Literatuta renesansu

I. Język - W renesansie rozpoczęło się kształtowanie języków literackich. Języki narodowe zaczęły być wprowadzane do życia naukowego i kościołów. Łacina nie była już najważniejsza
II. Renesans wskrzesił dusze antyku. Gatunki literackie uprawiane przez starożytnych były ulubionymi forami twórców humanistycznych.
Odrodzenie przyjęło następujące gatunki antyczne:
-Pieśń-najstarszy najbardziej rozpowszechniony gatunek poezji lirycznej, związany z muzyką. W zależności od tematyki, wyróżnia się pieśni: biesiadne, pochwalne, religijne, powitalne, miłosne. Pieśni charakteryzują się :
podziałem na strofy
tendencją do wyrazistej rytmizacji
licznymi powtórzeniami
refrenem
prosta budową zdań
W renesansie zasłużoną sławę zyskały pieśni Jana Kochanowskiego-zbiór 50 utworów razem składających się na obraz światopoglądu człowieka odrodzenia
-Tren-pieśń lamentacyjna wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłej osoby, chwalące jej zalety i zasługi. Ten gatunek w renesansie wznowił Kochanowski z przeszłości antycznej. Dawniej treny były poświecone ważnym osobom. Natomiast dzieła Kochanowskiego cechują się ogromnym nowatorstwem, gdyż nie tylko poświęcone są zmarłej córeczce ale także skupiają się własnym uczuciom autora.
-Elegia-pieśń bliska trenowi , śpiewana podczas pogrzebu. Oprócz żałobnych powstały także elegie miłosne, wojenne, polityczne, biesiadne, dydaktyczne. Od czasów renesansu elegia to utwór o treści poważnej, refleksyjnej, będący smutnym rozpamiętywaniem lub skarga dotyczącą spraw osobistych. W okresie renesansu Klemens Janicki napisał Elegie o sobie samym do potomności.
-Fraszka-drobny utwór poetycki, zwykle o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle. Fraszki pisał Kochanowski, lecz nie tylko. Mikołaj Rej swe utwory o podobnym charakterze nazywał figlikami. Fraszki renesansowe były oparte na dowcipie sytuacyjnym, miały często formę zabawnej scenki opowiadanej wierszem, ilustrujące rozmaite przejawy obyczajowości czy życia towarzyskiego, często wykazywane w satyrycznym, kpiarskim świetle, choć zdarzają się też fraszki filozoficzne i głęboko refleksyjne. Fraszki dzielimy na :
obyczajowe, filozoficzne, autotematyczne (o sposobie tworzenia), autobiograficzne, refleksyjne. Mają charakter humorystyczny lecz nie zawsze!
-Tragedia-renesansową realizacją tragedii greckiej jest odprawa posłów greckich – pierwsza polska tragedia, w której autor zachował zasadę trzech jedności, użył podziału na epejsodiony i wprowadził chór. Kochanowski posłużył się wierszem bezrymowym, tzn. białym jedynie do partii lirycznych i pieśni chóru wprowadził wiersz rymowany. W scenach występują 2 osoby. Jedynie wyjątkiem jest ostatni epejsodnion.
-Sielanka-genezą sięga poezji greckiej; jest to utwór literacki o życiu pasterzy, rolników, rybaków, myśliwych, mający postać lirycznego monologu lub dialogu, przeplatanego czasem opisem. Sielanki są zwykle o zaletach życia na wsi. Sielankowa krainę – wzorowaną na mocna idealizowanych realiach polskich - przedstawia Kochanowski w Pieśni świętojańskiej o sobótce. Również twórcą sielanek był Szymon Szymonowic.
-Dialog-bardzo popularny w renesansie (a także w średniowieczu) przyjęty z epoki starożytnej. Twórcą tego gatunku był Platon. Przykłady dialogów renesansu to : Krotka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja Reja; oraz Dworzanin Polski Łukasza Górnickiego.

