Powstanie miejscowości i okres do czasu rozbiorów

Zabłocie było jedną z dwunastu najstarszych wsi, powstałych w XV wieku na obrzeżach miasta Żywca^[3]. W opisie ziemi żywieckiej nazwę obecnej dzielnicy Zabłocie, jako osobnej miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Zablocze, wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis^[4]. Rozlokowana została ona przy głównym trakcie wiodącym w kierunku Przełęczy Zwardońskiej i połączona z Żywcem brodem na Sole^{[uwaga 1][5]}.

Do Żywca należał położony na lewej stronie Soły las Kabat, zlokalizowany pomiędzy współczesną miejscowością Sienna a potokiem Kiemlichowiec, sięgający od rzeki do granicy z Lipową^[5]. W 1554 Jan Komorowski przyłączył do Żywca obszar o nazwie Łączki, zlokalizowany wzdłuż brzegu Soły. Teren ten należał wcześniej do Zabłocia i stanowił gminne pastwisko. Na lewobrzeżu położone były też stawy miejskie, zasilane wodą prowadzoną przez zabłockie pola. Dostęp do pól przez mieszczan w celu utrzymania kanałów nawadniającyh stał się zarzewiem konfliktu z mieszkańcami Zabłocia, który został zażegnany przez Piotra Komorowskiego poprzez przekazanie zabłocanom pastwiska na Grojcu w zamian za zezwolenie na przechodzenie przez ich pola^[6][7].

Wieś podzielona była na 11 ról, na których osadzono 22 rolników na półrolkach. Posiadali oni po 4 konie, odrabiali pańszczyzny tygodniowo po 2 dni konne i rocznie po 4 dni powabne (na wezwanie). Ponadto płacili czynsze i dostarczali do dworu daniny: raki, jarzębie, gęsi, kury, kapłony, jaja i cielę. Mieli też obowiązek przędzenia oprawy lnianej, dostarczania drzewa i przywozu soli z Wieliczki, którą wożono do Kamesznicy, gdzie była zbywana na Śląsk i Morawy^[3]. W folwarcznych ogrodach sadzono marchew, cebulę, pietruszkę, kapustę, rzepę, pasternak oraz uprawiano chmiel. Ponadto we wsi znajdowały się trzy stawy rybne.

W Zabłociu były dwa młyny. Młynarzami byli: Grzegorz Szafrański i Marcin Pawlus^[3]. Do II wojny światowej istniał również młyn wodny zlokalizowany przy obecnej ul. Futrzarskiej. Należał do rodziny Kłusaków^[8].

Zabłocie pod zaborem austriackim

Browar w Żywcu w XIX wieku

Pocztówka z Zabłocia z 1899

Ulica Główna w Zabłociu^{[uwaga 2]} w I poł. XX wieku

Ulica Główna w Zabłociu^{[uwaga 2]} w I poł. XX wieku

Fabryka Papieru na początku XX wieku

Zabudowania nad potokiem Sienianka

W 1784 przystąpiono do budowy drogi cesarskiej prowadzącej z Wadowic w kierunku Węgier, która poprowadzona została przez Zabłocie^[9]. Trasa ta uzyskała na terenie wsi nazwę ul. Głównej^[8].

Do początku XIX wieku Zabłocie stanowiło miejscowość rolniczą. Działały w niej młyny oraz funkcjonujący już w XVI wieku tartak. W 1819 powstał tu jeden z pierwszych zakładów przemysłowych – Fabryka Mydła i Świec Szymona Munka, zlokalizowana przy moście na Sole i ul. Głównej. Natomiast 1837 Karol Schrötter i Franciszek Männhardt uruchomili we wsi fabrykę sukna^[10].

Na bazie funkcjonującego w Żywcu młynu papierniczego, w 1833 Franciszek Augustin otworzył prawym brzegu Soły w pobliżu mostu niewielką manufakturę produkującą papier. W związku z rozpowszechnieniem się używania maszyn parowych do wyrobu papieru, żywiecka manufaktura papiernicza została postawiona w stan upadłości i zakupiona w 1842 przez Karola Schröttera z Zabłocia. Na teren zakładu zlokalizowanego w Żywcu przeniesiona została produkcja sukna z Zabłocia, natomiast w budynkach na terenie wsi rozpoczęto wytwarzanie papieru^[10].

Na miejscu działającej w przysiółku Pawlusie od XVIII wieku gorzelni, z inicjatywy księcia Albrechta Fryderyka Habsburga w 1856 został otwarty Arcyksiążęcy Browar w Żywcu^[11]. Pawlusie podzielone było na części należące administracyjnie do Zabłocia i do Wieprza. Browar zlokalizowany był w wieprzańskiej części przysiółka, jednak obszar ten związany był gospodarczo i kulturalnie z Zabłociem i Żywcem^[12].

Zabłocie należało do parafii rzymskokatolickiej w Żywcu, znajdowała się tu jednak kaplica św. Floriana, wybudowana w XIX wieku. W 1868 zabłocanie wystąpili o przydzielenie im osobnego ołtarza w należącym do żywieckiej parafii filialnym kościele św. Krzyża, na co uzyskali zgodę i wydzielony został im ołtarz św. Agnieszki. Podczas rozbudowy kaplicy św. Floriana w latach 1894–1895 powstało Stowarzyszenie Św. Floriana, przekształcone w 1902 w Towarzystwo Budowy Kościoła św. Floriana, które zajęło się zbiórką pieniędzy na budowę własnej świątyni dla Zabłocia^[13].

W sierpniu 1878 wieś uzyskała połączenie kolejowe z Bielskiem. Powstał tu dworzec kolejowy noszący nazwę „Żywiec”, w związku z niechęcią mieszkańców miasta do budowy stacji na ich terenie z uwagi na obawy o pojawienie się tam nowych mieszkańców pochodzenia żydowskiego^{[uwaga 3]}. W 1884 oddano natomiast połączenie w kierunku Nowego Sączą oraz Czadcy w ramach Galicyjskiej Kolei Transwersalnej, dzięki czemu miejscowa stacja kolejowa została połączona z siecią kolejową Węgier^[14].

W 1892 powstał projekt budowy szkoły w Zabłociu, ponieważ młodzież zamieszkująca wieś z powodu braku placówki na miejscu uczęszczała do szkół na terenie Żywca. Z uwagi na obawę o zbyt wysoki koszt utrzymania szkoły został on jednak czasowo zarzucony i do sprawy powrócono w 1897 po wyborze nowej Rady Gminy, która zatwierdziła ten plan i szkoła ludowa w Zabłociu została otwarta 11 września 1899^[15].

Od 1898 w miejscowości rozpoczęła działalność Ochotnicza Straż Pożarna, natomiast w 1902 miejscowe władze zakupiły dawną posiadłość Hermana Munka zlokalizowaną pomiędzy ul. Główną a torem kolejowym, dokąd przeniesiona została siedziba Urzędu Gminy^[15].

W 1899 w Zabłociu otwarty został punkt kaznodziejski Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Białej, należącej do Kościoła Ewangelickiego Austriackiej Przedlitawii^[16]. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, stacja kaznodziejska wraz z całą parafią w Białej weszła w skład Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego i Helweckiego Wyznania w Małopolsce, stanowiąc część jego senioratu zachodniego^[17].

Powstawały coraz to nowe zakłady przemysłowe. W 1896 założono Fabrykę Parową Wyrobów Ślusarskich należąca do Zygmunta Rübnera. 1899 uruchomiona została destylarnia wódek Hermana Munka, działająca pod nazwą „Fabryka Rosolisów, Likieru, Rumu i Spirytualiów” i rozbudowana w 1902. Prowadzony był tu młyn, cegielnia, fabryka chemiczna Pauza, tartak, przedsiębiorstwo produkcji wód gazowanych oraz liczne zakłady rzemieślnicze^[12].

Wraz z rozwojem przemysłu na terenie Zabłocia, w którym praca stała się głównym zajęciem mieszkańców miejscowości, wieś zmieniła swój charakter, zabudowę i strukturę ludności, stając się przemysłowym przedmieściem Żywca i przyciągając nowych, napływowych mieszkańców. Miejscowi robotnicy, korzystając z kolei, dojeżdżali również do pracy w zakładach działających na terenie Bielska. Część mieszkańców zatrudniona była przy obsłudze sieci kolejowej. Działały jednak w dalszym ciągu mocno rozdrobnione zabłockie gospodarstwa, zajmowano się uprawą roli oraz hodowlą zwierząt. Zabudowa mieszkaniowa ludności trudniącej się rolnictwem miała charakter tzw. placów, powstałych poprzez grupowanie się domów służby wokół nieruchomości zajmowanych przez miejscowych kmieci. Plac tworzyło kilka lub kilkanaście budynków, a społeczeństwo je zamieszkujące prowadziło pracę i spędzało wolny czas w ramach powstałej wspólnoty. Nazwy placów były tworzone od nazwiska najwcześniejszych osadników na ich terenie, wobec czego od strony rzeki Leśnianka w kierunku Żywca znajdowały się place: Pawlusów, Sanetrów, Stokłosów, Stawarzów, Herzyków, Biernatów, Bielów, Kłusaków i Gowinów. Oprócz tego na zabudowę wsi składały się obiekty związane z przemysłem – zakłady i magazyny. Budynki mieszkalne, rolnicze i przemysłowe powstawały bez planu i w sposób niezorganizowany, a pomiędzy nimi przeprowadzone zostały wąskie i kręte drogi, które wcześniej umożliwiały dojazd do pól. Po przecięciu miejscowości przez linię kolejową została ona podzielona, w związku z czym utworzono wiadukty i strzeżone przejazdy przez tory. Jedyną uporządkowaną ulicą na terenie Zabłocia była ul. Główna, przy której mieściły się kamienice należące do właścicieli miejscowych zakładów przemysłowych oraz kupców żydowskich^[18].

