Wojna trzydziestoletnia

1) Sytuacja w Niemczech.
2) Układ sił w Europie.
3) Defenestracja w Pradze
4) Powstanie czeskie.
5) Okres czesko- palatynacki (1618-1623).
6) Okres duński (1625-1629).
7) Okres szwedzki (1630-1635).
8) Okres francusko-szwedzki (1635-1648)
9) Pokój westfalski.
10) Charakter wojny.
11) Skutki wojny trzydziestoletniej.


WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA


Sytuacja w Niemczech.
Pierwsza połowa XVIIw. Upłynęła pod znakiem wojny trzydziestoletniej (1618-1648). W jej toku prawie cała Europa podzieliła się na dwa zwalczające się obozy. Punkt wyjściowy stanowiła sytuacja polityczna i religijna w rzeszy Niemieckiej. W tym czasie Rzesza Niemiecka stanowiła luźną federację, liczącą ponad 300 księstw świeckich i duchownych oraz wolnych miast cesarskich. Nominalnie władzę zwierzchnią nad tą federacją sprawował cesarz. Książęta jednak dążyli do zdobycia jak największej samodzielności i niezależności. Wśród nich na czoło wysunęły się dwa rody, które w XVII i XVIIIw. Odegrały poważną rolę, mianowicie Hohenzollernowie w Brandenburgii i Wettinowie w Saksonii. Książęta ci starali się zbudować w swoich posiadłościach trwałe fundamenty władzy absolutnej. Od XVIw. Utrzymywało się również w Rzeszy rozbicie religijne, trwały spory pomiędzy katolikami a protestantami.
Godność cesarska pozostawała stale w rękach Habsburgów, którzy panowali dziedzicznie w Austrii, Czechach i zachodnich Węgrzech. Habsburgowie zmierzali do przekształcenia Rzeszy w państwo scentralizowane, o silnej władzy cesarskiej i o jednolitym katolickim obliczu wyznaniowym- w ten sposób mogliby przywrócić kościołowi dawną pozycję, zachwianą w dobie reformacji- stąd też ich poczynania spotkały się z poparciem papieża i duchowieństwa katolickiego.
Prokatolicka i centralistyczna polityka Habsburgów natrafiła na zdecydowany opór protestanckich książąt i miast obawiających się przewagi cesarskiej w Niemczech. Protestanci zawiązali Unię Ewangelicką, na której czele stanął elektor Palatynatu Fryderyk. W odpowiedzi na to katolicy w rzeszy zorganizowali tzw. Ligę Katolicką. Oba przeciwne obozy zaczęły szukać sprzymierzeńców.

Układ sił w Europie.
Liga Katolicka zyskała poparcie Hiszpanii. Habsburgowie hiszpańscy prowadzili politykę wewnętrzna podobną do polityki Habsburgów austriackich, opierali się na arystokracji feudalnej i duchowieństwie katolickim, ostro tępili wszelkie przejawy herezji. Spodziewali się, że wybuchający konflikt ułatwi im ponowne podporządkowanie całych Niderlandów i zabezpieczy ich przewagę w Europie.
Natomiast Unia Ewangelicka znalazła sprzymierzeńców w zagrożonej przez Habsburgów Holandii oraz we Francji. Francja, wierna swej tradycyjnej polityce wykorzystywania każdej okazji do rozerwania okrążającego ją łańcucha państw habsburskich, starała się wyzyskać rozbicie Rzeszy dla podważenia w niej pozycji Habsburgów. Dlatego udzieliła poparcia książętom niemieckim, występującym przeciwko władzy cesarskiej, bez względu na to, czy byli protestantami, czy katolikami.
Po stronie obozu protestanckiego opowiedziały się z czasem również dania i Szwecja. Dania zamierzała wykorzystać osłabienie Rzeszy, aby wzmocnić swe wpływy w północnych Niemczech, Szwecja natomiast szukała zdobyczy nad Bałtykiem, starając się opanować jego wybrzeża, by zmienić go w wewnętrzne "jezioro" szwedzkie. Szwedzi dysponowali bitną i dobrze przygotowaną armią. Sprzymierzeni z Francją zaważyli w dużym stopniu na wyniku całej wojny.
Obozowi protestanckiemu w Rzeszy pomagały również w różny sposób Anglia, Rosja i częściowo Turcja, jakkolwiek nie wzięły bezpośredniego udziału w wojnie. Natomiast Polska współdziałała z obozem katolickim, choć także nie włączyła się do wojny.