Gatunki przyjęte ze średniowiecza:
-Sonet-wiersz liryczny który w okresie renesansu pisał np. Petrarka, Szekspir i Mikołaj Sęp Szarzyński. Mikołaj wykazał się niemała wiedzą w zakresie konstrukcji tego gatunku- np. używał sonetu francuskiego. Klasyczny sonet pochodzący z Włoch, jak wiadomo jest złożony z dwóch zwrotek czterowersowych (opisowe) i dwie trzywersowe (refleksyjne). Natomiast sonet francuski ma trzy strofy czterowersowe i jedną, zamykającą dwuwersową
-Kronika-dzieło historyczne, nawet gdy nie wypełnia chronologicznego schematu wg dat. W renesansie znana jest Kronika wszystkiego świata Marcina Bielskiego, którą można uznać za pierwszą polską historię powszechna, próbę zmagazynowania informacji o dziejach świata, na wzór dzieł średniowiecznych.
-Misterium-zbiór renesansowych misteriów jest niezbyt bogaty. Jedyne zachowane dzieło tego gatunku to Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka (1570)
-Kazanie-w epoce renesansu ten gatunek rozsławił ksiądz Piotr Skarga, dzięki jego Kazaniom sejmowym ten gatunek stał się narzędziem publicystyki religijnej – a jednak politycznej.

Nowe gatunki:
Nowela-jest to gatunek który rozpowszechnił Boccaccio. Jest to krótki utwór o zwartej akcji, jednowątkowy; centralny motyw, często umieszczony w tytule pojawia się potem w każdej fazie fabuły. W noweli występuje także mała ilość postaci, nie ma komentarzy i na końcu jest wyraźna pointa. Klasycznym przykładem noweli jest Sokół Boccaccia.
Esej – gatunek stworzony przez Michaela de Montaigne’a, charakteryzuje się wypowiedziami refleksyjnymi, pełnymi dygresji, prób prozatorskich, własnych subiektywnych przemyśleń.

III. Prawdziwym przewrotem okazało się wynalezienie przez Gutenberga druku. Przyśpieszyło to rozpowszechnienie się nowej myśli; humanistycznej, ekonomicznej, religijnej. słowo pisane stało się bardziej dostępne. Druk wynaleziony w 1450 roku zmienił światopogląd ludzi, ich sposób myślenia a nawet metody nauczania i wychowywania. Druk przyczynił się do rozpowszechnienia mody, manier i sztuki.

IV. Publicystyka-czyli dział piśmiennictwa, który porusza aktualne, dotyczące polityki, obyczajów, kultury itp. Twórcy publicystyki podejmują aktualności i opisują j w rożnych formach: felietonach, szkicach lub recenzjach. Publicystyka łączy się z rozwojem prasy, czego dowodem są czasy oświeceniowa, lecz początku publicystyki polskiej upatrujemy się w renesansie.
Przedstawicielami publicystyki renesansu to :
-Andrzej Frycz Modrzewski (publicystyka społeczna), jego słynne dzieło to O poprawie Rzeczpospolitej (traktat)
-Ksiądz Piotr Skarga i jego słynne Kazania sejmowe (publicystyka religijna) w których często powołuje się na Biblie, cytując ją i stylizując się na ton proroczy, przepowiadając upadek Rzeczpospolitej.
Te utwory stały się źródłem praw, zasad, odwołań i inspiracji w dobie renesansu i w wiekach późniejszych

V. Literatura błazeńska - wywodzi się ze średniowiecznej błazenady, karnawałowego przedstawienia świata na opak, chwilowej dehierarizacjii królów (błazen-władca). W takiej odwróconej perspektywie można było powiedzieć wiele prawd…W literaturze także utrwalono takie błazeńskie opowieści. Pisane były prozą, daleka od wysokiego stylu, często zaś po prostu lakoniczna. Ukazały się:
-Rozmowy, które miał król Salomon Mądry z Marchołtem grubym a sprośnym (przekład z łaciny Jana z Koszyczek)
-Żywot Ezopa Fryga pióra Biernata z Lublina
-Sowizdrzał
Trzej bohaterowie: Marchołt, Ezop i Sowizdrzał są podobni. Zawsze niskiego pochodzenia, zbuntowani i gotowi dyskutować z największymi autorytetami świata; zawsze paskudnie brzydcy oraz mądrzy i sprytni pod błazeńską maska.
Literatura błazeńska cechuje się satyrą na panujące stosunki społeczne, krytyka wiedzy książkowej czy tez nawet krytyka panującego porządku społecznego. Byś może w takiej błazeńskiej szacie bezpieczniej i łatwiej było autorom wytykać wady panującym, niż w oficjalnych traktatach.