Naprzeciwko dworca kolejowego znajdowała się restauracja i hotel Munk. Niedaleko mostu położony był sklep Tugenthata z artykułami kolonialnymi, natomiast artykuły papiernicze można było nabyć w niedalekim sklepie sióstr Kohn na rogu ul. Głównej^{[uwaga 2]} i Wesołej, naprzeciwko Restauracji Pod Góralem. Przy ul. Głównej^{[uwaga 2]} znajdowały się też apteka Szczepańskiego oraz magazyn artykułów rolniczych, gospodarstwa domowego i żelaznych. Znaleźć też można było piekarnie Sanetry, Anfrichta i Hechcera, a także drukarnię Ferbera.

Na terenie miejscowości działały rozliczne stowarzyszenia i organizacje. Należało do nich m.in. Kółko Rolnicze, które zajmowało się szerzeniem oświaty wśród pracujących w rolnictwie oraz prowadzeniem sklepu spółdzielczego. We wsi działalność prowadziły także żywieckie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” oraz Towarzystwo Szkoły Ludowej^[19].

Spod dworca w Zabłociu do Żywca kursowały dorożki^[20]. W 1912 powstał projekt budowy kolejki parowej łączącej dworzec z Żywcem, przeprowadzone zostały też pierwsze prace techniczne związane z planami jej uruchomienia. Projekt został zarzucony w związku z wybuchem I wojny światowej^[21].

I wojna światowa

W sierpniu 1914 z terenu Żywca i okolicy wyruszyła pierwsza kompania strzelecka, wśród której członków znaleźli się również mieszkańcy Zabłocia. Następnie uformowała się kolejna kompania, na której czele stanął Tadeusz Jänich zamieszkały we wsi. W końcu sierpnia 1914 powstał Powiatowy Komitet Narodowy, do którego należało kilku członków z Zabłocia. Po nasileniu się działań wojennych miejscowa szkoła została zajęta na potrzeby szpitala i zakwaterowania członków armii. Mieszkańców dotknął głód z racji rekwirowania zboża na potrzeby wojska. Po kapitulacji stacjonującej w Żywcu armii austriackiej miejscowa ludność zajęła się usuwaniem zaborczych emblematów z budynków użyteczności publicznej, a wieś została przez nich udekorowana polskimi flagami i godłami^[22].

Dwudziestolecie międzywojenne

Ulica Główna w okresie międzywojennym

Zabudowania browaru w 1928

Jaz i drewniany most na Sole pomiędzy Żywcem a Zabłociem

Fabryka papieru „Solali”

Ulica Józefa Piłsudskiego w 1934

Józef Piłsudski na dworcu w Zabłociu w 1934

Po zakończeniu działań wojennych w Zabłociu powstał oddział Wojska Polskiego w celu ochrony pogranicza. Jego członkowie zajmowali się nadzorowaniem granicy od Korbielowa po Wisłę^[23].

W 1919 miały miejsce wybory do Rady Gminy, w skład której weszli wówczas członkowie następujących partii politycznych: Partii Syjonistycznej, Polskiej Partii Socjalistycznej, Chrześcijańskiej Demokracji, Polskiego Stronnictwa Ludowego, Zjednoczenia-Ludowo Narodowego, a także radni z ugrupowania żydów ortodoksyjnych i kilkoro bezpartyjnych^[23].

Po opuszczeniu budynku szkoły przez wojsko rozpoczęto prowadzenie w niej normalnych zajęć. Z powodu braku opału w pierwszym okresie po wojnie była ona jednak czasowo zamykana w miesiącach zimowych. W latach 1922–1932 szkoła była podzielona na placówkę męską im. św. Jana Kantego i szkołę żeńską im. Królowej Jadwigi. Po jej przekształceniu w instytucję koedukacyjną w 1932 nadano jej imię Ignacego Mościckiego^[23].

Według stanu na 1921 do działających w Zabłociu zakładów przemysłowych należały: Żywiecka Fabryka Papieru, spółka „Solali” Przemysł Papierniczy, Fabryka Wyrobów Ślusarskich, Budowlanych i Budowy Maszyn Zygmunta Rübnera, zakłady Małopolski Przemysł Futrzany Braci Balitzer, Fabryka Skór i Pasów „Siła”, Fabryka Likierów, Wódek i Rumu Bernarda Fränklera, Pierwsza Krajowa Parowa Fabryka Mydła i Świec Szymona Munka, Parowa Cegielnia Karola Sanetry, Cegielnia Parowa i Wapiennik Otto Schwarza, Wytwórnia Smarów i Artykułów Drogeryjnych Ignacego Patzau, Przetwórnia Owoców i Jagód Fuhrmana, Fabryka Pieców Kaflowych „Zdun”, Wytwórnia Wody Sodowej Kotara Tugendatha i Tartak Parowy Romana Springuta. Fabryki te zatrudniały w sumie ponad tysiąc robotników. Dodatkowo w Pawlusiu działał browar, w którym pracowało na początku lat 30. XX wieku około 300 osób^[24].

Ludność Zabłocia w większości pracowała w przemyśle, zarówno w miejscowych zakładach, jak i dojeżdżając do fabryk w Bielsku i Białej Krakowskiej. Tutejsze gospodarstwa rolne były mało wydajne, wobec czego ich właściciele zajmowali się dodatkowo przewozem towarów, jak również pozyskiwaniem żwiru z Soły^[24].

Według Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z 1921 Zabłocie liczyło 3654 mieszkańców, z czego 2973 katolików rzymskich, 624 żydów, 53 ewangelików oraz 4 osoby innego wyznania chrześcijańskiego. 3173 osób podało narodowość polską, 388 – niemiecką, 83 – żydowską, a 10 – inną niż wymienione^[25]. W 1931 liczba ludności wsi wzrosła do 4975, z czego 3949 mieszkańców było wyznania rzymskokatolickiego, 958 było żydami, a 68 – pozostałych wyznań. Zabłocie rozciągało się wówczas na terenie 609 ha i istniało tu 15 zakładów przemysłowych, 82 sklepy i 30 pracowni rzemieślniczych^[24][26].

W 1923 roku przy drodze do Bielska powstała Fabryka Dywanów Orientalnych „Persja” założona przez Ernesta Wachsmana i Izydora Fabiszkiewicza. Zatudniała około 100 osób, przeważnie kobiety. W zakładzie tym powstawały dywany oraz poduszki dekoracyjne^[27].

Na terenie miejscowości działalność prowadził klub sportowy. Przy fabryce papieru istniały także prywatne korty tenisowe. Działały też robotnicze orkiestry dęte: przy Fabryce Papieru oraz złożona z pracowników kolei. Do prowadzących we wsi organizacji należały: Kółko Rolnicze, Ochotnicza Straż Pożarna, Towarzystwo Popierania Budowy Szkół, Towarzystwo Budowy Kościoła, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej i Żeńskiej, oddziały Związku Strzeleckiego i Liga Obrony Przeciwlotniczej Państwa. Istniał Związek Ligi Obywatelskiej Kobiet, który otworzył 31 marca 1922 przedszkole zlokalizowane w budynku Urzędu Gminy. Mieszkańcy Zabłocia należeli również do Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej w Żywcu oraz w Wieprzu-Pawlusiu. Działał szereg organizacji żydowskich, jak również stowarzyszenia zrzeszające pracowników papierni, które zdominowali przedstawiciele mniejszości niemieckiej i żydowskiej^[28].

Fabryka Papieru w roku 1930 połączyła się z przedsiębiorstwem Papierniczym „Solali”, w wyniku czego powstało przedsiębiorstwo papiernicze Żywiecka Fabryka Papieru „Solali” S.A., obejmujące fabrykę papieru, tektury, zakład przetwórczy, siłownię, tekturownię, drukarnię, litografię i tartak. Do 1939 roku przedsiębiorstwo zatrudniało 850 pracowników, a prezesem zarządu był Ignacy Serog^[29].