Defenestracja w Pradze
Polityka cesarska najdotkliwiej odbijała się na Węgrach i Czechach, którzy po przejściu pod panowanie Habsburgów w 1526r. uzyskali zapewnienie szerokiej autonomii wewnętrznej. Na Węgrzech w obronie swobód, zwłaszcza wyznaniowych wybuchały antyhabsburskie powstania. W ich wyniku cesarz był zmuszony w 1606r. zagwarantować tamtejszym protestantom swobodę wyznania. Podobne gwarancje otrzymali w 1609r. na mocy tzw. Listu majestatycznego wyznawcy czeskiego kościoła narodowego.
Niezadowolenie w Czechach wzrosło za panowania cesarza Macieja I (1612- 1619), ponieważ strona katolicka coraz częściej łamała postanowienia listu majestatycznego, a ponadto przeprowadzane wówczas reformy administracyjne uszczuplały władzę stanów na rzecz króla. W dodatku cesarz zgodził się na to, by jego następcą na tronie cesarskim w Niemczech i królewskim w Czechach został Ferdynand, książę syryjski, wychowanek jezuitów, znany z gorliwości katolickiej i wrogiego stosunku do protestantów. Wiosną 1618r. zwołano wbrew woli cesarza zgromadzenie innowierców do Pragi. 23 maja delegacja zgromadzonych udała się na zamek praski na Hradczanach, gdzie doszło do gwałtownej wymiany zdań z przedstawicielami cesarza, która zakończyła się wyrzuceniem przez okno namiestników cesarskich. Owa defenestracja praska (łac. fenestra- okno) stała się hasłem do wybuchu w Czechach powstania antyhabsburskiego. Od niej też rozpoczęła się wojna trzydziestoletnia.

Powstanie czeskie. Okres czesko-palatynacki (1618-1623).
Po śmierci Macieja Czesi zdetronizowali Ferdynanda, a na tron królewski powołali przywódcę Unii Ewangelickiej, Fryderyka, palatyna reńskiego, zwanego "zimowym królem". Zawarli też sojusz z księciem siedmiogrodzkim Gabrielem Bethlenem, który wywołał powstanie antyhabsburskie na Węgrzech. W 1619r. oblegał on wraz ze swymi wojskami Wiedeń, jednakże Habsburgowie otrzymali pomoc od Zygmunta III Wazy, który wysłał oddział lisowczyków na terytorium Siedmiogrodu, zmuszając Bethlena do odstąpienia od oblężenia.
Natomiast powołany na tron cesarski Ferdynand II pozyskał pomoc Ligi Katolickiej, Hiszpanii i papieża. Przeciągnął także na swoją stronę protestanckiego księcia saskiego. W dniu 8 listopada 1620r. wojska czeskie poniosły klęskę pod Białą Górą koło Pragi. Fryderyk musiał uchodzić. Czechy zalała fala represji, konfiskowano majątki uczestników powstania, skazywano ich na karę śmierci lub wygnanie, wielu dobrowolnie udawało się na emigrację. Nastąpiło wyniszczenie szlachty czeskiej, a rozwój życia narodowego w Czechach uległ na wiele lat zahamowaniu.
Upadek powstania czeskiego zapoczątkował serię sukcesów strony katolickiej. Wojska jej zajęły Palatynat (1621- 1623), przekazując jego posiadłości wraz z godnością elektorską przywódcy Ligi Katolickiej, księciu bawarskiemu Maksymilianowi I. Doprowadziło to do zawarcia w 1625 antycesarskiego porozumienia Danii, Holandii i Anglii.

Okres duński (1625-1629).
W 1625 wojska Chrystiana IV, króla duńskiego, wkroczyły do Niemiec. W kwietniu 1625 wojska cesarskie pod dowództwem A.W.E. von Wallensteina pokonały w pobliżu Dessau wojska najemne P. von Mansfelda, zajmując następnie Holsztyn, Meklemburgię i Pomorze Zachodnie. W sierpniu 1626 J.T. Tilly rozgromił armię duńską pod Lutter am Barenberge. Na mocy zawartego w maju 1629 pokoju w Lubece Chrystian IV odzyskał utracone posiadłości za cenę nieingerencji w sprawy Niemiec.

