Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej
Ilustracja
Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP
Data powołania

1865

Siedziba

Bielsko-Biała

Adres

ul. 3 Maja 7
43-300 Bielsko-Biała

Liczba członków

50 (2021)[1]

Przewodniczący

Dorota Wiewióra

Strona internetowa
Wnętrze sali modlitw w Bielsku-Białej z 2007 roku.

Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej (he. הקהילה היהודית בילסקו ביאלה, niem. Israelitische Kultusgemeinde in Bielitz-Biala, ang. The Jewish Community in Bielsko-Biała, czes. Židovská obec v Bílsku-Bělé) – gmina żydowska z siedzibą w Bielsku-Białej, będąca członkiem Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP. Obecnie swoim zasięgiem obejmuje teren byłego województwa bielskiego.

Powstanie i nazewnictwo

Pieczęć Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku, lata trzydzieste XX w.

Pierwsi Żydzi zamieszkali w Bielsku w połowie XVIII w. i przez sto lat podlegali gminie żydowskiej w Cieszynie. Prawne usamodzielnienie bielskiej gminy nastąpiło 27 grudnia 1865. Przyjęła ona nazwę Israelitische Kultusgemeinde in Bielitz. Po upadku monarchii austro-węgierskiej władze województwa śląskiego uznały jej polski statut i potwierdziły jej prawne istnienie pod nazwą Żydowska Gmina Wyznaniowa w Bielsku. Tak było do września 1939 kiedy to, po wybuchu wojny, miasto zostało wcielone do III Rzeszy i urząd Gminy Żydowskiej przemianowano na Ältestenrat der jüdischen Gemeinde in Bielitz (Radę Starszych Żydowskiej Gminy w Bielsku). Ostatni Żydzi bielscy zostali wysiedleni z miasta wiosną 1942[2]. W lutym 1945 po ofensywie wojsk radzieckich w Bielsku od razu utworzono Komitet Żydowski w Bielsku, przemianowany w 1946 na Kongregację Wyznania Mojżeszowego w Bielsku, która swoją siedzibę miała przy ul. Mickiewicza 26. W latach dziewięćdziesiątych XX w. bielska kongregacja stała się filią katowickiej. W 1995 z przekształcenia filii bielsko-bialskiej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Katowicach reaktywowała się w samodzielną Gminę Wyznaniową Żydowską[3]. Jest prawną następczynią istniejącej w latach 1946–1993 Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Bielsku-Białej. Obecnie zrzesza około 50 członków. Są oni jednocześnie członkami bielskiego oddziału TSKŻ[3].

Zarys historii Żydów w Bielsku

Lider syjonistów Nahum Sokołow w Bielsku na spotkaniu z Zarządem Gminy Żydowskiej oraz aktywistami organizacji syjonistycznych, 30 października 1933 roku

