Elementy świata przedstawionego
Czas akcji
Akcja toczy się w ciągu kilku wiosennych, marcowych dni pod koniec XIX wieku – prawdopodobnie w 1889 roku. Poznajemy losy chłopców od momentu zabrania kulek Nemeczkowi przez Pastorów aż do bitwy o plac i śmierć Nemeczka.
Miejsce akcji
Miejscem akcji jest miasto, prawdopodobnie Budapeszt – stolica Węgier. Podane są nazwy ulic: Świętej Marii, Świętego Pawła, Rakoszańska.
Szczegółowo wymienionych jest kilka miejsc:
• szkoła i klasa, gdzie chłopcy się uczą,
• Ogród Botaniczny, gdzie swoją siedzibę mają Czerwonoskórzy,
• kamienica przy ulicy Rakoszańskiej, gdzie mieszka Nemeczek,
• plac broni, siedziba grupy chłopców, do której należy Nemeczek.
Bohaterowie
Bohaterami utworu są chłopcy z gimnazjum z czwartej klasy, którzy stowarzyszeni są w grupie Chłopców z Placu Broni. Ich barwy to kolor czerwony i zielony, a okrzyk to: „Hola, ho!”. Należy do niej czternaście osób. W utworze wymienieni są:
• Ernest Nemeczek – ma jedenaście lat i jest najmniejszy spośród wszystkich; w hierarchii Chłopców z Placu Broni był szeregowcem. Pod koniec utworu awansował na kapitana. Należał do podgrupy – Związku Zbieraczy Kitu. Jego śmierć zamyka historię Chłopców z Placu Broni.
• Janosz Boka – przewodniczy Chłopcom z Placu Broni. Ma czternaście lat i wygląd chłopca, ale jest odważny, rozsądny i poważny. Cieszy się wielkim autorytetem wśród innych. Przyjaźni się z Nemeczkiem. Bardzo przeżywa jego śmierć.
• Czele – elegant. Nie nosił książek tylko luźne kartki. Należy do Chłopców z Placu Broni i Związku Zbieraczy Kitu.
• Czonakosz – potrafi głośno gwizdać. Jest jednym z Chłopców z Placu Broni. Zwinny jak kot. Razem z Nemeczkiem i Boką odwiedzają Czerowonoskórych w Ogrodzie Botanicznym.
• Weiss – członek Chłopców z Placu Broni. Założyciel Związku Zbieraczy Kitu i jego prezes.
• Barabasz – członek Chłopców z Placu Broni . Nosił książki ściśnięte paskiem, uciekał przed Pastorami, gdy ci chcieli zabrać kulki Nemeczkowi. Przechowuje pieczęć Związku Zbieraczy Kitu. Ma wieczne zatargi z Kolnay’em. Na czas wojny zawieszają spór. Godzą się na krótko przed śmiercią Nemeczka.
• Pal Kolnay – członek Chłopców z Placu Broni. Ucieka przed Pastorami, gdy ci chcą zabrać kulki Nemeczkowi. Ma wieczne zatargi z Barabaszem. Na czas wojny zawieszają spór. Godzą się na krótko prze śmiercią Nemeczka. Zostaje prezesem Związku Zbieraczy Kitu, jednak doprowadza do zeschnięcia się kitu, więc członkowie dają mu naganę.
• Deżo Gereb – początkowo członek chłopców z Placu Broni, jednak dopuszcza się zdrady i chce przejść do Czerwonoskórych. Prosi o przebaczenie. W końcu rehabilituje się za swój czyn. Zdegradowany do szeregowca, zostaje znów porucznikiem.
• Lesik – należał do Chłopców z Placu Broni i był protokolantem Związku Zbieraczy Kitu.
• Rychter – należał do Chłopców z Placu Broni i Związku Zbieraczy Kitu.
Pozostali chłopcy z klasy to:
• Czengey – prymus z pierwszej ławki.
• Cynder – potrafił gwizdać, ale został członkiem kółka samokształcenia i od tego momentu nie wypadło mu gwizdać.