Do roku 1934 Zabłocie podobnie jak Sporysz i Isep było gminą jednowioskową. Po powstaniu gmin zbiorowych w 1934 roku, wieś stała się siedzibą gminy Zabłocie, w skład której wchodziły Radziechowy, Lipowa, Słotwina, Leśna, Ostre i Sienna^[30].

W 1935 rozpoczęto budowę kościoła św. Floriana, a samodzielna parafia św. Floriana w Zabłociu powstała w 1948^[31].

W 1938 roku, z inicjatywy działaczy robotniczych, pracowników Żywieckiej Fabryki Papieru powstał klub sportowy „Czarni”^[32].

II wojna światowa

Hauptstrasse w 1940

Hauptstrasse w okresie okupacji niemieckiej

Dworzec kolejowy spalony przez wycofujące się oddziały niemieckie w 1945

3 września 1939 Zabłocie zostało zajęte przez wojska III Rzeszy. Przez okupantów zajęte zostały wszystkie fabryki i zakłady rzemieślnicze, a ich właściciele wyrzuceni. Zamknięto polskie szkoły i stowarzyszenia, rozpoczęły się też prześladowania ludności żydowskiej, a później jej eksterminacja^[33].

Niemcy na czas okupacji włączyli Zabłocie do miasta, ale po wyzwoleniu przywrócony został stan sprzed wojny^[34].

We wrześniu 1940 zainaugurowano wysiedlenia ludności w ramach Aktion Saybusch, jak również do pracy przymusowej na terenie Rzeszy oraz Protektoratu Czech i Moraw^[33].

Sytuacja mieszkańców Zabłocia była ciężka, utrudniony był dostęp do żywności, ludność była zmuszana do niewolniczej pracy, czy więziona bez wyroków sądowych. Odbywały się także publiczne egzekucje. Uruchomiona została jedna szkoła powszechna dla dzieci z okolicy, której siedziba często zmieniała lokalizację i była przenoszona ze Sporysza do Zabłocia, a następnie do Starego Żywca, a zajęcia w niej prowadzone ograniczały się do nauki czytania i pisania^[33].

W marcu 1945 do Zabłocia zbliżał się front, wobec czego część ludności została ewakuowana i umieszczona w piwnicach i na strychach, a także w stodołach oraz stajniach w fatalnych warunkach sanitarnych. Brakowało żywności, zarekwirowanej przez wojska okupacyjne na cele armii, jak również wody i opału. Zabłocie pozostawało pod ciągłym ostrzałem. Zabici od pocisków byli grzebani na tymczasowym cmentarzu urządzonym na placu przed kościołem św. Floriana. 22 i 23 marca 1945 kilkoro mieszkańców zostało oskarżonych przez Niemców o kradzież proszku do prania z uszkodzonego sklepu, a następnie rozstrzelanych 29 marca przez budynkiem apteki Foltyńskich przy ul. Dworcowej, bez przeprowadzenia uprzednio postępowania dowodowego^[35].

Na początku kwietnia 1945 rozpoczęło się wycofywanie armii niemieckiej. 5 kwietnia ostatnie wychodzące z Zabłocia oddziały okupacyjne wysadziły wszystkie mosty i wiadukty kolejowe, dworzec oraz komin papierni^[35].

Lata powojenne

Zniszczony wiadukt kolejowy nad ul. Wesołą w 1945

Zrujnowany budynek zakładów „Persja” w 1945

Po opuszczeniu miejscowości przez wojska hitlerowskie, prawie wszystkie znajdujące się na jej terenie budynki były zniszczone w mniejszym lub większym stopniu. Nie działała komunikacja, do Bielska i Białej udawano się pieszo lub furmankami, gazety z Bielską były dostarczane za pomocą roweru. Brakowało koni, ponieważ zostały one w większość zarekwirowane na rzecz niemieckiej armii. W wyniku zniszczenia infrastruktury komunikacyjnej, nadal dotkliwe były braki w zaopatrzeniu żywnością^[36].

Powrócono do przedwojennego podziału administracyjnego, wobec czego z powrotem odłączono Zabłocie od Żywca i reaktywowano gminę Zabłocie^[36].

Zarząd nad miejscowością pełnił komendant wojenny. Tutejsze zakłady przemysłowe pozostawały zajęte przez Armię Czerwoną i zajmowały się produkcją na jej rzecz, jeśli jej prowadzenie było możliwe z uwagi na zniszczenia. Polską administrację na terenie powiatu żywieckiego wprowadzono 28 czerwca 1945^[36].

Rozpoczęła się odbudowa życia gospodarczego i społecznego miejscowości. Nastąpiła nacjonalizacja fabryk. Działalność prowadziła Garbarnia „Siła” oraz Zakład Futrzarski, który włączono do Polskich Zakładów Futrzarskich z siedzibą w Krakowie. Odbudowane zostały zniszczone budynki papierni i wznowiono w niej produkcję, zatrudniając na koniec 1945 już 502 osoby. Zakład ten został upaństwowiony w czerwcu 1947. W 1948 futrzarnia wydzierżawiła żywieckie zakłady „Persja”, gdzie utworzono dział konfekcyjny. Utworzone zostały spółdzielnie zajmujące się sprzedażą artykułów spożywczych i przemysłowych. Pierwszą z nich stała się spółdzielnia „Zespół”, uruchomiona we wrześniu 1945. W okresie tym powstała także spółdzielnia „Kolejarz, prowadząca stołówkę dla pracowników kolei. Przy zakładach piwowarskich utworzono spółdzielnię „Browar”, założona została też spółdzielnia „Razem”. W październiku 1948 wszystkie miejscowe spółdzielnie włączone zostały do Powszechnej Spółdzielni Spożywców „Społem”. Jeszcze w 1945 działalność wznowił Robotniczy Klub Sportowy „Zabłocie”^[36].

Kursowanie pociągów do Bielsku przywrócone zostało we wrześniu 1945, a w maju 1946 – w relacji do Suchej. W 1947 powstał komitet na rzecz odbudowy dworca. Zaczęli powracać również wysiedleni przez okupantów mieszkańcy^[37].

3 listopada 1948 Gminna Rada Narodowa zdecydowała o przyłączeniu wsi do Żywca. Prace administracyjne trwały do 1949. Ostatecznie 18 stycznia 1950 Zabłocie na stałe zostało włączone do Żywca razem z gromadami Isep, Kocurów, Sporysz oraz przysiółkiem Pawlusie. W związku z tym obszar miasta wzrósł do 3296,70 ha, a liczba mieszkańców do 16 242 osób. Siedzibą gminy zbiorowej Zabłocie stał się Żywiec^[38][39]. Gmina została zlikwidowana 29 września 1954 roku wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin, a teren przez nią wcześniej obejmowany wszedł w skład gromady Leśna^[40][41].

7 listopada 1948 roku poświęcony został działający od 1945 cmentarz parafii św. Floriana w Żywcu^[42].

Zabłocie jako dzielnica Żywca

Dom Towarowy „Beskid” w 1972 roku

Żywieckie Zakłady Futrzarskie w latach 70. XX wieku

Dawna willa Ignacego Seroga przy ul. ks. Słonki 22, do 1993 mieszcząca przedszkole przyzakładowe fabryki „Solali”

Ulica ks. Słonki

Zintegrowany Węzeł Przesiadkowy przy ul. ks. Słonki, uruchomiony w 2020

Kładka na Sole łącząca Zabłocie i Sporysz, otwarta 1 stycznia 2024

Wobec włączenia wsi do Żywca, w 1950 dokonano zmian nazw niektórych ulic na jej terenie, powtarzających się na obszarze dotychczas zajmowanym przez miasto. W efekcie ul. Daszyńskiego przemianowano wówczas na ul. Ludwika Waryńskiego, ul. Kościelną na ul. Marii Konopnickiej, ul. Słowackiego na ul. Joachima Lelewela, ul. Batorego na ul. Słoneczną, ul. Betoniarską na ul. Krzywą, ul. Krótką na ul. Zabłocką, ul. Boczną na ul. Jasną, ul. Ogrodową na ul. Sądową, ul. Podwale na ul. Futrzarską i ul. Kolejową na ul. Marchlewskiego^[43].

Na bazie przedwojennej przetwórni owoców Furhmanna w 1951 roku przy ul. Marchlewskiego^{[uwaga 2]} powstały Żywieckie Zakłady Przetwórcze „Las” podległe Zjednoczeniu Leśnej Produkcji Niedrzewnej. Uruchomiono tu produkcję dżemów, syropów, soków i win owocowych^[44].

W 1953 uległa likwidacji miejscowa Zasadnicza Szkoła Papiernicza, a w zajmowanym przez nią dotychczas obiekcie działalność rozpoczęła Szkoła Podstawowa nr 4, jako druga szkoła podstawowa na terenie dzielnicy^[45].