W średniowieczu Żydzi, którzy pojawiali się na Śląsku Cieszyńskim zajmowali się głównie handlem. Na stałe osiedlili się w Cieszynie w XVII wieku. Natomiast w Bielsku sto lat później lecz cały czas podlegali pod gminę żydowską w Cieszynie. Bliskość granicy z Królestwem Polskim, Prusami i Górnymi Węgrami była korzystna dla rozwoju działalności gospodarczej. W 1772 roku po I rozbiorze Polski, kiedy południowa Małopolska wraz z Lipnikami-Białą została przyłączona do Monarchii Habsburgów, gospodarka miasta zaczęła rozkwitać. Dodatkowo, patent tolerancyjny z 15 grudnia 1781 roku wydany przez austriackiego cesarza Józefa II zwiększył Żydom zakres dostępu do aktywności rzemieślniczej i pozwolił im na zakładanie warsztatów włókienniczych. Jednocześnie patent nakładał na nich obowiązek nauki i posługiwania się językiem niemieckim. Kolejny edykt z 1787 roku zobowiązał Żydów do przyjmowania niemieckich imion i nazwisk. W wyniku tych działań miejscowi Żydzi chętnie popierali liberalną politykę niemiecką, która stworzyła dogodne warunki dla procesu asymilacji z chrześcijańskimi mieszkańcami miasta. Później przyczyniła się do przyjęcia ideałów żydowskiego oświecenia (tzw. haskali). W 1849 roku założyli swój cmentarz we wsi Aleksandowice koło Bielska, wcześniej chowani byli na starym cmentarzu żydowskim w Cieszynie. Żydowska społeczność w Bielsku oddzieliła się prawnie od gminy cieszyńskiej i uzyskała autonomię 27 grudnia 1865 roku. Po I wojnie światowej i rozpadzie imperium austro-węgierskiego nowe polskie władze Województwa Śląskiego zatwierdziły nowy statut bielskiej gminy. W 1881 roku wybudowali reformowaną synagogę w stylu neomauretańskim z akcentami neoromańskimi. W Bielsku powstała pierwsza na terenie monarchii austro-węgierskiej loża B’nai B’rith, która przyjęła nazwę Austria. Od samego początku powstania aktywnie propagowali i wspierali syjonizm. Mieszkający w Bielsku prof. Michael Berkowitz był przyjacielem ojca syjonizmu Theodora Herzla i jako pierwszy przetłumaczył na hebrajski jego manifest syjonistyczny pt. Państwo żydowskie (Der Judenstaat). Prawdopodobnie także w Bielsku powstał pierwszy na świecie żydowski klub sportowy[4][5][6]. Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej jest obecnie jedynym w Polsce na którym obok Żydów są pochowani także wyznawcy islamu (żołnierze z I wojny światowej pochodzący z Bośni czy Kazachstanu) oraz chrześcijanie (w rodzinnych grobowcach)[7].

Odsetek ludności żydowskiej w ogólnej populacji miasta pozostawał bliski 20%. W 1921 roku było 3982 Żydów, w 1928 roku – 4520, w 1930 roku – 5200[8].

Najważniejszymi postępowymi rabinami byli: Hirsch Heinrich Morgenstern, dr Lazar Frankfurter (1865–1874), dr Wolf Lesser (1875–1882), dr Adolf Kurrein (1882–1888), prof. Saul Chaim Horowitz (1888–1896), dr. Markus Steiner (1896–1939). Najważniejszymi rabinami ortodoksyjnymi byli: Jecheskiel Paneth, Menachem Mendel Stern, Mojżesz Samuel Stern, Izak Stern[9].

Zarys historii Żydów w Białej

Zarząd Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Białej Krakowskiej z rabinem Hirschfeldem w 1937 roku.

Żydowscy osadnicy pojawili się w Białej w końcu XVII wieku. Zajmowali się dzierżawą gospód, produkcją alkoholu, handlem i jak miejscowi rzemieślnicy tworzyli własne warsztaty tkackie. Na początku XVIII wieku w Białej i Lipniku zamieszkiwało nieco ponad 100 Żydów. W 1765 roku już około 300 i stanowili 20% ogólnej populacji mieszkańców. W tym czasie nasilił się konflikt między bialanami a żydowskimi mieszkańcami. Jego podłoże miało charakter ekonomiczny, i wynikało w głównej mierze z postępowania starostów lipnickich i ich zarządców względem ludności żydowskiej. Chcąc osiągnąć jak największe korzyści finansowe zaczęli zmuszać mieszczan do korzystania z żydowskiego handlu i propinacji. Konflikt znalazł swoje zakończenie w roku 1765, kiedy do Białej przyjechał z Warszawy sąd asesorski. W wydanym wyroku skazano Żydów na kary pieniężne oraz zarządzono ich wypędzenie z całej jurydyki i Białej i zakazano im powrotu. Wrócili z powrotem już w I połowie XIX wieku. W 1849 roku założyli nowy cmentarz przy dzisiejszej ul. Wyzwolenia. W II połowie XIX wieku wielu żydowskich imigrantów z Górnych Węgier, Galicji i Górnego Śląska zamieszkało w Białej. W 1870 roku społeczność żydowska w Białej liczyła około 500 członków. W 1865 roku lokalni liderzy zadecydowali o odłączeniu od Gminy Żydowskiej w Oświęcimiu, której do tej pory podlegali. Podobnie jak w Bielsku, także w Białej wielu Żydów odrzuciło tradycyjne ortodoksyjne podejście do judaizmu i przyjęli idee żydowskiego oświecenia (Haskali). Członkowie miejscowej społeczności aktywnie uczestniczyli w społeczno-politycznym życiu miasta asymilując się z chrześcijańską ludnością. Jednak dzieci Żydów ortodoksyjnych i chasydzkich uczęszczali do własnych prywatnych szkół religijnych (chederów). Dodatkowo brak możliwości współpracy z liberalnym rabinem dr. Glaserem spowodował, że chasydzi sprowadzili w 1889 roku do Białej chasydzkiego rabina, Arona Halberstama (z dynastii cadyków bobowskich). Utrzymywali najpierw synagogę przy ul. 11-Listopada 63b a później otworzyli większą w kamienicy przy ulicy Szpitalnej. Aby ją utrzymać bialscy chasydzi założyli w 1912 roku Stowarzyszenie Religijne „Ahawas Thora” (Miłość do Tory). Społeczność chasydzka w Białej była dobrze zorganizowana i głęboko zakorzeniona w tradycji przodków, pomimo bliskości wpływów niemieckich liberalnych Żydów[6][10].