Drugi obóz tworzą chłopcy zrzeszeni w Grupie Czerwonych Koszul (Czerwonoskórzy). Ich miejscem zabawy są ruiny na wysepce na jeziorze w Ogrodzie Botanicznym. Noszą czerwone koszule. Czerwony to ich barwa, a okrzyk: „Hola, hop!”. Ich bronią były tomahawki wystrugane z drzewa i oblepione srebrnym papierem. Chłopców było ośmiu. Wymienieni w utworze to:
• Feri Acz – przywódca Czerwonych Koszul. Przystojny, silny i odważny chłopiec. Wielu się go bało, mimo tego, w jego wzroku było coś miłego i ujmującego. Zachowuje kodeks honorowy. Zachwycony odwagą Nemeczka oferuje mu miejsce w Czerwonoskórych. Nawet pokonany przez tego jasnowłosego chłopca przychodzi się dowiedzieć o jego zdrowie. Nie jest mściwy. Stara się postępować sprawiedliwie i honorowo.
• Bracia Pastorowie – członkowie Czerwonoskórych. Budzili strach. Chodzili ze spuszczonymi głowami i patrzyli spode łba, a ich spojrzenie było ponure i przenikliwe. Nikt też nie widział uśmiechu na ich ciemnych, ogorzałych twarzach. Mimo tego starszy z nich przychodzi odwiedzić Nemeczka i przeprasza go za zabranie kulek, jednocześnie odmawia poczęstunku, bo uważa, że nie jest tego godzien.
• Sebenicz – członek Czerwonoskórych. Pełnił funkcję magazyniera.
• Wendauer – członek Czerwonoskórych. Pełnił funkcję zastępcy magazyniera.
Pozostali bohaterowie utworu to:
• Słowak – dozorca tartaku, mieszkający w drewnianej budce na terenie placu
• Hektor – pies Słowaka
• Profesor Rac
• Ojciec Deżo Gereba
• Rodzice Ernesta Nemeczka
• Przekupień słodyczy
• Pan Czetneky – klient krawca Nemeczka
Narrator
Narrator jest trzecioosobowy i wszechwiedzący. Zna całą historię, wie, co było, a co jest teraz. Snuje więc ją z perspektywy czasu. Można mieć wrażenie, że był uczestnikiem opowiadanej historii. Nie angażuje się w wydarzenia, ma do nich stosunek obiektywny. Parę razy zwraca się do czytelnika, by wytłumaczyć niezrozumiałe (według niego) dla odbiorcy kwestie.
Problematyka utworu
Geneza utworu
Utwór początkowo ukazywał się w odcinkach w gazecie. Został wydany dopiero w 1907 roku. Jako powieść dla młodzieży nosił tytuł Chłopcy z ulicy Pawła. Można w nim zauważyć silne aluzje polityczne, odnoszące się do sytuacji w Europie pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku.
Znaczenie tytułu
Na całym świecie utwór Molnara znany jest jako Chłopcy z ulicy Pawła. Polska tłumaczka, Janina Mortkowiczowa zmieniła tytuł na Chłopców z Placu Broni – uznała, że plac, o który chłopcy walczą, jest istotną częścią fabuły. Podobnie zmieniła tłumaczenie jednego z obozów chłopców – w oryginale było Czerwone Koszule, ona zaś przetłumaczyła Czerwonoskórzy.
Wątek główny - walka o Plac Broni
Wątek główny to walka o Plac Broni między dwoma grupami chłopców. Chłopcy, którzy znają się ze szkoły, tworzą grupy. Poznajemy dwie: Chłopców z Placu Broni i Czerwone Koszule. Każda z tych grup ma swoje miejsce na zabawę. Chłopcy z Placu Broni mają plac przy tartaku, zaś Czerwone Koszule – ruiny na wyspie w Ogrodzie Botanicznym. Bezcenna w mieście okazuje się przestrzeń. Ponieważ chłopcy z Czerwonych Koszul nie mają gdzie grać w palanta, postanawiają odebrać drużynie Boki plac przy tartaku. Obie grupy starannie przygotowują się do wojny. Szpiegują, wysyłają poselstwa, ogłaszają stan wojenny, by ostatecznie przygotować strategię i wyznaczyć czas i miejsce bitwy o plac.
Pokonywanie własnych słabości
Główny bohater Nemeczek na początku historii boi się starszych chłopców – zwłaszcza braci Pastorów i Feriego Acza, jednak z czasem zmienia się. Chce awansować z szeregowca, więc wie, że powinien wykazać się odwagą. Zgłasza się na ochotnika do wyprawy do obozu Czerwonoskórych. Stopniowo przestaje się bać. Później nie tylko sam przedostanie się do obozu Czerwonych Koszul, ale jeszcze będzie miał odwagę stanąć twarzą twarz z Ferim Aczem. Ten tak zostanie poruszony postawą małego chłopca, że zaproponuje mu wstąpienie do jego grupy. Nemeczek jednak nie wykorzysta okazji – pozostanie wierny Chłopcom z Placu Broni. Będzie cierpiał, kiedy jego koledzy ze Stowarzyszenia Zbieraczy Kitu nazwą go tchórzem, ale w głębi serca będzie też wiedział, że nim nie jest. Wybierze to, co w danym momencie uważa za ważniejsze – śledzenie Gereba. W czasie bitwy (choć chory przybył tam resztkami sił) rzuci wyzwanie Aczowi i jeszcze go pokona. Historia Nemeczka to historia chłopca, który pokonał swój lęk.