W 1955 roku w Zabłociu został uruchomiony dworzec PKS^[46], położony nieopodal dworca kolejowego przy ul. Marchlewskiego^{[uwaga 2]}.

1 sierpnia 1964 roku odbyło się otwarcie nowego zakładu przemysłowego Żywieckiej Fabryki Sprzętu Szpitalnego przy ul. Hanki Sawickiej^{[uwaga 4]}. Fabryka została przeniesiona z Zadziela – wsi przeznaczonej pod zalew.

W 1967 otwarty został budynek Zakładowego Domu Kultury Żywieckiej Fabryki Papieru „Solali”. Obiekt mieścił kino „Papiernik”, bibliotekę oraz pomieszczenia siedziby Zespołu Regionalnego „Gronie”^[47].

Przy Fabryce Sprzętu Szpitalnego w 1968 została powołana szkoła przyzakładowa, prowadząca naukę w zawodach stolarz, ślusarz i tokarz. W latach 80. XX wieku jej siedziba została przeniesiona do budynku Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych. Szkoła przyzakładowa zakończyła funkcjonowanie po 1989^[48].

W 1968 przy ul. Marchlewskiego^{[uwaga 2]}, naprzeciwko dworca kolejowego, Powszechna Spółdzielnia Spożywców oddała do użytku Spółdzielczy Dom Handlowy „Beskid”. Parter budynku zajmował dział spożywczy, a piętro – przemysłowy. Stanowił on reprezentacyjny obiekt handlowy miasta^[49].

Szkoła Podstawowa nr 4 została zlikwidowana, a w jej budynku przy ul. Marchlewskiego^{[uwaga 2]} w 1969 uruchomiono 144 Ochotniczy Hufiec Pracy. Był to hufiec stacjonarny, funkcjonujący w oparciu o Powiatowe Przedsiębiorstwo Remontowo-Budowlane, gdzie zatrudnionych było 140 jego junaków^[50][48]. Po budowie nowej centrali hufca zlokalizowanej przy ul. Łącznej, gmach przy ul. Marchlewskiego stał się siedzibą nowo powstałej Szkoły Podstawowej nr 7^[48].

1 kwietnia 1971 przez dzielnicę rozpoczęła kursowanie pierwsza w historii Żywca linia komunikacji miejskiej na trasie Browar-Świnna^[51].

W 1975 Fabryka Papieru „Solali” uruchomiła przy ul. Tetmajera zakładowy ośrodek wypoczynkowy z 80 miejscami noclegowymi. W ośrodku zlokalizowany był także bar, biblioteka i salą konferencyjną. Działał tu odkryty basen kąpielowy, urządzone zostały tereny sportowe, otwarto kawiarnię oraz piwiarnię. Po roku 1989 ośrodek został zakupiony przez prywatnego inwestora i obiekt został przekształcony w Pensjonat „Nad Sołą”^[52].

W 1976 ze Starego Zamku w Żywcu do pomieszczeń zajmowanych wcześniej przez komendę Milicji Obywatelskiej przy ul. Marchlewskiego 2 została przeniesiona siedziba Biblioteki Miejskiej. Instytucja działała w tym miejscu do 15 grudnia 2007, kiedy została uruchomiona jej nowa siedziba w kamienicy „Siejba” przy ul. Kościuszki^[53].

W 1981 roku rozpoczęto modernizację ul. Objazdowej i budowę odcinka od ul. Hanki Sawickiej^{[uwaga 4]} do ul. Wesołej^[54].

W dniu 30 czerwca 1990 roku odbyło się uroczyste oddanie do użytku nowej remizy i pomieszczeń biurowych Zawodowej Straży Pożarnej przy ul. Objazdowej. W tym samym roku przy ul. Hanki Sawickiej^{[uwaga 4]} otwarta została hurtownia materiałów budowlanych „Silesia”^[55]

W związku z transformacją ustrojową, w 1991 roku Rada Miejska dokonała zmiany nazw niektórych ulic i osiedli na terenie Zabłocia: ul. Marchlewskiego przemianowano na Dworcową, ul. Waryńskiego na Ks. prałata Stanisława Słonki, Osiedle PKWN na Osiedle Zgoda oraz ul. Hanki Sawickiej na ul. Fabryczną^[56]. Rozpoczęta została wówczas również likwidacja lub dzierżawa przedsiębiorstw państwowych, w 1991 działalność zakończyła cegielnia przy ul. Wesołej^[57].

Przy ul. Leśnianka zostało otwarte w 1991 roku przedsiębiorstwo produkcyjne „ALPLA”, będące filią austriackiego koncernu wytwarzającego opakowania z tworzyw sztucznych^[58]. W efekcie rozbudowy zakładu, 18 kwietnia 2024 na jego terenie została otwarta nowa hala produkcyjna^[59].

W grudniu 1991 oddano do użytku osiedle mieszkaniowe dla pracowników Browaru przy ul. Harenda^[57].

1 kwietnia 1992 przy ul. Fabrycznej otwarty został posterunek Urzędu Celnego^[54].

30 września 1992 roku oddano do eksploatacji ostatni odcinek ulicy Objazdowej^{[uwaga 5]} ze skrzyżowaniem z ulicą Wesołą, mającej odciążyć ruchliwą ul. Dworcową^[54].

Od 1993 przedszkole przyzakładowe Zakładów Piwowarskich zlokalizowane na Osiedlu Browar-Kolonia zostało przekształcone w placówkę publiczną i rozpoczęło funkcjonowanie jako Przedszkole nr 10^[60]. W tym samym roku działalność zakończyło przedszkole przyzakładowe Fabryki Papieru „Solali” przy ul. Słonki^[48].

W 1994 z inicjatywy władz miejskich oraz Zespołu Zakładów Opieki Zdrowotnej w Zabłociu została powołana Praktyka Grupowa Lekarzy Rodzinnych, której gabinety powstały w dawnym budynku Zakładów Futrzarskich przy ul. Dworcowej 23. W 2003 przychodnia została przeniesiona do nowych pomieszczeń przy ul. Słonki, zajmowanych wcześniej przez Fabrykę Papieru „Solali”^[61].

31 października 2005 otwarty został cmentarz komunalny, położony przy ul. Stolarskiej^[42].

9 września 2006 roku w piwnicach browaru uruchomiono Muzeum Browaru Żywiec. Muzeum zajmuje powierzchnię ok. 1650 m². Jego wnętrza odwzorowują proces powstawania piwa w browarze^[62].

1 lutego 2016 uruchomiony został nowy dworzec autobusowy, który powstał na miejscu poprzedniego obiektu z 1955^[46][63][64]. Budynek dworca z kasami, poczekalnią i dyspozytornią został połączony z pasażem handlowym, mieszczącym supermarket oraz mniejsze placówki handlowe, usługowe i gastronomiczne^[63][65][66]. Powstało 12 stanowisk dla autobusów, utworzony tu został również parking na 60 miejsc^[65][66]. Na nowy dworzec z chwilą jego otwarcia przeniesione zostały odjazdy busów kursujących dotychczas z przystanku „Plac PSK”, zlokalizowanego przy budynku dworca kolejowego, a przystanek ten uległ wówczas likwidacji^[63][65][64].

W lipcu 2016 przystąpiono do budowy nowej siedziby Przedszkola nr 1, dotychczas działającego przy ul. ks. Stanisława Słonki 4^[67][68]. 10 listopada 2017 placówka została otwarta w nowej lokalizacji przy ul. Tetmajera 77^[69].

W latach 2013–2015 doszło do budowy nowego mostu na Sole, który zastąpił dotychczasową przeprawę. Do otwarcia mostu doszło 15 października 2015^[70][71]. Zgodnie z uchwałą Rady Miejskiej z dnia 30 listopada 2023 otrzymał on nazwę „Most Jukacy”^[72][73], a uroczystości związane z jej nadaniem odbyły się 1 stycznia 2024^[74].

Starą siedzibę Przedszkola nr 1 stanowił dawny budynek Szkoły Podstawowej nr 1 przy ul. ks. Stanisława Słonki 4, powstały w XIX wieku dzięki funduszom pozyskanym ze składek mieszkańców Zabłocia i stanowiący najstarszy budynek murowany na terenie dzielnicy. Został on przebudowany w latach 70. XX wieku i doszło wtedy do jego nadbudowy o dodatkową kondygnację^[75]. Został on wyburzony w 2019^[76], a na jego miejscu powstał Zintegrowany Węzeł Przesiadkowy, otwarty w październiku 2020. Utworzony został tu parking typu park and ride na 45 samochodów, jak również plenerowa galeria 16 historycznych zdjęć dzielnicy i teren rekreacyjny z ławeczką multimedialną, umożliwiającą wysłuchanie historii Zabłocia oraz ładowanie telefonów komórkowych. Umieszczone tu zostały także gabloty z rozkładami jazdy^[77][78].

