W pustyni i w puszczy - opracowanie lektury

Elementy świata przedstawionego

Czas akcji
Akcja toczy się pod koniec XIX wieku. Mowa jest o budowie Kanału Sueskiego. Prace rozpoczęto w 1859 roku. Kolejne wspomniane wydarzenie historyczne to powstanie Mahdiego. Ze względu na to, że pod koniec utworu mowa jest o śmierci Mahiego, można przypuszczać, że akcja rozpoczyna się pod koniec 1884 roku i toczy się w 1885 roku – według źródeł historycznych Mahdi zmarł w czerwcu tego właśnie roku. Dzieci zostają odnalezione już po śmierci przywódcy powstania. Stąd możemy przypuszczać, że ich podróż trwała ponad pół roku. Z pewnością zostają odnalezieni jeszcze w 1885 roku. Zakończenie utworu mówi już o wydarzeniach, które mają miejsce co najmniej dziesięć lat później od opisanej w książce podróży dzieci.

Miejsce akcji
Znaczna część akcji toczy się w północno-wschodniej Afryce. Dopiero w zakończeniu wymieniona zostaje Anglia, do której pan Rawilson z Nel wracają z Afryki. Tam też odwiedza ich pan Tarkowski ze Stasiem i tam młodzi państwo Tarkowscy pozostają przez rok. Dopiero później przenoszą się do Polski.
Jeśli chodzi o Afrykę to wymienione zostają takie miejsca:
Port-Said – miejsce, gdzie zaczyna się akcja utworu.
Kair – jest tylko wspomniany, jako miejsce przesiadkowe w drodze do Medinet.
Medinet – miejsce, gdzie rodziny spędzają święta. Robią stamtąd wycieczki do starożytnego Krakodilopaus, podziwiają piramidy Kanara, zwiedzają okolice Karoun. To właśnie stamtąd dzieci zostają porwane. Najpierw jadą pociągiem do El-Gharak, a stamtąd zaczyna się ich podróż na wielbłądach przez pustynię.
El-Fajum – Chartum – podróż przez pustynię.
Chartum.
Omdurman – miejsce, gdzie Staś spotyka się z Mahdim.
Chartum – Faszoda – podróż przez lasy i mokradła.
Faszoda – miejsc, gdzie dzieci mają spotkać się ze Smainem.
Podróż Faszoda – wąwóz.
Wąwóz – dom w baobabie Kraków. Dzieci już nie są na pustyni.
Góra Lindego – znajdowała się tam wioska, gdzie Nel wracała do zdrowia.
Wioski murzyńskie.
Kraina Wa-himów.
Wielka równina – dzieci zostają tam odnalezione.
Obóz u podnóża Kilima-Ndżaro.
Mombasa.
Suez.
Port-Said.

Bohaterowie
Staś Tarkowski – gdy go poznajemy ma czternaście lat, jest półsierotą, jego ojciec jest inżynierem pracującym przy Kanale Sueskim, matka chłopaka była Francuzką, lecz zmarła przy porodzie. Staś urodził się i wychował w Port-Saidzie. Nazywany jest dzieckiem pustyni. Został wychowany w wierze katolickiej i miłości do Polski. Gdy dorośnie, chce pracować w Polsce. Udaje mu się to zrealizować. Utwór kończy się informacją, że Staś Tarkowski z małżonką i ojcem wraca do Polski.

Nel Rawilson – gdy ją poznajemy ma osiem lat. Jest półsierotą. Jej matka zmarła, gdy dziewczynka miała trzy lata. Ojciec jest jednym z dyrektorów kompanii Kanału Sueskiego.

Pan Władysław Tarkowski – jest starszym inżynierem kompanii Kanału Sueskiego. Z pochodzenia jest Polakiem. Dowiadujemy się, że brał udział w powstaniu 1863 roku (w utworze nie jest napisane, że chodzi tu o powstanie styczniowe). Ranny, został wzięty do niewoli i skazany na Sybir. Uciekł stamtąd i już jako inżynier zajął się studiami hydraulicznymi. Otrzymał posadę w kompanii Kanału Sueskiego i robił karierę. Był tam cenionym inżynierem.

Pan Rawilson – Anglik, jeden z dyrektorów kompanii Kanału Sueskiego. Od pięciu lat wdowiec samotnie wychowujący ośmioletnią córkę. Mieszka w Port-Saidzie i przyjaźni się z inżynierem Tarkowskim.