Siła przyjaźni
Historia Chłopców z Placu Broni to historia przyjaźni nastolatków, którzy lubią razem spędzać czas. Razem się bawią, zakładają grupy, mają swoją hierarchię i zasady. Czasem się kłócą i przepychają między sobą. W momencie, kiedy wróg atakuje ich plac, potrafią się zjednoczyć i zawiesić spory.
Najmocniej w utworze została zaakcentowana przyjaźń między Nemeczkiema a Boką. Malec patrzył na starszego kolegę z wielkim podziwem, chciał się przed nim wykazać. Z czasem jednak on sam zyskał wielkie uznanie i szacunek w oczach swego przywódcy. Boka kilkakrotnie odwiedzał Nemeczka w czasie jego choroby, czekał pod domem i do końca miał nadzieję, że chłopiec wyzdrowieje. Nawet gdy Nemeczek się z nim żegnał, bo wiedział, że umiera, ten go pocieszał. Nie chciał wierzyć, że to może nastąpić. Po śmierci przyjaciela bardzo płakał i cierpiał.
Choroba i śmierć
Przyczyną choroby Nemeczka, a ostatecznie śmierci, jest walka o Plac Broni. Pierwszy raz chłopiec wpada do jeziora w Ogrodzie Botanicznym. Drugi raz (tego samego wieczora), by nie zostać znalezionym, chowa się w basenie szklarni ogrodu. Trzeci raz zostaje zanurzony w stawie na rozkaz Feriego Acza. Nemeczek nawet bardzo chory przychodzi na Plac Broni. Poczucie obowiązku jest dla niego ważniejsze niż dbanie o zdrowie. Najbardziej martwią się o niego jego najbliżsi, czyli rodzice. Wśród chłopców najbardziej przejmuje się, a potem cierpi, Boka. Feri Acz, choć nie zna Nemeczka dobrze, także martwi się o tego małego bohatera. Kiedy Nemeczek umiera, jego koledzy płaczą. Nie spodziewali się, że jeden z nich, za swoje poświęcenie w walce o Plac Broni, może to przypłacić życiem.
Zdrada
Deżo Gereb dopuszcza się zdrady. Przechodzi do obozu Czerwonych Koszul i informuje ich, jak najlepiej przejąć plac. Posuwa się nawet do tego, że przekupuje Słowaka cygarami i obiecuje pieniądze, by ten przestał wpuszczać na Plac Broni chłopców, którym przewodzi Boka. Z pogardą wyraża się o swoich niedawnych kolegach z drużyny. Twierdzi, że nie ma tam nikogo odważnego. Wtedy pojawia się Nemeczek, który nie może patrzeć na to, co robi Gereb. Także przywódca Czerwonych Koszul, Acz nie może zaakceptować takiego postępowania. Gereb zostaje sam. Wraca więc do Chłopców z Placu Broni i prosi o przyjęcie, ale Boka odmawia. Gereb był kiedyś w grupie ważny (w wyborach na przewodniczącego dostał trzy głosy). Był drugi po Boce, ale jemu to nie wystarczało. Dopiero kiedy nikt go nie chce w swojej drużynie, a ojciec grozi, że jeśli to prawda, że jest zdrajcą i nie ma honoru, ukarze go, rozumie swój błąd. Skruszony jeszcze raz podejmuje próbę przeproszenia Chłopców z Placu Broni. Dzielnie walczy w obronie placu. Zdegradowany zostaje ponownie awansowany na porucznika. Jest wdzięczny wszystkim, zwłaszcza Boce i Nemeczkowi, za to, co dla niego zrobili. Już wie, że łatwo można stracić honor i zaufanie, a odbudować to jest bardzo ciężko.
Honor
Dla chłopców z obu grup honor jest bardzo ważny. Każdy z przywódców stara się przestrzegać wszelkich zasad i być honorowym. Boka nie chce zabierać broni Czerwonym Koszulom, ale chce pokazać, że się ich nie boi, więc zostawiają kartkę w ich obozie. Feri Acz każe zasalutować przed Nemeczkiem poruszony jego odważną postawą. Wymierza karę braciom Pastorom za to, że zabrali kulki młodszym.
