Gryzielowate
Atypidae
Thorell, 1870
Ilustracja
Atypus karschi
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

stawonogi

Podtyp

szczękoczułkowce

Gromada

pajęczaki

Rząd

pająki

Podrząd

ptaszniki

Nadrodzina

Atypoidea

Rodzina

gryzielowate

Zasięg występowania
Mapa występowania

Gryzielowate (Atypidae) – rodzina średniej wielkości pająków występujących w Ameryce Północnej, Afryce, Azji i Europie. Obejmuje 51 gatunków. Pająki te charakteryzują się dużymi szczękoczułkami z długimi kłami jadowymi oraz płatkowatymi wyrostami na biodrach nogogłaszczków. Kopulacja odbywa się naprzemiennie: prawy narząd kopulacyjny samca umieszczany jest w lewym otworze samicy i na odwrót. Samice i niedorosłe samce żyją w rurkowatych, pionowych lub poziomych oprzędach. Dojrzałe samce wędrują w celu znalezienia samicy i jeśli nie zostaną przez nią zjedzone po kopulacji mogą żyć w jej oprzędzie. Samice dożywają ponad 7 lat.

Taksonomia

Takson wprowadzony w 1870 roku przez Tamerlana Thorella jako podrodzina Atypinae[1]. W 1878 roku wyniesiony do rangi rodziny przez Philipa Bertkau[2]. Obecną formę nadał mu Eugène Simon w 1903 roku[3]. Współcześnie zalicza się doń 51 gatunków[4] zgrupowanych w 3 rodzajach[5][4]:

  • Atypus
  • Calommata
  • Sphodros

Morfologia

Północnoamerykański Sphodros rufipes. Dobrze widoczne duże kły jadowe
Pionowy rękaw gatunku z rodzaju Sphodros
Spotykany na polskich pogórzach gryziel tapetnik

Prosoma z przodem części głowowej karapaksu silnie wyniesionym, natomiast jego częścią tułowiową niską. Oczy są osadzone na poprzecznych guzkach i wystają ponad wąskim nadustkiem, wyjątkiem są samice z rodzaju Calommata, u których są położone blisko rowka tułowiowego. Duże, kolankowato zgięte i poziomo ułożone szczękoczułki mają proste rządki ostrych ząbków na przednich krawędziach, długie kły jadowe i pozbawione są rastellum. U rodzaju Calommata warga dolna jest wolna, u pozostałych scalona ze sternum. Cztery pary sigillae występują na sternum, z których przednia, zwykle najmniejsza, położona jest po bokach wargi dolnej, a kolejne są coraz większe, z tylną parą powiększoną i zbliżoną do siebie[5].

Nogogłaszczki mają na biodrach wyraźne, płatkowate, wystające z przedniobocznych ich części wyrostki, których długość jest równa lub przekracza długość części nasadowej biodra. Biodra nogogłaszczków są niepiłkowane. U samic nogogłaszczki mają ząbkowane pazurki, u samców wyposażone są w aparat kopulacyjny. U rodzaju Sphodoros aparat ten odznacza się cienkim, rurkowatym embolusem, który w stanie spoczynku leży w obrębie zakrzywionego konduktora. U pozostałych rodzajów embolus jest prosty i kolcopodobny, a konduktor szeroki, płatkowaty i prosty. Odnóża kroczne lekko kolczaste, z pojedynczym rządkiem trichobotriów na nadstopiu i stopie. Stopa bez scopulae i o trzech pazurkach, które u samca są małe, u samicy natomiast wyposażone w duży, gładki ząbek[5].

Kształtem zbliżona do owalu opistosoma zaopatrzona jest pojedynczy, duży tergit, który u samców może formować tarczę. Występuje sześć kądziołków przędnych. Przednie boczne są jednoczłonowe i wąskie. Kądziołki tylne środkowe są rozszerzone i trójkątnie zakończone, również jednoczłonowe. Wydłużone kądziołki tylne boczne składają się z trzech, rzadko czterech członów. Epigynum samicy ma u rodzaju Atypus dużą, prawie owalną i słabo zesklerotyzowaną torebkę kopulacyjną z dwoma lub więcej zbiorniczkami na każdej z dwóch płytek nasadowych. Pozostałe rodzaje mają torebkę wąską, poprzeczną, wyposażoną w dwie rurki po każdej stronie[5].