VI. PISARZE i POECI

WŁOCHY:
Dante Alighieri –(1265-1321) żył na początku odrodzenia, jeden z 3 prekursorów renesansu, jego sławne dzieło to Boska komedia , napisana po włosku. Choć powstało w późnym średniowieczu ma wiele cech renesansowych.
Giovanni Boccaccio (1313-1375) – jeden z 3 prekursorów renesansu, włoski twórca słynnego Dekameronu w którym (jak nikt przed nim) oddał obyczajowość włoską swoich czasów. Pisał zbiory mitograficzne i biograficzne np. : O sławnych niewiastach; Żywot Dantego; pisał również poematy epickie, romanse, wiersze; swoją inspiracje czerpał z literatury ludowej, którą się interesował. Jest twórca noweli nowożytnej.
Dekameron napisany w języku włoskim, zawiera 100 nowel, opowiedzianych przez 7 dam i 3 młodzieńców, którzy uciekli do willi pod Florencją w czasie zarazy. Tam opowiadają sobie rozmaite historie przez 10 dni, każdy po jednym codziennie. Tematyka nowel jest bardzo różnorodna. Utwory opowiadają o sprycie, mądrości, ludzkiej naiwności, przyjaźni i namiętnościach.
Francesco Petrarca (1304-1374) – jeden z 3 prekursorów renesansu, wybitny włoski humanista, duchowny i dyplomata w służbie papieża. Jest autorem Sonetów do Laury – zbiorów 300 wierszy poświęconych tytułowej bohaterce. W swoich erotykach (wierszach miłosnych) szedł śladami średniowiecznych trubadurów, realizując ideał miłości dworskiej. Poeta rozpowszechnił gatunek sonetu, oraz stworzył poetycki język mówienia o miłości. Do niego będą nawiązywać poeci baroku i romantyzmu.
Niccolo Machiavelli () – Książę
Ludovico Ariosto (1474-1533)– autor poematu pt. Orland szalony
Torquato Tasso (1544-1595)–Poeta schyłku renesansu. jego główne dzieło to Jerozolima wyzwolona, jest to epos pisany przez 10 lat. Po jego napisaniu popadł w obłęd, ponieważ bal się posądzenia o herezję. Za taki zarzut skazywano na spalenie na stosie. Został zamknięty w szpitalu.
Baltazar Castiglione (1478-1529)– napisał wiele tomów dzieła pt. Żywoty najsłynniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów; Dworzanin.-traktat pisany przez 10 lat


ANGLIA:
Tomasz Morus - Utopia
William Shakespeare (1564-1616) – najpopularniejszy dramaturg literatury światowej. Pozostawił po sobie ogromny dorobek dramaturgiczny:
-tragedie (Hamlet, Makbet, Otello, Romeo i Julia, Król Lear)
-dramaty historyczne składające się na cykl kronik (Ryszard III; Henryk V)
-komedie (Poskromienie złośnicy)
-baśnie dramatyczne (Sen nocy letniej)
a także cykl 154 sonetów
Jego dzieła są ponadczasowe. Motywem postępowania bohaterów są wielkie namiętności: miłość, nienawiść, zazdrość, chciwość. Są to uczucia towarzyszące na każdym etapie rozwoju cywilizacji. Szekspir stworzył typ dramatu całkowicie odmiennego od dramatu antycznego. Różni się m.in. złamaniem klasycznej reguły trzech jedności; wprowadzeniem scen zbiorowych; złamaniem zasady decorum; postacie ulęgają przemianom. William zamyka renesans.

FRANCJA:
Pirre Ronsard – pisał ody, sonety do rozmaitych panien, hymny, a nawet epopeję, La Franciade, wzorowaną na eposach starożytnych.
Francois Rabelais – Garantua i Pantagruel, ta powieść jest wielka satyrą dlatego została potępiona przez tych których wyśmiewa. Krytyka dotyka nie tylko konkretnych ludzi ale także gatunków literackich (eposu rycerskiego) i instytucji. Rabelais naraził się tak bardzo że musiał uciekać z kraju.
Michel de Montaigne – jest autorem wielu aforyzmów i twórcą gatunku literackiego- eseju; nazwa wzięła się od jego dzieła Prób – słowo to w oryginale brzmi Essais.