23 września 2023 na Osiedlu Browar-Kolonia został uruchomiony Żłobek Miejski nr 2, dzielący siedzibę z Przedszkolem nr 10^[79].

1 stycznia 2024 miało miejsce oficjalne otwarcie kładki na Sole łączącej Zabłocie ze Sporyszem^[74], budowanej od 21 sierpnia 2023^[80][81]. W ramach inwestycji powstały również ścieżki pieszo-rowerowe ciągnące się od kładki na Koszarawie w Sporyszu do zabłockiej ul. Tetmajera oraz za boiskiem Czarni Góral do istniejącej kładki na Leśniance^[82].

Historia

Nakazem królowej Konstancji Habsburg z 1629 roku Żydom nie wolno było osiedlać się w Żywcu. Duża społeczność żydowska osiedliła się więc w gminach Sporysz, Isep a przede wszystkim w Zabłociu^[83][84][85], gdzie w 1921 r. zamieszkiwało ich 624^[84].

W 1864 została utworzona miejscowa Gmina Wyznaniowa Żydowska, której podporządkowani byli wszyscy Żydzi zamieszkujący powiat żywiecki^[86][87], a więc miejscowości: Bierna (w tym przysiółek Glemieniec), Brzuśnik, Bystra (razem z osadą Na Bugaju), Cięcina (w tym przysiółki Węgierska Górka i Przeniczyska), Cisiec, Czernichów, Gilowice, Hucisko, Isep, Jeleśnia, Juszczyna, Kamesznica, Kocierz ad Moszczanica, Kocierz ad Rychwałd, Kocoń, Korbielów (z przysiółkiem Kamienna), Koszarawa (z przysiółkiem Bystra), Krzeszów, Krzyżowa, Kuków, Kurów, Lachowice, Las, Leśna, Lipowa, Łękawica, Łodygowice, Łysina, Międzybrodzie, Milówka, Moszczanica (w tym przysiółek Rędzina, Mutne, Nieledwia, Oczków, Okrajnik, Ostre, Pewel Wielka, Pewel Mała (w tym przysiółek Dworzyska), Pewel Ślemieńska, Pietrzykowice, Przyborów, Przyłęków, Radziechowy, Rajcza, Rycerka, Rychwałd, Rychwałdek, Sienna, Słotwina, Sól, Sopotnia Mała, Sopotnia Wielka, Sporysz, Stary Żywiec, Stryszawa, Sucha, Szare, Ślemień, Świnna, Tarnawa, Tresna, Trzebinia, Ujsoły (z przysiółkami Glinka i Złatna), Wieprz (z przysiółkiem Pawlusie), Zabłocie, Zadziele, Zarzecze, Zwardoń, Żabnica, Żywiec^[88]. Z jednostek wchodzących w skład gminy jedynie Zabłocie, Sporysz, Isep, Milówka i Rajcza posiadały duże skupiska ludności żydowskiej^[89], w pozostałych miejscowościach zamieszkiwało po kilka bądź kilkanaście rodzin wyznania mojżeszowego. W 1891 z jej obszaru została wydzielona nowa Gmina Wyznaniowa Żydowska w Milówce^[90], która objęła zarząd nad terytorium Milówki, jak również Ciśca, Kamesznicy, Rajczy, Rycerki, Soli, Szarego, Ujsół i Żabnicy. W przeciwieństwie do macierzystej jednostki nie posiadała własnego rabina, lecz była obsługiwana przez kolejnych rabinów zabłockich, natomiast na miejscu powołano funkcję zastępcy rabina, którą pełnił asesor Aron Schauzer^[91]. Zabłocki rabin obsługiwał również podległy gminie wyznaniowej z siedzibą w Milówce dom modlitwy zlokalizowany w Rajczy, który został urządzony w domu rodziny Konhauzerów^{[uwaga 6][92]}. W 1900 na terenie zabłockiej Gminy Wyznaniowej mieszkało 1778 Żydów, z czego 194 w Suchej^[93]. Do około 1914 liczba ta przekroczyła 2000^[94].

Gmina Wyznaniowa Żydowska w Zabłociu była jedną z najlepiej działających pod względem organizacyjnych tego typu jednostek na obszarze Galicji Zachodniej^[95].

Do 1872 stanowisko rabina w Zabłociu pełnił Joel Szarf, a następnie do 1888 był to Zybliger Icchak Ha-Kochen. Po nim sprawował je do 1902 Michael Kohn^[93], a kolejnym, ostatnim w jej historii rabinem został Nachman Hirsz Bau. Co cztery lata wybierana była ponadto rada wyznaniowa, licząca co najmniej ośmiu członków. Rada zajmowała się kwestiami religijnymi, szkolnymi, skarbowymi i charytatywnymi. Gmina otrzymywała środki na swoje funkcjonowanie z obowiązkowych podatków od wiernych, pieniędzy zarobionych dzięki prowadzeniu rzeźni rytualnej oraz opłat cmentarnych^[91].

Rabin gminy, Nachman Hirsz Bau, zajmował się nauczaniem religii w Gimnazjum im. Mikołaja Kopernika w Żywcu^[96].

Gmina zajmowała się nie tylko sprawami wyznaniowymi, lecz także działalnością edukacyjną i społeczną. Centrum życia żydowskiego Zabłocia znajdowało się na granicy z lewobrzeżną częścią Żywca, pomiędzy ulicą Główną i Wesołą a torami kolejowymi. W XIX wieku powstała na tym terenie Synagoga Tempel, posiadająca architekturę zbliżoną do Synagogi Tempel w Krakowie. W 1874 otwarto tu także prywatną szkołę wyznaniową, początkowo kształcącą w języku niemieckim. Od czasu odzyskania niepodległości przez Polskę nauczanie prowadzone było w języku polskim i szkoła decyzją Kuratorium Oświaty w Krakowie uzyskała uprawnienia szkoły publicznej. W 1929 powstał również żydowski Dom Ludowy, w którym znajdowała się sala widowiskowa mieszcząca 500 miejsc i biblioteka z czytelnią. Dom Ludowy był miejscem organizowania uroczystości, wykładów, zebrań i przedstawień. Ponadto działało przedszkole. Środki finansowe na działanie tych instytucji pochodziły ze składek członków gminy wyznaniowej^[86]. W 1925 na terenie Zabłocia funkcjonowało również pięć żydowskich domów modlitwy. Wśród nich działał chasydzki sztybel. Za budynkiem Żydowskiej Szkoły Powszechnej umiejscowione były jatki prowadzone przez przedstawicieli żydowskiej biedoty. W głębi ul. Wesołej znajdował się dom rabina Hermana Baua^[97]. Prawie wszystkie budynki znajdujące się przy obecnej ul. Dworcowej były własnością Żydów^[98].

W obiekcie zlokalizowanym obok synagogi mieściła się rzeźnia rytualna, w której przez całe dwudziestolecie międzywojenne ubój prowadził rzeźnik Radym Feuer, zatrudniony przez gminę wyznaniową. Przychody z działalności rzeźni były obok podatku wyznaniowego jednym ze źródeł przychodu gminy żydowskiej^[99].

Na terenie gminy wyznaniowej z siedzibą w Zabłociu działalność prowadziła także prywatna szkoła wyznaniowa w Suchej Beskidzkiej, w której z czasem prowadzono pięć klas^[100]. W Suchej dział żydowski dom modlitwy, utworzono tam również stanowisko asesora – zastępcy rabina z Zabłocia^[101].

Ludność żydowska na terenie gminy zajmowała się przede wszystkim handlem oraz rzemiosłem. W samym Zabłociu Żydzi pozostawali także właścicielami zakładów przemysłowych, takich jak Fabryka Artykułów Drogeryjnych i Smarów Seweryna Patzaua, Fabryka Chemiczna „Zabłocie”, Fabryka Skór „Siła”, czy Fabryki Papieru „Solali”. Współwłaścicielami prowadzonych przez Żydów zakładów byli niejednokrotnie Polacy, Niemcy oraz Czesi. Żydzi posiadali kontakty handlowe zarówno w regionie, jak i w innych krajach. Posiadali związki z finansistami z Bielska, będącego znaczącym ośrodkiem włókienniczym, co przyczyniło się do powstania kilku zabłockich fabryk. Dobra sytuacja ekonomiczna zabłockiej społeczności żydowskiej miała również wpływ na architekturę powstałych tu budynków. Pozytywna koniunktura gospodarcza wspólnoty spotykała się jednak z niechęcią do jej członków wśród mieszkańców sąsiedniego Żywca^[95].

Do znanych żydowskich przedsiębiorstw w Zabłociu należały także: restauracja Huga i Maxa Bergerów „Pod Góralem”, Przetwórnia Owoców i Jagód Furhmana, cegielnia Schwartza^{[uwaga 7]}, hotel „Munk”, drukarnia Ferbera, restauracja Moritza^[83], sklep kolonialny w kamienicy Tugenthata, sklep papierniczy sióstr Kohn, piekarnie Anfrichta i Hechcera^[84]. Działał również warsztat ślusarski i sklep żelazny Kościelnickiego, skład drewna Romana Spinguta, skład węgla Rittera, zakład produkcji wody sodowej Thugentardta, fabryka likierów Glasnerów i Bernarda Frankela, zakład produkcji cukierków Ordera, firma transportowa „Feorester”^[102].

