Francja |
Podstawą prawną dla działania partii w Polsce jest Konstytucja RP oraz ustawa o partiach politycznych z dnia 26 czerwca 1997 roku. W ramach prawa konstytucyjnego partie polityczne mogą zrzeszać się na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich, aby metodami demokratycznymi kształtować politykę państwa. Konstytucja wprowadza zakaz istnienia partii politycznych, odwołujących się do ideologii totalitarnych, głoszących nienawiść rasową i narodowościową oraz stosujących przemoc w celu zdobycia władzy.
Dokładniejsze zasady funkcjonowania partii politycznych określa ustawa z 1997roku. Mówi m.in. o zasadach rejestracji partii, ich statusie prawnym, sposobie finansowania oraz działania.
Współczesny system Rzeczypospolitej jest systemem wielopartyjnym. W praktyce wszystkie rządy w III RP tworzone były w oparciu o koalicje partyjne.
Źródła finansowania partii politycznych składają się z trzech elementów:
- dochody pochodzące z majątku partii politycznych, np. nieruchomości, lokat bankowych,
- składki członkowskie, darowizny,
- subwencje i dotacje, wypłacane z budżetu państwa, obliczane na podstawie procentowych wyników wyborczych; subwencje nie przysługują partiom, które nie uzyskały 3% lub 6% (koalicje) głosów; z uzyskanych subwencji partie muszą się rozliczyć, a dotacja zależy od liczby posłów, które partia wprowadziła do Sejmu lub Senatu.