Fatma – Cioteczna siostra Mahdiego, żona Smaina. Staje się zakładniczką rządu, po tym jak jej mąż zabrał pieniądze na wykup jeńców od Mahdiego, a potem zdradził i sam przystąpił do powstania.

Chamis – syn dozorcy Chadiego, pochodzi z pokolenia Dangalów, w którym urodził się Mahdi. Jest zaufanym służącym, dzięki temu łatwo mu było przygotować i przeprowadzić porwanie dzieci. Gdy nie musi już im służyć, jest dla nich niedobry. Zostaje zastrzelony przez Stasia.

Idrys – brat Gebhra, jeden z porywaczy. To jego rozkazów wszyscy porywacze słuchają. Stara się dbać o dzieci. Zwłaszcza chroni je przed okrutnym Gebhrem. Jest posłuszny poleceniom Fatmy, by dzieciom nic złego nie przydarzyło się w czasie podróży. W Omdurmanie rozchorowuje się i nie może już dalej podróżować.

Gebhr – brat Idrysa, jeden z porywaczy. Jest okrutny. Źle traktuje dzieci. Bije je. Lubi stosować przemoc. Katuje bez pamięci swojego niewolnika Kalego. Ginie zastrzelony przez Stasia.

Doktor Clary – z kapitanem Glenem poznaje dzieci w pociągu w drodze do Kairu. Okazuje się, że jest spokrewniony z żoną stryja Nel. Gdy dzieci zaginą, będzie chciał pomóc w poszukiwaniach. Po odnalezieniu jednego z latawców Stasia uda mu się uratować też dzieci.

Kapitan Glen – razem z doktorem Clarym poznaje dzieci w pociągu w drodze do Kairu. Oficerowi zostaje powierzona misja rządowa. Gdy dzieci zaginą, będzie chciał pomóc w poszukiwaniach. Po odnalezieniu jednego z latawców Stasia uda mu się uratować też dzieci.

Mahdi – postać historyczna. Samozwańczy prorok, który stanął na czele powstania mającego na celu wyzwolenie Sudanu spod władzy Egiptu i wspierającej go Anglii. Po zdobyciu Chartumu głosi nauki w Omdurmanie. Wielu wierzy w jego moc. Staś odrzuca jego nauki – pozostaje wierny wierze katolickiej. Mahdi, by pokazać swoje miłosierdzie, nie zabija dzieci, tylko wysyła je do Faszody, gdzie panuje febra. Oznacza to dla dzieci śmierć. Sam Mahdi, według źródeł historycznych, umiera w czerwcu 1885 roku na febrę. W utworze pojawia się informacja o jego śmierci.

Dinah – Murzynka, niania Nel, porwana razem z dziećmi, troszczy się o dziewczynkę aż do swojej śmierci. Na dzień przed przybyciem do Faszody spada z wielbłada, wkrótce potem umiera.

Pani Oliwier – nauczycielka Nel, która została ukąszona przez skorpiona. Chora nie może towarzyszyć dzieciom w podróży do Medinet.

Grek Kaliopuli – jeden z zaufanych ludzi Mahdiego. Służy mu i to dzięki niemu Staś zostaje przyjęty przez Mahdiego. Radzi chłopcu, by przyjął nauki proroka. Złości się na chłopca, gdy ten odmawia przyjęcia tych nauk. Boi się o swoje życie. Troszczy się o dzieci. Przynosi im chininę, jedzenie i powierza je opiece znajomego szejka, wynagradzając odpowiednio tę przysługę. Nel przypomina mu jego córeczkę, dla której jest w stanie zrobić wszystko, także zaprzeć się wiary. Chce tylko przeżyć.

Szejk Hatim – znajomy greka Kaliopuli. Za odpowiednie wynagrodzenie opiekuje się dziećmi w trakcie podróży do Faszody. Jest uczciwy. Chroni je przed Gebhrem.