Do lat 20. XX wieku na miejscową społeczność żydowską największy wpływ miały idee judaizmu ortodoksyjnego i ruchy asymilacyjne, które głosiły potrzebę integracji z Polakami. Od tego czasu większe oddziaływanie uzyskała koncepcja syjonizmu, której przeciwstawiała się mniejszość konserwatywna i ultraortodoksyjna, której członkowie wywodzili się z klasy średnio usytuowanej finansowo i biedoty^[103].

Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, wzrosła liczba członków zaangażowanych w ruch syjonistyczny. Znaczny odsetek jej działaczy stanowiła młodzież, kupcy, rzemieślnicy oraz zamożni członkowie miejscowej społeczności żydowskiej, jak Seweryn Patzau, do którego należała wytwórnia drogeryjna i smarów, Hugo Berger prowadzący restaurację „Pod Góralem”, a także Zygfryd Balitzer kierujący zakładami futrzarskimi, czy mieszkający tu prawnicy i lekarze. Najprężniej działającą organizacją syjonistyczną była „Akiba”. Prężny rozwój syjonizmu na tych terenach związany był z aktywnymi kontaktami z społecznością żydowską Krakowa oraz oddziaływaniem pobliskiego Bielska, stanowiącego ośrodek syjonistyczny. W wyborach 15 sierpnia 1929 ugrupowanie syjonistyczne osiągnęło tu większość mandatów. Podobny wynik wyborów uzyskało ono w 1932 i 1936^[104].

W Zabłociu działał szereg żydowskich organizacji kulturalnych, politycznych, sportowych i młodzieżowych. Należały do nich między innymi: założone w 1921 Zjednoczenie Kupców i Handlarzy „Unitas”, powstałe w 1922 Stowarzyszenie Żydowskich Rękodzielników i uruchomiony w 1926 Związek Młodzieży Skautowej „Akiba”. W 1926 rozpoczęło działalność Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe „Makabi”, które w 1921 otwarło boisko zlokalizowane na terenie współczesnego dworca autobusowego. Od 1931 funkcjonowało także Stowarzyszenie Biblioteki Żydowskiej, w 1934 powstał Związek Żydów Uczestników Walk o Niepodległość, a w 1936 – Syjonistyczna Partia Pracy „Hitachdut”^[86], działające również pod nazwą Stowarzyszenie Syjonistyczne „Hitachdut”. Działały również Stowarzyszenie „Agudat Ailosow”, Stowarzyszenie „Haszadar – Przedświt”, Stowarzyszenie „Bnej Syjon”, Stowarzyszenie Kobiet „WISO”, Obywatelskie Zrzeszenie Syjonistyczne^[105].

Społeczność żydowska angażowała się w liczne akcje kulturalne, edukacyjne, sportowe i charytatywne prowadzone wspólnie z polską większością, jak również zamieszkałymi tu Czechami oraz Niemcami^[106].

W 1924 z pomocą organizacji syjonistycznych z Bielską miała miejsce w Zabłociu pierwsza zorganizowana emigracja do Palestyny^[107]. Wyjazdy były kontynuowane w latach 30. XX wieku^[84].

Po rozpoczęciu okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej wieś Zabłocie została włączona do Żywca razem z okolicznymi miejscowościami Isep i Sporysz, również zamieszkałymi przez mniejszość żydowską. Rozpoczęły się prześladowania Żydów, a następnie większość ludności wyznania mojżeszowego deportowano do getta w Suchej Beskidzkiej i stamtąd do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau^[108]. Synagoga została zburzona przez Niemców w 1943^[109].

W 1945 do Zabłocia powrócili członkowie pojedynczych rodzin żydowskich. Przywrócenie działalności Żydowskiej Gminy Wyznaniowej nie było możliwe z uwagi na dekret nowych władz państwowych z 26 lutego 1946, który mówił o nieprzewidywaniu dalszego funkcjonowania gmin wyznaniowych oraz przejściu ich dawnego majątku na rzecz skarbu państwa. Kamienice i inne obiekty należące do żydowskich właścicieli zostały przez władze państwowe obsadzone nowymi lokatorami, często przedstawicielami najniższych warstw społecznych. W 1946 na terenie całego powiatu do wyznania mojżeszowego przyznawało się 26 osób. W 1950 były to już jedynie 3 osoby. Niektórzy z przedstawicieli dawnej społeczności żydowskiej, głównie z obawy przed antysemityzmem, dokonali zmiany religii, najczęściej na wyznanie rzymskokatolickie^[110].

Współcześnie obszar miasta Żywiec jest objęty działalnością przez Gminę Wyznaniową Żydowską w Bielsku-Białej, która prowadzi opiekę nad cmentarzem żydowskim w Zabłociu^[111].

Żydowski Dom Ludowy

7 października 1927 odbyło się zebranie Zarządu Gminy Wyznaniowej, na którym zdecydowano o budowie Domu Ludowego. Budynek został otwarty w 1929 i stał się centrum kulturalnym społeczności. W 1929 powstało Towarzystwo Żydowskiego Domu Ludowego, mające na celu utrzymanie instytucji. Jego prezesem mianowano lekarza S. Taflowicza, zastępcą prezesa został adwokat W. Konne, a sekretarzem towarzystwa powołano R. Nehmera, prawnika ze Sporysza^[112].

W gmachu Domu Ludowego znajdowało się audytorium na 500 osób. Działała tu także biblioteka, czytelnia, sala dla zebrań stowarzyszeń i kół zainteresowań. Odbywały się tu m.in. zgromadzenia członków Klubu Sportowego „Makabi”, czy zebrania organizowane wspólnie z chrześcijanami. Miały miejsce wykłady i przedstawienia teatralne, zarówno przyjezdnych grup, jak i prowadzonego przy Domu Ludowym kółka dramatycznego. Organizowano obchody uroczystości, jak dziesięciolecie „Akiby”. W latach 30. XX wieku uruchomiono salę z projektorem, gdzie wyświetlane były filmy^[112].

Żydowska Szkoła Powszechna w Zabłociu

Żydowska Szkoła Powszechna w Zabłociu

W 1857 w budynku sąsiadującym z synagogą została uruchomiona żydowska szkoła powszechna jako Prywatna Szkoła przy Gminie Wyznaniowej w Zabłociu ad Żywiec^[113]. Szkołą w 1900 kierował jeden z nauczycieli, Emil Schutz. Placówka zatrudniała ponadto innych czterech świeckich nauczycieli, byli to Abe Dreyfuss, Salomea Landau, Franciszka Probst, Aniela Wohlisch, jak również nauczyciela religii Majera Rosenthala^[93]. Była to trzyklasowa placówka koedukacyjna. Posiadała delegata do okręgów rad szkolnych w osobie dr Joachima Blumenfelda. 2 września 1924 na stanowisko kolejnego kierownika został powołany Mateusz Birbaum, wykształcony w Wiedniu i Stanosławowie, jednocześnie pełnił funkcję nauczyciela religii^[113].

Funkcjonowanie szkoły było od początku finansowane ze środków gminy wyznaniowej. Pierwotnie zajęcia odbywały się w języku niemieckim, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości – w polskim. Od 1926 wprowadzono w niej ministerialny program nauczania dla szkół powszechnych. Według stanu na 1926 uczyło się w niej 60 uczniów, z czego 50 wyznania mojżeszowego. Nauczaniem zajmowało się wówczas czterech nauczycieli, a 30 sierpnia 1927 do grona pedagogicznego dołączył także Michał Lerner, zajmujący się wykładaniem Pisma Świętego i języka hebrajskiego^[113].

Od roku szkolnego 1930–1931 placówka uzyskała uprawnienia szkoły publicznej, nadane początkowo tymczasowo i potwierdzone od kolejnego roku szkolnego dzięki zabiegom przewodniczącego gminy wyznaniowej, W. Glasnera^[114].

Mateusz Birbaum został zwolniony z kierowania szkołą 16 października 1931 decyzją zarządu gminy wyznaniowej z uwagi na nieprawidłowości w prowadzeniu księgowości przez placówkę i defraudacje. Tymczasowe kierownictwo objęła wówczas Salomea Landau jako najstarsza stażem nauczycielka^[114].

W związku z tragiczną sytuacją finansową gminy żydowskiej, spowodowaną ogólnym kryzysem gospodarczym w Polsce w tym okresie, w 1932 działająca wówczas jako pięcioklasowa szkoła została zredukowana do trzech klas. Wprowadzono też ograniczenia kadrowe, jedynie dwóch nauczycieli zatrudniano na pełny etat^[114].