POLSKA:
Mikołaj Rej (1505-1569) - w odróżnieniu od pisarzy polskiego odrodzenia piszących na początku XCI wieku przeważnie po łacinie Jako jeden z pierwszych konsekwentnie tworzył w języku ojczystym.
Pozostawił:
-Dramaty: Kupiec; Żywot Józefa
-zbiory facecji : Figliki, Żywieniec
-traktat moralno-obyczajowy: Żywot człowieka poćciwego (dzieło składa się z trzech ksiąg)
-dialog: Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem (wydana w 1543 r. , autor w tym utworze ukazuje zasadnicze konflikty społeczne ówczesnej Polski.)
Mikołaj Sęp Szarzyński (1550-1581) należy do poetów przełomu : pielęgnuje ideały renesansu, ale wprowadza już poetykę i atmosferę baroku. Wprowadza topos przemijalności, kruchości istnienia. Wprowadza motyw poety rozdwojonego, pełnego sprzeczności, niespokojnego i zagubionego pośród tajemnicy egzystencji.
Dzięki niemu zawdzięczamy :
-zbiór sonetów pt. Rytmy albo Wiersze polskie, zbiór ten został wydany pośmiertnie, ujawnił niepokój człowieka zdanego na łaskę fortuny, wolnego ale i zarazem słabego.
Im bliżej końca epoki, tym ton niepokoju jest silniejszy. Zwłaszcza gdy chodzi o losy ojczyzny. O stan praw i stosunki społeczne w Polsce troskał się i Rej, i Kochanowski.
Szymon Szymonowic (1558-1629) – przeszedł do historii jako twórca sielanek. Napisał ich ok. 20.Najbardziej znane jego dzieło to Żeńcy. Jest to przykład antysielanki. Jest on o życiu na wsi jednak różni się od zwykłej sielanki, ponieważ przedstawia trudy życia na łonie przyrody.
Jan Kochanowski (1530-1584)
Dzieła:
-Odprawa posłów greckich –pierwsza polska tragedia, utrzymana w konsekwencji klasycznej. (Jednak w tekście pojawiają się elementy topowo renesansowe: nie ma paradosu i exodosu; Kochanowski również zrezygnował z wprowadzenia do swojego utworu fatum )
-Psałterz Dawidów - tłumaczenie biblijnej Księgi Psalmów
-Treny – cykl złożony z 19-t utworów; cechują się znacznym nowatorstwem, należy je traktować całościowo-19trenów układa się według klasycznych założeń. Bohaterami trenów są: Urszulka, Poeta, Filozof, Ojciec
-Fraszki - ok.300 krótkich utworów
-Pieśni – Księgi Pierwsze i Księgi Wtóre (po 25 utworów w każdej księdze), oraz Pieśń świętojańska o sobótce (wszystkie pieśni Kochanowskiego cechują się rymami parzystymi typu aabb)
-Poematy polityczne - Zgoda; Satyr, albo Dziki Mąż
Cechy utworów Kochanowskiego :
-są erudycyjne – to znaczy że trzeba choć trochę znać mitologie czy historię starożytną, by pojąc aluzje i porównania
-są przemyślane kompozycyjnie
-zawierają dużo figur stylistycznych: apostrof, epitetów, porównań
-są wierne tradycji antycznej, choć czasem są nowatorskie
-obfitują w gry słowne i chwyty językowe np. Fraszka Raki(czytana od lewej strony jest poradnikiem, jak postępować z kobietami; czytana z prawej strony jest złośliwą satyrą na przywary niewiast.
-różnorodność gatunkowa, świadczy o wszechstronności artysty
Kochanowski tworzył po łacinie i w języku polskim.
Szymon Szymonowi (1558-1629) – schyłkowy przedstawiciel epoki odrodzenia, autor Żeńców. Znany jest głównie jako autor sielanek, napisał ich ok. 20, np. Kołacze; Dafnis.
*Pisarze polityczni;
Andrzej Frycz Modrzewski-O poprawie Rzeczpospolitej
Piotr Skarga –Kazania sejmowe
*twórcy polsko-łacińscy;
Jan z Wiślicy – Wojna pruska
Andrzej Krzycki – Skarga religii Rzeczpospolitej
Mikołaj Hussowski – Pieśń o Żubrze
Klemens Janicki – O sobie samym do potomności(utwór dokładnie przedstawia dzieje młodego poety)