Biologia

Samice i niedorosłe samce są krótkonogie i żyją w zbudowanych z nici przędnej długich rękawach, które leżą poziomo na powierzchni ziemi lub pionowo, wzdłuż pni drzew. Rękawy te stanowią osłonę dla pająka jak i pułapkę dla jego ofiar, które przyklejają się do nich. Pająk za pomocą długich kłów jadowych wstrzykuje toksynę ofierze przez rękaw, po czym tworzy w nim dziurę i wciąga ofiarę do środka. Dorosłe samce mają długie nogi i opuszczają swoje rękawy poszukując samic. Po znalezieniu rękawa samiec bębni w niego i jeśli samica jest zainteresowana, wchodzi do środka. W trakcie kopulacji samiec umieszcza aparaty kopulacyjne na nogogłaszczkach w otworach płciowych samicy naprzemiennie: prawy w lewym, a lewy w prawym. Po zakończonej kopulacji samiec może zostać zjedzony lub żyć do kilku miesięcy w rękawie wraz z samicą. Samice żyją siedem lub więcej lat[5].

Rozprzestrzenienie

Pająki te zasiedlają Europę, Azję, Afrykę północną i południową oraz Amerykę Północną[6].

W warunkach europejskich preferują siedliska silnie kserotermiczne[7], m.in. murawy kserotermiczne z klasy Festuco-Brometea[8], mocno nasłonecznione, o stromych zboczach, porośnięte rzadką roślinnością zielną[9]. W Polsce zasiedlają zachodnią i południowo-zachodnią część kraju (gryziel zachodni), pasmo pogórzy, od Sudetów po Bieszczady (gryziel tapetnik)[9] oraz południowo-wschodnią część kraju[10], głównie dolinę Wisły, Góry Świętokrzyskie oraz Wyżynę Lubelską[9].

W Polsce występują trzy gatunki[11] podlegające ochronie gatunkowej[12]:

Przypisy

  1. ↑ Tamerlan Thorell. On European spiders. „Nova Acta Regiae Soc. Sci. Upsaliensis, ser. 3”. 7, s. 1-108, 1870.
  2. ↑ Philip Bertkau. Versuch einer natuirlichen Anordnung der Spinnen. „Arach. Naturg.”. 44, s. 351-410., 1878. (niem.).
  3. ↑ E. Simon: Histoire naturelle des Araignees. T. 2. Cz. 4. Paryż: 1903, s. 669-1080.
  4. 1 2 Family: Atypidae Thorell, 1870 (detail). [w:] World Spider Catalog Version 17.0 [on-line]. Natural History Museum Bern. [dostęp 2016-03-23].
  5. 1 2 3 4 5 Willis Gertsch, Norman I. Platnick. A Revision of the American Spiders of the Family Atypidae (Araneae, Mygalomorphae). „American Museum Novitates”. 2704, s. 1-39, 1980.
  6. ↑ Family: Atypidae Thorell, 1870. [w:] World Spider Catalog Version 17.0 [on-line]. Natural History Museum Bern. [dostęp 2016-03-23].
  7. ↑ Robert Rozwałka, Sylwia Łysiak. Rzadkie gatunki pająków Araneae rezerwatu Góry Pieprzowe. „Przegląd Przyrodniczy”. 1 (2015), s. 45–56, 2015.
  8. ↑ Robert Rozwałka, Paweł Sienkiewicz, Katarzyna Barańska. Występowanie pająków z rodzaju Atypus (Araneae: Atypidae) w prawobrzeżnej części doliny Środkowej i Dolnej Odry. „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”. 69 (4), s. 297–308, 2013.
  9. 1 2 3 Anna Dembicka, Robert Rozwałka. Nowe stanowiska gryziela stepowego Atypus muralis Bertkau, 1890 w dolinie Wisły. „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”. (63) 3, s. 13–29, 2007.
  10. ↑ Hajdamowicz I., "Atypus muralis – gryziel stepowy" w: Głowaciński Z. (red), Nowacki J. (red.), "Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce", Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie i Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, 2004.
  11. ↑ Spiders of Poland. Sekcja Arachnologiczna Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. [dostęp 2016-03-28].
  12. ↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1348
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.