Chłopcy są wychowywani w taki sposób, by zawsze pamiętali, że honor jest bardzo ważny. To dlatego ojciec Gereba przychodzi dowiedzieć się, czy jego syn jest zdrajcą. Jak sam mówi, jeśli jest, sam go jeszcze ukarze, bo nie tak chciał go wychować.
Dla tych chłopców mniej istotne było z jak bogatych lub biednych rodzin pochodzili. Najważniejszy był honor.
Związek Zbieraczy Kitu
Tajny Związek Zbieraczy Kitu został założony przez Weissa, który, jadąc z ojcem w dorożce, wydłubał z okna kit przytrzymujący szybę w ramie. Kolejny kawałek Kolnay dostał od szklarza w szkole. Czele rozbił wanienkę kanarka i gdy mama kazała mu ją skleić kitem, zabrał go. Kolnay wydłubywał kit z okien dorożek. W ten sposób chłopcy pozyskiwali kit. Do związku należeli: Barabasz, Czele, Kolnay, Lesik, Nemeczek, Rychter i Weiss. Aby kit nie stwardniał, trzeba go było żuć. Stowarzyszenie posiadało przewodniczącego – był nim Weiss. Członkowie opłacali składki. Skarbnikiem był Kolnay. Chłopcy bardzo poważnie podeszli do spraw założycielskich związku. Wykupili znaczek skarbowy – tym zajął się Rychter. Mieli swoją pieczęć, którą przechowywał Barabasz, a Czele miał czerwono-biało-zieloną chorągiew z napisem Związek Zbieraczy Kitu. Bidapeszt, 1889.Przysięgamy walczyć o wolność
i c h o n o r. Protokolantem zaś był Lesik. Członkowie związku zostają przyłapani przez profesora Raca, który zabiera chłopcom kit i zakazuje istnienia związku. Dzięki Nemeczkowi, który, gdy profesor wyjaśnia z chłopcami sytuację, cichutko w klasie wydłubuje kit z okna, związek znów powstaje. Jednak chłopcy wpisują Nemeczka małymi literami do Czarnej Księgi jako zdrajcę, który w niedoli opuścił związek. Dopiero po wygranej bitwie, kiedy dowiedzą się, ile Nemeczek zrobił dla sprawy obrony placu, zostanie z tej księgi wykreślony, a koledzy przyniosą umierającemu chłopcu dyplom honorowy.
Opis placu
Plac Broni został tak nazwany przez chłopców. Jest to zwykły plac przeznaczony do zabudowy. Od ulicy Świętego Pawła oddzielał go płot z furtką. Na prawo i lewo wznosiły się domy, a od tyłu plac z tartakiem z parową piłą, dalej była ulica Świętej Marii. Chłopcy mieli tam przestrzeń, by grać w palanta. A tam, gdzie znajdował się tartak, drzewa były poukładane w sągi (w sześciany). Między nimi wiło się i krzyżowało mnóstwo wąskich ścieżek, które tworzyły labirynt. Na szczycie każdego sąga urządzona była forteca. Każda z nich miała swojego kapitana, porucznika, podporucznika. Był to dla chłopców rodzaj warowni, gdzie obowiązywał system wojskowy. Na placu swoją budkę miał też stróż Słowak, który pozwalał chłopcom się tam bawić.
Opis siedziby Czerwonych Koszul
Siedziba Czerwonych Koszul znajdowała się na wyspie w Ogrodzie Botanicznym. Wiódł do niej most, na którym dwóch wartowników strzegło dostępu do obozu. Gdy dowódca Czerwonych Koszul znajdował się na wyspie, można było zaświecić latarkę.
Ogród Botaniczny otoczony był kamiennym murem, który od tyłu przechodził w drewniany płot. Znajdowały się tam ruiny, gdzie Czerwone Koszule miały swój skład broni i oranżerię. Było to lewe skrzydło cieplarni, gdzie w zielonych kubłach stały wielkie drzewa, a w długich skrzynkach rosły paprocie i mimozy. Na środku ustawione były palmy, a wśród nich basen ze złotymi rybkami – tam właśnie schował się Nemeczek ścigany przez Czerwone Koszule.
Zabawy chłopców
Chłopcy na placu lubili grać w palanta. Piłkę do tej gry przechowywał Rychter.