Jednym z najciekawszych wydarzeń w okresie międzywojennym była zmiana liturgii z aszkenazyjskiej na sefardyjską w oficjalnej synagodze w Białej. Rabin miejski dr Samuel Hirschfeld, który był regionalnym liderem ruchu Mizrachi (religijnego syjonizmu), głosił, że Żydzi syjoniści są niekonsekwentni w swoim działaniu. Bowiem tęskniąc za swoją ojczyzną w Erec Israel chętnie przyjmują wszystko to co orientalne, budują synagogi w stylu neomauretańskim, piszą powieści i poezję w których czuć zapach orientalnych owoców i przypraw. Zachwycają się orientalną muzyką i sefardyjskim akcentem w języku hebrajskim. Jednak w synagogach nadal używają niemieckiej aszkenazyjskiej liturgii zamiast sefardyjskiej, która jest bliższa korzeni. Dlatego 1 października 1934 roku zorganizował nabożeństwo na cmentarzu żydowskim w Białej w trakcie którego przepraszano zmarłych założycieli bialskiej gminy, że dokonana zostanie zmiana liturgii oraz pochowano aszkenazyjskie modlitewniki. W Białej liturgia sefardyjska została zaprowadzona od dnia święta Simchat Tora 1934 roku[6]. W 1966 i 1967 roku cmentarz żydowski w Białej przy ul. Wyzwolenia został zlikwidowany a groby wraz z nagrobkami ekshumowano na cmentarz żydowski w Bielsku przy ul. Cieszyńskiej[7].

W 1938 roku Biała Krakowska liczyła 25 867 mieszkańców z czego 3 977 było Żydami, co stanowiło 15,4% of całej populacji[10].

Najważniejszymi rabinami bialskimi byli: dr Nathan Glaser (1878–1914), dr Abraham Mark (1918–1926), dr Samuel Hirschfeld (1926–1939) oraz chasydzki rabin Aron Halberstam (1889–1939) z dynastii Bobow[6].

Holocaust

Gwiazda Dawida którą oznaczano Żydów w czasie II wojny światowej. Znaleziona po wojnie w Bielsku-Białej

