Publicystyka renesansu i jej charakter

Publicystyka to ten dział piśmiennictwa, który porusza tematy aktualne, bieżące, żywo interesujące społeczeństwo, dotyczące polityki, obyczajów, kultury itp. Twórcy publicystyki podejmują aktualności i opisują je w różnych formach: felietonach, szkicach lub np. recenzjach. Rozwój publicystyki jest charakterystyczny dla takich czasów, które są historycznie "ciekawe", obfitujące w polityczne posunięcia, walki stronnictw, grę polityków itp. Publicystyka łączy się nieodzownie z rozwojem prasy, czego dowodem są czasy oświeceniowe, lecz początku publicystyki polskiej upatrujemy w renesansie.

Jej przedstawiciele to: Andrzej Frycz Modrzewski (publ. społeczna), jego słynne dzieło O poprawie Rzeczypospolitej (traktat); ksiądz Piotr Skarga i jego słynne Kazania sejmowe (publicystyka religijna)
Znaczenie tych utworów było ogromne nie tylko w dobie renesansu, stało się źródłem praw, zasad, odwołań i inspiracji w wiekach późniejszych.
Jeśli chodzi o Andrzeja Frycza Modrzewskiego, możemy mówić, iż podjął jako temat i rozpropagował pojęcie "demokracji" - pierwszy w tej skali - w Europie. Stworzył on wizję sprawiedliwego, zreformowanego państwa, analizując ważne dziedziny życia społecznego - jego myśl stała się wzorem późniejszych reform i myślicieli.
Z kolei Piotr Skarga pozostał symbolem, nawet mitem polskiej kultury, gdyż jego kazania przepełnione emocją, wyrażające troskę o losy ojczyzny, głosiły także przestrogę, groźbę katastrofy, jeśli obywatele tego kraju nie przedłożą myśli o ojczyźnie nad egoizm i prywatę. W konfrontacji z późniejszymi wypadkami, zwłaszcza z haniebną utratą niepodległości w XVIII w. - głos Piotra Skargi wydał się następnym pokoleniom proroczym, a sam kapłan - natchnionym jasnowidzem, odczytującym przyszłość. Do takiej pomnikowo-romatnycznej wizji księdza Skargi przyczynił się też Jan Matejko, tworząc słynny, uduchowiony obraz Skargi głoszącego kazanie.

W słynnym traktacie pt. O poprawie Rzeczypospolitej Andrzej Frycz Modrzewski tworzy wizję prawidłowego we własnym mniemaniu, sprawiedliwego, prawego państwa. Poglądy autora dotyczą konkretnie Rzeczypospolitej, a nie są rozważaniami abstrakcyjnymi. Jakie tematy podejmuje autor - widać wyraźnie po tytułach pięciu ksiąg: I O obyczajach, II O prawach, III O wojnie, IV O kościele, V O szkole. Jak widać - nie pomija Modrzewski żadnej z ważnych dziedzin państwa, którego uniwersalną konstrukcję tworzą: Sąd, Wojsko, Kościół, Oświata i ... Obyczaj. W księdze I pisze, że "człowiek nie urodził się sobie" - w ten sposób nawołuje do przyjęcia postawy obywatelskiej i wykazania się patriotyzmem. Od sprawujących władzę wymaga kierowania się wyłącznie dobrem narodu i interesem państwa. W księdze O prawach domaga się utworzenia kodeksu prawnego przez przedstawicieli różnych stanów. Żąda równości wszystkich wobec prawa. W księdze O wojnie wysuwa projekt rozstrzygania konfliktów drogą pokojową. Potępia wojny zaborcze jednocześnie doceniając obronne. Proponuje utworzenie stałej armii, która czuwałaby nad bezpieczeństwem kraju W księdze O kościele głosi tolerancję religijną, domaga się uregulowania wzajemnego stosunku państwa i kościoła, uniezależnienia władzy państwowej od papieża i jego legatów. W księdze O szkole domaga się opieki państwa nad szkolnictwem, kładzie nacisk na wychowanie patriotyczne młodzieży i laicyzację nauczania, pisze o konieczności podniesienia poziomu nauczania w szkołach i efektywności stosowanych metod.

Kazania sejmowe zawierają wiele przestróg, nawoływanie o miłość do kraju, o rozsądek, o obawę przed anarchią i rozpadem Rzeczypospolitej! W tym traktacie Skarga oskarżył szlachtę o warcholstwo i egoizm stanowy. Postulował wzmocnienie władzy królewskiej, sprzymierzonej z władzą kościoła.
Wady społeczeństwa nazwał chorobami, które trzeba leczyć. Pierwsza jest nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypospolitej i chciwość domowego łakomstwa, druga - kłótnie i niezgody, trzecia - herezja i niereligijność, czwarta - osłabienie władzy królewskiej, piąta - niesprawiedliwe prawo i szósta - grzechy i złości jawne.
Słynne jest "kazanie wtóre", które te choroby wylicza, a Rzeczpospolitą porównuje do matki rodzonej (motyw ten później podejmie Mickiewicz). W tym samym kazaniu porównuje kraj do tonącego okrętu - a gdy okręt tonie :głupi tłomoczki swoje i skrzynie swoje opatruje i na nich leży. Jest to słynne w późniejszej literaturze porównanie, motyw tonącego okrętu przywoła Juliusz Słowacki, Henryk Sienkiewicz, I. Krasicki. W sumie Kazań sejmowych powstało osiem, a w ósmym pada na Polskę wyrok upadku, który spotka kraj, jeśli się nie opamięta i nie poprawi.