Kali – początkowo niewolnik Gebhra, później służący Stasia. Pochodzi z plemienia Wa-himów i jest synem wodza. Po wyjeździe dzieci obejmuje władzę nad terenami niedaleko Jeziora Rudolfa. Dzięki Stasiowi przyjmuje chrzest i, już jako wódz, sprowadza misjonarzy, by nawrócili także jego lud. W trakcie podróży zaprzyjaźnia się z dziećmi. Jest im wdzięczny za to, że próbowały go bronić przed Gebhrem, a później Staś go uwolnił. Uważa, że jego obowiązkiem jest dbanie o nie, a zwłaszcza o Nel, którą nazywa bibi. Z podziwem patrzy na Stasia i jego umiejętności strzeleckie. Bez względu na grożące mu niebezpieczeństwo jest w stanie wyruszyć na poszukiwania psa Saby, byleby tylko Nel przestała się smucić. Umiejętności Kalego, znajomość zwyczajów ratują dzieciom życie. Krępy i mocno zbudowany mężczyzna tak przywiązuje się do Stasia i Nel, że nie chce ich zostawić nawet po odnalezieniu swojego plemienia. Postanawia im towarzyszyć w dalszej drodze, czego o mało nie przepłaca życiem. Wobec dzieci jest wierny, oddany i uczciwy. Jednak jego mentalność i moralność jest specyficzna. Funkcjonuje nawet frazeologizm moralność Kalego oznaczający „potępianie u innych tego, co u siebie uważa się za dobre”. Wzięło się to z wyjaśnienia, co jest dobrym uczynkiem, a co złym. Według chłopaka: „Jeśli ktoś Kalemu zabrać krowy to jest zły uczynek. Dobry, to jak Kali zabrać komuś krowy”.

Mea – niewolnica podarowana do opieki nad Nel po śmierci Dinah. Murzynka, która pochodziła z plemienia Dinka. Miała długie i cienkie nogi, miłe rysy i słodki wyraz twarzy. W utworze prawie się nie wypowiada. Była bardzo zwinna – z wielką łatwością potrafiła wspinać się na drzewa. Była też wytrzymała. Opiekowała się Nel, która razem ze Stasiem próbowała ją chrystianizować. Przyjęła chrzest. Nie wiadomo dokładnie, co się z nią stało. Wiadomo tylko, że gdy brakowało wody i Kali myślał, że umrze z pragnienia, Mea chciała umrzeć z nim.

Szwajcar Henryk Linde – syn kupca z Zurychu, który zrobił majątek na handlu jedwabiem. Kształcił syna na inżyniera, ale młody chciał być podróżnikiem. Po śmierci ojca wyruszył do Afryki. Poświęcił się poznawaniu geografii Afryki i szybko stał się biegłym w tej dziedzinie. Swoją ostatnia podróż rozpoczął od Zanzibaru, dalej przez Wielkie Jeziora dotarł do Ugandy i oddał przysługę królowi Ugandy, za co ten ofiarował mu dwustu ludzi. Zwiedził więc góry Karamojo, ale jego ludzi zaatakowała ospa, a potem śpiączka. On sam zaś polował codziennie. W trakcie jednego z polowań nie zachował odpowiedniej ostrożności i bardzo mocno poturbował go dzik-ndiri. W nodze Lindego potworzyły się zakrzepy i choremu groziła gangrena. Opiekował się nim mały chłopiec Nasibu. Pozostali Murzyni umierali na śpiączkę. Staś na prośbę Lindego ochrzcił ich. Przez kilka dni przychodził i pomagał w zmianach opatrunków u Szwajcara. Gdy geograf zmarł, Staś pochował go i przygarnął Nasibu. Można powiedzieć, że Szwajcar uratował im życie. To od niego Staś miał chininę, którą wyleczył Nel. To dzięki Lindemu Staś miał proch i mógł uwolnić Kinga. Geograf udzielił mu też cennych wskazówek, gdzie się kierować, by przeżyć na tym mało gościnnym lądzie. Staś wykorzystał kompas, mapy, a w końcu racę świetlną – wszystko to miał dzięki Lindemu.

Nasibu – murzyński chłopiec, który do końca życia Lindego był jego służącym. Później wędrował z dziećmi. Staś go ochrzcił. Pozostał w jednej z murzyńskich wiosek.

Narrator
Narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący. Ma wiedzę nieograniczoną o bohaterach i wydarzeniach. Relacjonuje z perspektywy czasu. W zakończeniu relacjonuje wydarzenia, które miały miejsce ponad dziesięć lat po podróży dzieci po Afryce.

Problematyka

Geneza utworu
Utwór ukazywał się w odcinkach w latach 1910–1911 w dzienniku „Kurier Warszawski”, jako powieść przygodowa dla dzieci i młodzieży. Sienkiewicz dużo podróżował po Afryce, więc znał realia czarnego lądu. Osadził akcję w czasie wydarzeń, które rozgrywały się pod koniec XIX wieku, których był świadkiem. Przybył do Afryki kilka lat po zakończeniu powstania Mahdiego.