Wojska niemieckie zajęły Bielsko i Białą 3 września 1939 roku. Większość Żydów uciekło z miasta w okresie od 1 do 3 września na wschód Polski do Krakowa, Lwowa i okolic. Chcieli tam przeczekać wojnę, która ich zdaniem miała trwać krótko po odparciu wojsk niemieckich przy pomocy sojuszniczej Wielkiej Brytanii i Francji. Dodatkową przyczyną tragedii dla bielskich Żydów była agresja ZSRR na Polskę, ponieważ większość z nich to byli postępowi niemieccy Żydzi, którzy mówili tylko po niemiecku i nie byli zwolennikami ideologii komunistycznej. Z tego powodu większość z nich zostało zesłanych do obozów pracy na Syberię lub do Kazachstanu. Natomiast w Bielsku nowe niemieckie władze wywłaszczyły Żydów z ich majątku prywatnego oraz przedsiębiorstw. We wrześniu 1939 Niemcy spalili synagogi oraz dokonali pierwszych egzekucji. W Białej, które zostało nazwane Bielitz Ost i zostało włączone do Bielitz (Bielska) na tak zwanym Konfirunku (niem. Lerchenfeld) przy ul. Towarowej nr 12-22 skoszarowano część wywłaszczonych rodzin oraz starców, chorych i niepełnosprawnych. Budynki mieszkalne na Konfirunku nazywano po wojnie gettem jednak nie było to jedyne miejsce w którym mieszkali Żydzi. Wiosną 1942 Żydzi zostali przesiedleni do getta w Sosnowcu, wysłani do obozów pracy oraz zamordowani po przewiezieniu do KL Auschwitz-Birkenau. W mieście pozostało około 30 rodzin z małżeństw mieszanych (Mischling), z których większość doczekała do lutego 1945 roku. Po wojnie w Komitecie Żydowskim w Bielsku zarejestrowano 3500 Żydów w okresie od lutego 1945 roku do 1951 roku. W lutym 1945 roku do bielskiego Komitetu Żydowskiego trafiło także wielu oswobodzonych więźniów z obozu KL Auschwitz. Zachowały się relacje i listy bielskich Żydów, w których wspominali, że miasto po wojnie było przyjazne i bezpieczne dla Żydów. W tym czasie także działał w dawnej siedzibie gminy żydowskiej, Dom Sierot Żydowskich prowadzony przez dr Polę Komaj[11][12].

Działalność obecna

Kamienica, w której ma siedzibę bielska gmina żydowska
Święto Pesach w siedzibie Gminy Żydowskiej w Bielsku-Białej w 2018 roku

Gmina posiada we własnej siedzibie czynny dom modlitwy. Spotkania odbywają się w święta żydowskie oraz przy okazji ważnych wydarzeń. Ponadto w siedzibie gminy znajduje się także biblioteka im. Salomona Halberstama oraz archiwum im Alfreda Wachtla. Na terenie gminy znajduje się również czynna synagoga Chewra Lomdei Misznajot w Oświęcimiu, należąca do Auschwitz Jewish Center Foundation. Pod opieką gminy znajdują się cmentarze żydowskie w: Bielsku-Białej (jedyny czynny), Andrychowie, Cieszynie (stary i nowy), Kętach, Milówce, Oświęcimiu, Skoczowie, Ustroniu, Wadowicach, Zatorze i Żywcu[13]. Gmina organizuje wiele spotkań, wykładów, oprowadzań, koncertów dotyczących historii, kultury i tradycji żydowskich[14][15][16].

Obecny Zarząd

  • Przewodnicząca: Dorota Wiewióra
  • Wiceprzewodnicząca: Lidia Pustelnik
  • Członkowie Zarządu: Hanna Stojanik, Krzysztof Wiewióra, Bartłomiej Dorobisz
  • Dawni przewodniczący: Maksymilian Metzendorf (1993–1997), Aleksander Szrajber (1997–2003)

Sławni Żydzi mający związek z Bielskiem i Białą

prof. Szelomo Awineri przy nagrobku dziadków na cmentarzu żydowskim Bielsku-Białej
Selma Kurz
Jan Smeterlin