W 1933 Mateusz Birbaum został przywrócony na stanowisko kierownika szkoły, co odbyło się za zgodą Kuratorium Oświaty w Krakowie. Z uwagi na poprawę sytuacji majątkowej gminy, 22 maja 1933 otrzymała ona zezwolenie na uruchomienie przedszkola. Wsparcie w powołaniu nowej placówki udzieliło mu zabłockie Stowarzyszenie Kobiet Żydowskich „WISO”. Przyjęta została wówczas również nowa nauczycielka szkoły powszechnej, Berta Rozenzweig, pochodząca z Krakowa^[114].

W 1934 szkoła była już placówką sześcioklasową. Rok później nastąpiło zwiększenie ilości godzin nauczania języka polskiego. W kolejnych latach zarząd gminy wyznaniowej postanowił o mianowaniu kierowniczką szkoły dotychczasową nauczycielkę Menthalową, która jednak nie zgodziła się z tą decyzją, wobec czego kierownikiem ogłoszono J. Bergmana. Z postanowieniem nie zgodził się dotychczasowy kierownik Mateusz Birbaum, który odwołał się od tej decyzji, w efekcie pozostając na czele placówki do końca jej funkcjonowania. Birbaumowi szkoła zawdzięcza także utrzymanie praw szkoły publicznej w następnych latach^[115].

Według statystyki na dzień 25 stycznia 1938 do szkoły uczęszczało 135 uczniów, z czego 57 chłopców i 78 dziewcząt. 128 z nich było wyznania mojżeszowego, a 7 – katolickiego. Była to wówczas placówka siedmioklasowa. Uczniowie z klas V-VII korzystali także z pracowni fizyczno-chemicznej udostępnionej im przez Szkołę Podstawową nr 1 w Żywcu. Miały miejsce również zajęcia koła przyrodniczego prowadzonego przez nauczycielkę Gilewską. Szkoła posiadała salę gimnastyczną oraz bibliotekę, w której zgromadzono 832 woluminy. Prowadzone było dożywianie uczących się w niej dzieci, posiłki były wydawane 48 z nich^[116]. Po ukończeniu nauki w szkole powszechnej, uczniowie kontynuowali naukę w gimnazjach oraz innych szkołach średnich, jak Gimnazjum im. Mikołaja Kopernika w Żywcu^[112].

Na miejscu szkoły mieści się współcześnie budynek Zespołu Szkół Budowlano-Drzewnych^[117]

Cheder

Dla dzieci z rodzin ultraortodoksyjnych, które nie chciały posyłać swojego potomstwa do gminnej szkoły z uwagi na obawę przed syjonizmem, utworzony został cheder, będący oddziałem szkoły powszechnej. Nauczyciele prowadzący w nim naukę były tymi samymi pedagogami co w szkole powszechnej, siedziba chederu znajdował się również w tym samym budynku. Dla dzieci z chederu wprowadzony został program z większą ilością godzi nauki języka hebrajskiego oraz religii^[100].

Stowarzyszenia i organizacje żydowskie

Szlaki turystyczne

Przez dzielnicę przebiegają dwa nizinne szlaki turystyczne:

• Szlak Właścicieli Miasta Żywca – prowadzi z dworca kolejowego przez Park Zamkowy, wzgórze Grojec do Browaru^[129]

• Szlak Żywiec – Grojec – Browar – rozpoczyna się na Rynku, następnie prowadzi przez Park Zamkowy na Grojec, a stamtąd do Browaru^[130]

Szlak Zabytków Techniki

Zabłocie leży na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. Obiektami leżącymi na tymże szlaku są Browar i Muzeum Browaru Żywiec^[131].

Jukace

Jukace

Na terenie dzielnicy odbywa się tradycyjny obrzęd noworoczny jukacy (jukocy, dziadów żywieckich). Sięga on XVII wieku i związany jest z legendą o przestraszeniu wojsk szwedzkich podczas wojny polsko-szwedzkiej przez miejscowych kolorowo ubranych górali strzelających z batów i dzwoniących dzwoneczkami. Na pamiątkę tych wydarzeń od wieczora 31 grudnia do popołudnia 1 stycznia kolędują zamaskowani i ubrani w specjalne stroje mieszkańcy Zabłocia. Do lat 30. XX wieku nie mogli oni przechodzić na ówczesne terytorium miasta Żywiec^[132][133]. Jukace biorą udział w Przeglądzie Zespołów Kolędniczych i Ob­rzę­do­wych „Żywieckie Gody”^[134].

Klub „Papiernik”

W 1967 roku w dzielnicy oddany został do użytku Zakładowy Dom Kultury Żywieckiej Fabryki Papieru „Solali”. Znajdowało się tam kino „Papiernik”, biblioteka oraz pomieszczenia siedziby Zespołu Regionalnego „Gronie”^[135]. W latach 90. XX w. bibliotekę, kino i zespół zlikwidowano^[48].

Zakładowy Dom Kultury Fabryki Papieru został następnie przekształcony w Klub „Papiernik”, który pozostaje filią Miejskiego Centrum Kultury. Jego siedziba mieści się przy ul. Księdza Prałata Stanisława Słonki 31. Odbywają się w nim zajęcia taneczne i sportowe dla dzieci oraz dorosłych, kursy językowe, zajęcia artystyczne, działa grupa folklorystyczna oraz dziecięca filatelistyczna. Mają tu też miejsce spotkania Klubu Senior+^[136].

Muzeum Browaru Żywiec

Muzeum Browaru Żywiec

W 2006 uruchomione zostało Muzeum Browaru Żywiec, prezentujące historię zakładu oraz wytwarzanego w nim piwa^[137].

Zespół Pieśni i Tańca „Ziemia Żywiecka”

Reprezentacyjny Zespół Pieśni i Tańca miasta Żywca „Ziemia Żywiecka” został powołany w 1971 przy Żywieckiej Fabryce Sprzętu Szpitalnego „Famed”. W 1973 miał miejsce jego pierwszy występ podczas Tygodnia Kultury Beskidzkiej. Początkowo nosił nazwę Zespołu Żywieckiej Fabryki Sprzętu Szpitalnego „Famed”, zmienioną w 1975 na „Sędzioły”. W latach 70. i 80. XX wieku występował na festiwalach i przeglądach, zdobywając liczne nagrody. W styczniu 1982 zespół wszedł w struktury Miejskiego Centrum Kultury, uzyskując obecną nazwę. Do jego repertuaru należą tańce górali żywieckich, mieszczan i rzemieślników żywieckich, tańce krakowsko-zaborowskie, lubelskie, rzeszowskie, łowickie oraz narodowe, jak polonez i mazur (taniec). Siedziba zespołu mieści się w budynku klubu „Papiernik”^[138].

Zespół Pieśni i Tańca „Żywczanie”

Zespół powstał w 1997 i do 2003 działał pod nazwą „Mała Ziemia Żywiecka”. Działa jako zespół dziecięcy przy Stowarzyszeniu Miłośników Folkloru „Żywiecczyzna” w siedzibie klubu „Papiernik”. Prezentuje muzykę, zabawy, tańce i przyśpiewki górali żywieckich^[139].

Biblioteka

8 grudnia 2016 ponownie otwarto bibliotekę w Zabłociu, mieszczącą się w budynku klubu „Papiernik” i działającą wcześniej do lat 90. XX wieku^[140][141]. Stanowi ona filię nr 1 Żywieckiej Biblioteki Samorządowej^[142].

Przedszkola

• Przedszkole nr 1 przy ul. Kazimierza Tetmajera 77^[143] – uprzednio działało w budynku zlokalizowanym przy ul. Słonki 4 i stanowiącym starą siedzibę Szkoły Podstawowej nr 1. W 2016 przy ulicy Kazimierza Tetmajera 77 rozpoczęto budowę nowego gmachu dla przedszkola^[144][145], dokąd zostało przeniesione w 2017. Jego poprzedni budynek został zburzony, a na jego miejscu powstał zintegrowany węzeł przesiadkowy, który został oddany do użytku w 2020^[146].
• Przedszkole nr 10 na Osiedlu Browar-Kolonia 44^[143] – zostało uruchomione 1 września 1956 jako przedszkole przyzakładowe Zakładów Piwowarskich, a od 1 lipca 1993 rozpoczęło działalność jako przedszkole publiczne^[60][147], współfinansowane przez browar i miasto Żywiec, z pierwszeństwem w rekrutacji dla dzieci pracowników zakładu. 7 kwietnia 2009 obiekt wraz z gruntem przekazany został miastu, a rekrutacja do placówki odbywa się od tej pory na standardowych zasadach^[147]. 23 września 2023 w budynku zajmowanym przez przedszkole funkcjonowanie rozpoczął również Żłobek Miejski nr 2^[79][147].
• Niepubliczne Przedszkole „Aniołkowo” na Osiedlu Browar-Kolonia 7a^[143] – zainaugurowało działalność w październiku 2011 w zaadaptowanym na cele przedszkolne dawnym budynku mieszkalnym^[148].