Często też bawili się w Indian, a wtedy skład drzewa był wszystkim, co im w danej chwili było potrzebne: lasem, miastem, górą, zaś plac był prerią.
Najbardziej lubili się bawić w armię. Skład drzewa to była warownia. Na szczycie każdego sąga była forteca. Każda forteca miała kapitana, porucznika, podporucznika. Szeregowiec był jeden. Oficerowie musztrowali szeregowca, a za każde przewinienie skazywali na areszt. Kapitanowie, porucznicy i podporucznicy salutowali sobie przy każdym spotkaniu, tylko szeregowiec przy każdym spotkaniu musiał stawać na baczność.
Przebieg bitwy
Przebieg bitwy został wcześniej ustalony przez dowódców. Każdy z nich przygotował swoją strategię. Przedstawili go swoim podwładnym i przećwiczyli. Zgodnie ustalili metody walki. Można było używać bomb z piasku. Zapasy miały się odbywać według reguł sportowych. Szermierka była dozwolona tylko na dzidy. Dowódca Czerwonoskórych zapowiedział dzień i godzinę ataku.
Atak nastąpił od ulicy świętej Marii. Oddziały Boki symulowały obronę, ale ostatecznie zgodnie z planem uciekli. Oddział Feriego Acza stał przy furtce od ulicy Świętego Pawła. Boka, obserwujący z góry całą bitwę, rozszyfrował plan przeciwników. Czerwone Koszule zostały wciągnięte w pułapkę. Gdy okrążyły szopę baraku, w której ukryli się chłopcy z Placu Broni, pozostałe oddziały Boki rozpoczęły atak z fortec bombami piaskowymi. Gdy wydawało się, że Czerwone Koszule pokonują chłopców, na pomoc ruszył kolejne oddziały z wozowni i z budki. Zwyciężeni Czerwonoskórzy byli wciskani do budki. Feri Acz bezskutecznie czekał na sygnał, bo trębacz Wednauer siedział zamknięty w budce. Gdy zdecydował się na atak, oddział Pastora był pokonany. Ruszył do ataku. Z czterech fortec spadły na nich bomby piaskowe. Mimo to Czerwonoskórzy pełni nowych sił zbliżali się do szańców. Komunikacja Boki z twierdzami była uniemożliwiona. Postanowił sam wydać rozkazy swoim dowódcom. Acz wyzwał Bokę na pojedynek. Dowódca Chłopców z Placu Broni zdążył jeszcze wydać rozkaz ataku oddziałowi ukrytemu w rowie. Szala zwycięstwa zaczęła się przechylać na stronę Czerwonych Koszul. Feri Acz rozkazał uwolnić zamkniętych. Powstrzymał go Nemeczek, który tak go zaskoczył, że Feri nawet nie bronił się przed atakiem, a Nemeczek powalił go na łopatki. Chłopcy wyparli Czerwonoskórych z placu.
Plan ramowy
1. Lekcja czwartoklasistów.
2. Opowieść Nemeczka o spotkaniu z Pastorami.
3. Kradzież chorągiewki przez Feriego Acza.
4. Ponowny wybór Boki na przewodniczącego.
5. Wyprawa Boki, Nemeczka i Czonakosza do Ogrodu Botanicznego.
6. Przypadkowa kąpiel Nemeczka w jeziorze.
7. Zdrada Gereba.
8. Kartka Chłopców z Placu Broni.
9. Ucieczka przed Czerwonymi Koszulami.
10. Związek Zbieraczy Kitu.
11. Rozmowa Gereba ze Słowakiem.
12. Uznanie Nemeczka za tchórza przez Stowarzyszenie Zbieraczy Kitu.
13. Ernest Nemeczek w obozie Czerwonoskórych.
14. Odrzucona przez Ernesta propozycja Feriego Arcza.
15. Nemeczek wykąpany w stawie.
16. Odrzucony Gereb.
17. Stan wojenny i plan obrony Placu Broni.
18. Prośba Gereba o powrót.
19. Odwiedziny ojca Gereba.
20. Choroba Nemeczka.
21. List Gereba.
22. Poselstwo Czerwonych Koszul.
23. Odwiedziny Czerwonoskórych u Nemeczka.
24. Poselstwo Chłopców z Placu Broni w Ogrodzie Botanicznym.
25. Bitwa.
26. Pokonanie Arcza przez Nemeczka.
27. Awans szeregowca na kapitana.
28. Acz i Boka pod domem chłopca.
29. Śmierć Nemeczka.
30. Plan budowy domu na Placu Broni.
Autor
Grażyna Kania