VII. Zainteresowania renesansu
1. O urokach wsi
-Mikołaj Rej – Żywot człowieka poćciwego ; Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem
-Jan Kochanowski - Pieśń świętojańska o sobótce, w Pieśniach
-Szymon Szymonowic w sielankach
2. O miłości
-Jan Kochanowski-w niektórych fraszkach i pieśniach
3.O poezji i twórcy;
-J. Kochanowski
-M. Rej
4. O wzorcach postępowania (pareneza)
-M. Rej
-Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczpospolitej
-J. Kochanowski
5. O filozofii istnienia, konstrukcji wszechświata i o człowieku
-M. Rej
-J. Kochanowski
-Mikołaj Sęp Szarzyński
6. O ojczyźnie
-J Kochanowski, np. Odprawa posłów greckich
-A. F. Modrzewski np. O poprawie Rzeczpospolitej
-M. Rej
-Piotr Skarga


VIII. Wzorce parenetyczne
1.Wzór ziemianina – Żywot człowieka poćciwego M. Reja
-rozważnie gospodaruje i zarządza majątkiem
-dba o harmonię życia
-jest zapobiegliwy, ufa rozumowi i naturze, dba o rodzinę, jest spokojny o przyszłość. Nie jest zbyt uczony.
2. Wzór dworzanina-Dworzanin Ł. Górnickiego
-wykształcony, włada językami obcymi, zna się na muzyce, dba o maniery i swoje szlachectwo, jest rycerski wobec dam, pielęgnuje mowę.
3.Ideał patrioty: - Odprawa posłów greckich J. Kochanowskiego
-patriota miłuje ojczyznę ponad własne sprawy i spełnia wobec niej powinności obywatelskie. Jest nieprzekupny, odsuwa na drugi plan osobiste uczucia
4. Poeta doctrus - czyli uczony renesansowy umysł wszechstronny, to typ spotykany w odrodzeniu. Artysta i wynalazca, astronom i medyk – światłe osobowości łączyły różne specjalizacje, zadziwiające nawet współczesnych. Przykładem jest Jan Kochanowski.
IIX. Typy bohaterów literatury renesansu
1.Dworzanin - Baltazar Castiglione w swoim utworze pt. Dworzanin opowiada jak miał wyglądać i zachowywać się szesnastowieczny dworzanin. Takiego bohatera cechuje wszechstronność i wdzięk.
2.Rycerz – rycerstwo jako grupa społeczna w renesansie nie istniała, jednak rycerze pojawiali się w ówczesnej literaturze. Przykładowymi bohaterem jest Makbet. Nie jest on jednak wzorem do naśladowania. Zwycięża w nim zło. Jego zachowanie stanowi zaprzeczenie zasad etycznych wyznawanych przez średniowieczne rycerstwo.
3.Szaleniec – przykładem jest Orland, bohater poematu Lodovica Ariosta pt. Orland szalony. Jest on również rycerzem, który bardzo kocha piękna Angielkę. Niestety kiedy ona wychodzi za mąż za innego, Orland traci rozum… nie w przenośni tylko dosłownie. Obłąkanego udawał Hamlet. Z późniejszych literackich szaleńców można wymienić choćby Don Kichota i Gustawa-Konrada którego do szaleństwa przywiodła również miłość.
4.kobieta - bohaterki utworów renesansowych to: Beatrycze, Laura i Julia

IX.Literatura renesansu dostarcza informacji o ówczesnej epoce. Dowiadujemy się:
-o podziale stanowym społeczeństwa (wójt, pan, pleban)
-o ówczesnych prawach, obyczajach, szkole, urzędach (O poprawie Rzeczpospolitej Modrzewskiego)
-o życiu ziemiańskim (Żywot człowieka poćciwego Reja)
-o życiu dworskim (Dworzanin polski Górnickiego)
-o rozrywkach i zabawach wiejskich (Pieśń świętojańska o sobótce Kochanowskiego)
-o wydarzeniach historycznych (Pieśń o spustoszeniu Podola Kochanowskiego)
-o wydarzeniach prywatnych twórców (Treny Kochanowskiego)
Poza rolą informacyjną, literatura renesansu spełnia jeszcze inne funkcje z której może skorzystać współczesny czytelnik: Między innymi zawiera szereg prawd życiowych, wartych przemyślenia, a czasem przyswojenia.(np. stoicyzm w utworach: Kochanowskiego w Pieśniach i Reja w Żywocie)

nie korzystac w lo w Trzebnicy :] pOzdrO