Do 1993 przy ul. Słonki 22 funkcjonowało także przedszkole przyzakładowe Fabryki Papieru „Solali”^[48].

Szkoły podstawowe

Szkoła Podstawowa nr 1

Szkoła Podstawowa nr 9

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Wojska Polskiego przy ul. Księdza Prałata Stanisława Słonki 14 – została otwarta 11 września 1899 wjako Szkoła im. Cesarza Franciszka Józefa I, zatrudniająca początkowo 4 nauczycieli, a jej pierwszym kierownikiem został Michał Klimond. W 1913 budynek szkoły został rozbudowany o kolejne 7 sal. W trakcie I wojny światowej budynek został zajęty na szpital wojskowy, mieścił także dyrekcję kolei. W 1918 siedzibie szkoły została przywrócona pierwotna funkcja, a placówce w 1928 nadano nowe imię Jana Kantego. W 1929 w szkole miała miejsce wizyta prezydenta Ignacego Mościckiego, którego imię otrzymała w 1932. W latach II wojny światowej instytucja została zamknięta, a nauka odbywała się w jednej klasie urządzonej w kamienicy Munka przy ul. Dworcowej. 31 lipca 1961 szkoła otrzymała od Żywieckiej Fabryki Papieru działkę pod budowę nowej siedziby. Prace ukończono w 1964, wtedy też została przeniesiona do nowego obiektu i otrzymała imię Ludowego Wojska Polskiego, zmienione w 1999 na Wojska Polskiego^[149][150].
• Szkoła Podstawowa nr 9 w Żywcu przy ul. Dworcowej 26 – współczesną siedzibę Szkoły Podstawowej nr 9 początkowo zajmowała Zasadnicza Szkoła Papiernicza, która została zlikwidowana w 1953, a w budynku powstała wówczas Szkoła Podstawowa nr 4^[45]. Po jej zamknięciu w 1969 obiekt został przekształcony na siedzibę Ochotniczego Hufca Pracy, a następnie po jego przeniesieniu na ul. Łączną uruchomiana tu została Szkoła Podstawowa nr 7, działająca do 2000^[50]. Na podstawie uchwały Rady Miejskiej z 11 marca 1999 z dniem 1 września 1999 w gmachu otwarte zostało Gimnazjum nr 1, które na podstawie uchwały Rady z dnia 30 sierpnia 2004 od 1 września 2004 otrzymało imię Jana Pawła II^[151]. Gimnazjum funkcjonowało do 31 sierpnia 2017^[152], a do budynku we wrześniu 2017 została przeniesiona Szkoła Podstawowa nr 9 z Podlesia^[153].

Szkoły średnie

Zespół Szkół Budowlano-Drzewnych

• Zespół Szkół Budowlano-Drzewnych im. Armii Krajowej przy ul. Szkolnej 2 – powstała 1 września 1887 jako Krajowa Szkoła Przemysłowa Dla Stolarstwa i Zabawek. W 1897 dokonano zmiany nazwy na Uzupełniająca Szkoła Przemysłowa. Do 1914 roku szkoła kształciła tylko chłopców. W 1925 roku dokonano kolejnej zmiany nazwy szkoły Publiczna Szkoła Zawodowa Dokształcająca. Od 1947 roku szkoła prowadziła kształcenie w 2 systemach: dziennym oraz wieczorowym. Szkoła od 1956 roku prowadziła naukę młodzieży w 50 zawodach. Dokonano też zmiany nazwy szkoły na Zasadniczą Szkołę Zawodową, natomiast w 1975 roku przekształcono ją w Zespół Szkół Budowlano-Drzewnych^[154].
• Niepubliczna Szkoła dla Dorosłych w Żywcu przy ul. Dworcowej 26 – jej siedziba mieści się w budynku Szkoły Podstawowej nr 9^[155]. W ramach placówki działa liceum ogólnokształcące oraz szkoła policealna^[156].

Browar w Żywcu

Browar w Żywcu

W Zabłociu przy ul. Browarnej znajduje się browar założony w 1856 roku przez arcyksięcia Albrechta Fryderyka Habsburga. Jednym z głównych powodów budowy zakładu w sercu Kotliny Żywieckiej był nieograniczony dostęp do czystej górskiej wody, wypływającej spod masywu Skrzycznego. Browar w Żywcu zlokalizowano na terenie dóbr żywieckich, będących już wówczas, od ponad 30 lat, w rękach cesarskiej rodziny Habsburgów. Decyzja o założeniu nowoczesnego browaru fabrycznego, wykorzystującego siłę energii parowej oraz najnowsze zdobycze nauki w zakresie fermentacji, była niezwykle trafna. Już dwanaście lat po założeniu browar żywiecki wysunął się na pierwsze miejsce wśród 260 browarów działających w Galicji. Pod koniec XIX wieku najsławniejszymi markami piw żywieckich były: Cesarskie, Eksportowe, Marcowe, Piwo Lagrowe oraz piwa specjalne: Porter i Ale.

W ciągu ubiegłego półwiecza Żywiec zdobył wiele nagród w międzynarodowych konkursach i festiwalach piwnych, m.in. w Kolonii, Paryżu, Brukseli, Norymberdze, Londynie, Rzymie, Luksemburgu, Genewie, Lizbonie, Chicago, za wysoką jakość i niepowtarzalny smak. Na światowych rynkach od kilkudziesięciu lat pozycjonuje się go jako piwo, którego sekret kryje się w krystalicznie czystej wodzie z polskich gór. W 2006 roku marka Żywiec stanowiła 58% eksportu polskich piwnych marek^[172].

Transport drogowy

Most Jukacy łączący Zabłocie ze Śródmieściem

Główne arterie komunikacyjne Zabłocia to:

• S1 biegnąca z Bielska-Białej przez Żywiec do Zwardonia i połączenia ze słowacką drogą krajową 12
• Droga wojewódzka nr 945 do Korbielowa, gdzie łączy się ze słowacką drogą krajową 78

Droga wojewódzka nr 945 w granicach dzielnicy poprowadzona jest ul. Wesołą na odcinku od skrzyżowania z Al. Armii Krajowej do skrzyżowania z ul. Dworcową, która ma status drogi wojewódzkiej do przejścia w ul. Kościuszki.

Ponadto status drogi powiatowej ma ul. Leśnianka biegnąca od Alei Armii Krajowej w kierunku wsi Leśna

W sąsiedztwie Osiedla Zgoda znajduje się węzeł drogowy typu WB Żywiec-Browar drogi ekspresowej S1.

Kolej

Przystanek kolejowy Pietrzykowice Żywieckie

Przez Zabłocie przebiega linia kolejowa nr 139 Katowice – Skalite Serafinov i 97 Skawina – Żywiec, która została otwarta w 1884 roku jako część Galicyjskiej Kolei Transwersalnej.

Przy ul. Dworcowej znajduje się centralny dworzec kolejowy w mieście – stacja kolejowa Żywiec. Pierwszy budynek dworca kolejowego powstał w roku 1878, z chwilą uruchomienia kolei relacji Bielsko – Żywiec. W roku 1884 nastąpiło połączenie kolejowe z Suchą, a pośrednio z Krakowem, oraz ze Zwardoniem, a przez Słowację – z Wiedniem. Ówczesny dworzec kolejowy był długim, jednopiętrowym budynkiem, typowym dla całej ówczesnej monarchii austro-węgierskiej. Jeszcze przed I wojną światową dawny budynek dworca został przebudowany przez żywieckiego budowniczego Roberta Fussgangera w stylu podhalańskim. Został on jednak zniszczony przez uciekających Niemców w 1945 roku. Po wojnie został odbudowany według poprzednich planów i ma takie same dachy i szczyty, identyczną stolarkę drzwiową i okienną oraz taką samą halą główną. Nie odbudowano jednak zadaszenia peronu. Dworzec posiada trzy perony i połączony jest przejściem nadziemnym z Aleją Armii Krajowej oraz przejściem podziemnym z dworcem autobusowym.

Przy ul. Wesołej w północnej części dzielnicy znajduje się przystanek kolejowy Pietrzykowice Żywieckie. Posiada jeden peron, z którego kursują pociągi w kierunku Katowic i Żyliny.

Komunikacja autobusowa

Dworzec autobusowy w Żywcu

Dzielnicę obsługują wszystkie linie komunikacji miejskiej prowadzonej przez MZK Żywiec. Znajduje się tutaj 29 przystanków, w tym 5 pętli, z których najwięcej linii obsługuje „Pętlę MZK” przy ul. Dworcowej^[178].

W Zabłociu, przy ul. Dworcowej, nieopodal dworca kolejowego znajduje się dworzec autobusowy. Wokół dworca zlokalizowanych jest także wiele placówek handlowych i punktów usługowych^[66][179].