Znaczenie tytułu
Odnosi się bezpośrednio do podróży dzieci, które najpierw poznają afrykańką pustynię, a następnie afrykańską puszczę. W linii prostej pokonują cztery tysiące kilometrów. Poznają zróżnicowane krajobrazy Afryki, co szczegółowo zostało opisane, by przybliżyć czytelnikowi poznanie nieznanego lądu.

Podróż
To główny motyw utworu. Można go traktować dosłownie – chodzi tu o dystans, który dzieci przebyły. W linii prostej jest to ponad cztery tysiące kilometrów – z Port-Saidu do Mombasy. Dziś ta droga wiodłaby przez następujące państwa: Egipt, Sudan, Kenię, Tanzanię, Kenię. Zmienia się też otoczenie – pierwszy etap podróży wiedzie przez pustynię (m.in. Pustynię Libijską). Druga część wędrówki prowadzi przez dżunglę (puszczę).
Ważniejsze jest jednak metaforyczne znaczenie podróży, jako wędrówki, która zmienia człowieka. Bohaterem tej tułaczki jest Staś Tarkowski, który z chłopca (w ciągu kilku miesięcy) staje się mężczyzną. Przebywa swoją wewnętrzną podróż z dzieciństwa w dorosłość. Staje przed problemami i wyborami, których nie miał jako chłopiec – między innymi, by mógł przeżyć on i Nel, musi odebrać życie porywaczom.

Dojrzewanie
Staś przechodzi przyspieszony kurs wchodzenia w dorosłość. Dzięki wspaniałemu wychowaniu, postępuje szlachetnie i mądrze. Jego decyzje są przemyślane i w zgodzie z jego sumieniem. Nawet narażając się na śmierć, odrzuca nauki Mahdiego. Pozostaje wierny wierze katolickiej. Jest dumny z tego, że jest Polakiem. Wie, że gdy dorośnie wróci do Polski jako inżynier. Konsekwentnie dąży do celu. Jak na swój wiek jest bardzo dojrzały.

Konflikty religijne i polityczne
W utworze ukazane zostały konflikty religijne i polityczne, które miały miejsce pod koniec XIX wieku w Afryce. Zarysowano nastroje społeczne, ale też scharakteryzowano rdzennych mieszkańców czarnego lądu i kolonizatorów, którzy uważali, że mają prawo decydować o kształcie politycznym państw Afryki.

Wybory życiowe
Ukazano losy młodego człowieka, który jest szlachetny i mądry. Podejmuje trudne, lecz przemyślane decyzje. Ratując życie swoje i Nel, najpierw strzela do lwa, a później zabija swoich porywaczy. Wie, że to jedyny sposób odzyskania wolności.
Nie wyrzeka się swojej wiary i nie przyjmuje nauki Mahdiego, choć wie, że nie jest to bezpieczna decyzja, gdyż może za to zostać skazany na śmierć.
Nie pozostawia Lindego samego. Przychodzi do jego obozu, by zmieniać opatrunki. Jest z nim aż do śmierci Szwajcara, a potem grzebie jego ciało w jaskini.
By bronić innych, zwłaszcza Nel, naraża własne życie.

Patriotyzm
Staś jest chłopcem, który urodził się prawdopodobnie w 1870 roku. Nie zna Polski, bo przyszedł na świat w Port-Saidzie. Poza tym Polski nie ma na mapie Europy od 1795 roku. Tylko ojciec Stasia jest Polakiem, matka była Francuzką. Jednak chłopak jest dumny ze swojego pochodzenia. Z pewnością został wychowany w duchu miłości do ojczyzny. Jego ojciec – Władysław Tarkowski już jako inżynier uczestniczył w powstaniu styczniowym 1863 roku. Został ranny, wzięty do niewoli, wysłany na Sybir. Udało mu się uciec. Znalazł nowy dom w Afryce. Jednak nie zapomniał o swojej ojczyźnie. Staś biegle mówi po polsku – tego języka mógł nauczyć go tylko ojciec. Chłopak z dumą podkreśla, że jest Polakiem – tak przedstawia się kapitanowi Glenowi i doktorowi Clary’emu. Po latach w Afryce, ostatecznie już jako inżynier, razem ze swoją żoną – Nel i ojcem, wraca do Polski – do swojej ojczyzny.

