Geneza utworu
Inspiracje oraz przekonania filozoficzne i religijne autora
Pisarz początkowo zainspirowany był ideałami socjalizmu utopijnego. Z czasem jednak odchodził od tych doktryn. Stawał się coraz bardziej zagorzałym zwolennikiem potęgi rosyjskiej, a przez to i szowinistą. Cechowała go również głęboka (można nawet powiedzieć maniakalna) wiara. Dostojewski na podstawie własnych doświadczeń i przekonań stworzył program odbudowy moralnej Rosji. Nazywa się go poczwiennictwem (z rosyjskiego poczwa oznacza dosłownie tyle, co ‘gleba’, w przenośni zaś ‘lud’). Autor Zbrodni i kary był zwolennikiem rosyjskiego mesjanizmu. Żywił przekonanie o szczególnej roli dziejowej wielkiej Rosji carskiej, zaś Zachodem Europy gardził, uważał za zepsuty i budził on w nim obrzydzenie. Jego szowinizm narodowy dotyczył także narodu polskiego. Zachowały się przekazy mówiące, że Dostojewski pogardzał Polakami i uważał ich za ludzi gorszych. Na płaszczyźnie literackiej jest to wyraźnie widoczne w powieści Polaczkowie. W samej Zbrodni i karze widać liczne nawiązania do filozofii, zarówno tej, która autora inspirowała, jak i tej, z którą polemizował. Pojawia się na przykład krytyka teorii państwa niemieckiego filozofa Wilhelma Hegla i jednocześnie inspiracje racjonalistycznymi ideami Immanuela Kanta i anarchistycznymi przekonaniami Michaiła Bakunina. Zaś z inspiracji artystycznych dla powstania utworu najważniejsze były: charakterystyczne dla epoki pozytywizmu realizm (czy nawet naturalizm) i scjentyzm oraz sięgnięcie do epoki wcześniejszej – do tradycji romantycznej (wiadomo, że Dostojewski rozczytywał się w utworach sławnego rosyjskiego poety, Aleksandra Puszkina).
Pierwsza, zniszczona wersja i czas powstania utworu
Lata sześćdziesiąte XIX wieku to czas pogorszenia się stanu gospodarki w Rosji. Najbardziej odczuły to najniższe warstwy społeczne (czyli takie, jakie są przedstawione w Zbrodni i karze). Sam Dostojewski również własnymi oczami obserwował, co dzieje się w Petersburgu. Ponadto zanim napisał utwór, pilnie studiował kroniki policyjne, z których zaczerpnął wątki do swojej powieści (z nich właśnie pochodzi motyw zamordowania siekierą starej lichwiarki przez biednego studenta).
Pierwszą wersję Zbrodni i kary Dostojewski napisał w 1865 roku, podczas swojej podróży z Rosji do Wiesbaden nad Renem (sławne uzdrowisko w Niemczech) i następnie do Kopenhagi (stolica Danii). Po powrocie do Petersburga kilka miesięcy później, jeszcze w tym samym roku, uznał że jego dzieło jest niedoskonałe. Zniszczył je (całość spalił) i postanowił napisać od początku. Po zniszczeniu pierwszej wersji Zbrodni i kary, w 1866 roku Dostojewski napisał utwór od nowa. Powstała wówczas taka wersja powieści, jaka jest znana czytelnikom obecnie. Początkowo publikowana była w prasie, a w kolejnym roku ukazała się w wersji książkowej.