Przypisy

  1. ↑ Paweł Ciecieląg i inni, Wyznania religijne w Polsce w latach 2019–2021, Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych, 2022, s. 250, ISBN 978-83-67087-17-9.
  2. ↑ Jacek Proszyk: Życie według wartości. Żydowscy liberałowie, ortodoksi i syjoniści w Bielsku-Białej. Jaworze: Haskala, 2012. ISBN 978-83-936155-0-6.
  3. 1 2 Dorota Wiewióra, Kilka uwag o loasach społeczności żydowskiej w Bielsku-Białej po 1945 r. na stronie olszowka.most.org.pl [dostęp: 21 listopada 2008]
  4. ↑ Jacek Proszyk: 150 lat Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku. Bielsko-Biala: Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej, 2015. ISBN 978-83-942613-2-0.
  5. ↑ Janusz Spyra: Żydowskie gminy wyznaniowe na Śląsku Austriackim (1742-1918). Cieszyn: Muzeum Śląskie, 2009. ISBN 978-83-60353-76-9.
  6. 1 2 3 4 Jacek Proszyk: Życie według wartości. Żydowscy liberałowie, ortodoksi i syjoniści w Bielsku-Białej. Jaworze: Haskala, 2012. ISBN 978-83-936155-0-6.
  7. 1 2 Jacek Proszyk: Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej. Bielsko-Biała: Urząd Miejski w Bielsku-Białej, 2002. ISBN 83-908913-1-X.
  8. ↑ Jacek Proszyk: Społeczeństwo. W: red. Idzi Panic: Bielsko-Biała, Monografia Miasta, tom IV, Bielsko-Biała w latach 1918-2009. Bielsko-Biala: Urząd Miejski w Bielsku-Białej, 2010, s. 77-89. ISBN 978-83-60136-46-1.
  9. ↑ Janusz Spyra: Biografický slovník rabínů rakouského Slezska. Ostrava: Ostravská univerzita, 2015. ISBN 978-80-7464-797-0.
  10. 1 2 Jerzy Polak: Biała od zarania do zakończenia I wojny światowej. W: red. Idzi Panic: Bielsko-Biała, Monografia Miasta, tom II. Bielsko-Biala: Urząd Miejski w Bielsku-Białej, 2010. ISBN 978-83-60136-36-2.
  11. ↑ Jacek Proszyk: Polityka narodowościowa i rasowa. II wojna światowa 1939–1945. W: red. Idzi Panic: Bielsko-Biała, Monografia Miasta, tom IV, Bielsko-Biała w latach 1918-2009. Bielsko-Biala: Urząd Miejski w Bielsku-Białej, 2010, s. 375-385. ISBN 978-83-60136-46-1.
  12. ↑ Marcin Wodziński: Bielsko. yivoencyclopedia.org. [dostęp 2018-08-23].
  13. ↑ Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej. fzp.net.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-11-22)]. na stronie fzp.net.pl (kopia w Internet Archive) [dostęp: 21 listopada 2008]
  14. ↑ Ewa Furtak: Bielsko-Biała. Żydzi są tutaj już od 300 lat. bielskobiala.wyborcza.pl. [dostęp 2018-08-23].
  15. ↑ Jewish Community in Bielsko-Biała. sztetl.org.pl. [dostęp 2018-08-23].
  16. ↑ Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej. fzp.net.pl. [dostęp 2018-08-23].
  17. ↑ Joseph Finger – Architect. houstonhistorymagazine.org. [dostęp 2018-08-25].
  18. ↑ Friedländer Max. sztetl.org.pl. [dostęp 2018-08-25].
  19. ↑ Karl Guttmann. theaterencyclopedie.nl. [dostęp 2018-08-25].
  20. ↑ Maja Haber: Amalia Krieger. ARCHIWUM HISTORII KOBIET. [dostęp 2018-08-25].
  21. ↑ Miloslav Rechcigl: Encyclopedia of Bohemian and Czech-American Biography. AuthorHouse, 2016. ISBN 978-1524619886.
  22. ↑ Münz, Bernhard (1856-1919), Bibliothekar und Philosoph. Österreichisches Biographisches Lexikon. [dostęp 2018-08-26].
  23. ↑ Deaths SCHEIDLINGER, SAUL, PH.D. New York Times. [dostęp 2018-08-25].
  24. ↑ Louis Schwitzer wins first race at Indianapolis Motor Speedway. history.com. [dostęp 2018-08-25].
  25. ↑ Lord Tugendhat. parliament.uk. [dostęp 2018-08-25].

Zobacz też

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.