Wierność wierze
Staś nie tylko nie zaparł się swojej wiary, ale też zatroszczył się o tych, którzy nie znali Chrystusa. Próbował Kalemu, Mei i Nasibu przekazać podstawy wiary chrześcijańskiej. Ochrzcił ich. To dzięki niemu Kali – już jako wódz Wa-himów – sprowadził misjonarzy, by schrystianizowali jego lud.

Przemiana wewnętrzna
Staś jest dobrym chłopcem, jednak lubi się przechwalać. W trakcie podróży musi robić rzeczy, o których nie miał pojęcia. Musi podejmować decyzje o życiu i śmierci. Staje się pokorny. Wszystko, co robi, jest godne podziwu. Jednak w finale utworu to nie on opowiada o swoich czynach, tylko inni go wychwalają za postępowanie. Staś stracił chłopięcą butę, a zyskał męska pokorę.

Dorastanie
Dwójka dzieci, które muszą przeżyć w niesprzyjających dla siebie warunkach. Staś staje się z chłopca mężczyzną. Nel, choć ma zaledwie osiem lat i jest miłą, lecz przyzwyczajoną do wygód, dziewczynką, potrafi być bardzo dzielna. Bez narzekania znosi wszystkie niedogodności. Choć się boi, stara się to ukryć, by nie martwić Stasia. Dzieci wzajemnie się wspierają i pomagają nie tylko sobie, ale też innym.

Losy Polaków po powstaniu styczniowym
Historia pana Tarkowskiego ukazuje emigracyjne losy Polaków. Powieść pokazuje, że Polskę można mieć w sercu – Staś choć urodzony w Afryce, z dumą podkreśla, że jest Polakiem.

Gatunek literacki
W pustyni i w puszczy to powieść przygodowa dla dzieci i młodzieży. Nie ma tam elementów fantastycznych. Wszystko jest realistyczne, choć przebycie przez dwójkę dzieci ponad czterech tysięcy kilometrów w ciągu zaledwie kilku miesięcy i przeżycie, biorąc pod uwagę czas i miejsce wydarzeń, wydaje się mało prawdopodobne. W utworze bardzo szczegółowo określono miejsca, w których dzieje się akcja, stąd możliwe jest wyznaczenie na mapie Afryki kolejnych etapów podróży Stasia i Nel. Akcja została też osadzona w czasie – mowa o wydarzeniach historycznych – budowa Kanału Sueskiego i powstanie Mahdiego, stąd można podać konkretne lata, w których toczy się akcja. Tak więc pomimo tego, że jest to powieść przygodowa, została mocno osadzona w historii.

Plan ramowy
1. Rozmowa Stasia i Nel o powstaniu Mahdiego.
2. Prośba Fatimy.
3. Wyjazd ojców do Medinet.
4. Podróż dzieci koleją i poznanie oficerów.
5. Święta Bożego Narodzenia.
6. Kolejna delegacja ojców.
7. Spotkania z dziećmi.
8. Przybycie Chamisa po Stasia i Nel.
9. Porwanie.
10. Stanięcie Stasia w obronie Nel.
11. Burza piaskowa.
12. Próba ucieczki.
13. Stracone nadzieje na uwolnienie.
14. Dotarcie karawany do Omdurmanu.
15. Spotkanie z Grekiem Kaliopuli i jego rady.
16. Staś przed Mahdim.
17. Wysłanie dzieci do Faszody, do Smaina.
18. Śmierć Dinah.
19. Zabicie lwa i uwolnienie się od porywaczy.
20. Samotna podróż Stasia, Nel, Kalego i Mei.
21. Słoń King uwięziony na końcu wąwozu.
22. Zamieszkanie w baobabie.
23. Choroba Nel.
24. Wyruszenie Stasia po pomoc i odnalezienie obozu Lindego.
25. Śmierć podróżnika.
26. Wykorzystanie zapasów Lindego.
27. Uwolnienie Kinga.
28. Powrót Nel do zdrowia w wiosce na Górze Lindego.
29. Wypuszczanie latawców.
30. Nawracanie i chrzest Kalego, Mei i Nasibu.
31. Murzyńska wioska i działania czarownika.
32. Podróż do wioski Kalego.
33. Uratowanie przez Stasia życia Nel.
34. Konflikt plemion Samburu i Wa-hima.
35. Odzyskanie władzy przez Kalego.
36. Dalsza podróż dzieci z wojownikami Samburu i Wa-hima.
37. Zemsta czarowników.
38. Brak wody.
39. Raca.
40. Ratunek.
41. Spotkanie po latach.
42. Staś, Nel i pan Tarkowski w Polsce.