Okres szwedzki (1630-1635).
Sytuacja uległa zmianie dopiero po włączeniu się Szwedów do wojny. W 1630r. wojska szwedzkie pod wodzą króla Gustawa Adolfa wylądowały na Pomorzu Zachodnim, po czym armia szwedzka ruszyła w głąb Niemiec. W 1631r. pokonała wojska cesarskie pod Breitenfeld, w 1632r. pod Rain nad rzeką Lech, dotarła do Nadrenii, zajęła Czechy i Bawarię. Po stronie szwedzkiej opowiadali się prawie wszyscy książęta i miasta protestanckie. Ale w listopadzie1632r., w zwycięskiej dla Szwedów bitwie pod Ltzen zginął ich król. Pozbawione znakomitego dowódcy wojska protestanckie doznały nowych niepowodzeń. Klęska Szwedów pod Nrdlingen (wrzesień 1634) doprowadziła do zawarcia pokoju w Pradze pomiędzy cesarzem a elektorem saskim Janem Jerzym, który przystąpił do sojuszu antyszwedzkiego.

Okres francusko-szwedzki (1635-1648)
Francja przystąpiła do wojny obawiając się dalszego wzrostu sił cesarskich. W latach 1641-1643 Szwedzi spustoszyli Śląsk, Czechy i Morawy, w 1642r. pokonali ponownie armię cesarską pod Breitenfeld. W 1643 Dania poparła cesarza, jednakże jej armia została wkrótce rozbita przez Szwedów (na mocy pokoju w Brmsebr- 1645- Duńczycy utracili Bornholm, sel i część posiadłości w Norwegii). W 1645r. wojska szwedzkie pokonały armię cesarską pod Magdeburgiem i Jankowicami. W 1646r. połączona armia francusko-szwedzka wkroczyła do Bawarii, zmuszając Maksymiliana I do zawarcia rozejmu w Ulm (1647). 1648 wojska francuskie zwyciężyły armię hiszpańską w Niderlandach.


Pokój westfalski.
6 lat trwały rokowania, a 4 lata minęły od uroczystego otwarcia kongresu pokojowego zanim w październiku 1648r. zostały zawarte traktaty pokojowe między Francją, a Szwecją z jednej, cesarstwem a Rzeszą Niemiecką z drugiej strony. W kongresie obradującym w Mnster i Osnabrck, miastach w Westfalii oddalonych od siebie o 30 mil brali udział przedstawiciele niemal wszystkich państw europejskich. Nieobecne były Anglia, rzeczpospolita, Rosja i Turcja. Jako mediatorzy występowali nuncjusz papieski Fabio Chigi, późniejszy papież Aleksander VII oraz przedstawiciel Wenecji Akiso Contarini.
Traktat w Mnster między Francją a cesarstwem (24.10.1648r.) szanował jej prawa do 3 biskupstw zajętych w 1552r.: Metz, Toul, Verdun. Habsburgowie zrzekli się na rzecz króla francuskiego praw patrymonialnych do swych posiadłości w Alzacji: landgrafstwa Dolnej i Górnej Alzacji, 10 miast Rzeszy oraz miasta Brisach. Uznane zostały także prawa Francji w Pignetol we Włoszech.
Zawarty jednocześnie traktat w Osnabrck był wynikiem długotrwałych rokowań i stanowił kompromis między żądaniami Szwecji i Brandenburgii. Szwedzi domagali się całego Pomorza, do którego po śmierci Bogusława XIV, księcia pomorskiego w 1637r., rościł sobie prawo elektor. Ostatecznie pod naciskiem dyplomacji cesarskiej i francuskiej, zgodzono się na podział Pomorza: Szwecja otrzymała ujście Odry ze Szczecinem oraz wyspy Wolin, Uznam i Rugię. Rekompensatą za wschodnią część Pomorza z Kołobrzegiem, która przypadła elektorowi brandenburskiemu, stanowiły sekularyzowane biskupstwa Bremen i Werden, zapewniające Szwedom kontrolę Łaby i Wezery, a także port w Wismane. Z kolei elektor, w zamian za rezygnację z zachodniej części Pomorza, dostał biskupstwa Minden, Kamień, Halberstadt oraz arcybiskupstwo Magdeburg. Dzięki tym zdobyczom Brandenburgia stała się największym państwem w Rzeszy Niemieckiej.
Pokój westfalski zawierał także wiele postanowień dotyczących wewnętrznych stosunków w cesarstwie. Książęta otrzymali niemal pełną suwerenność, posiadali prawo zawierania sojuszy i traktatów zarówno między sobą jak i obcymi państwami bez zgody cesarza. Niemcy na długi czas przestały istnieć jako państwo. W kwestiach wyznaniowych i związanych z nimi sprawach terytorialnych zostało ustanowione, że wszystkie zmiany stanu posiadania do 1624r. będą utrzymane w mocy.
Odstępując od zasady " cuius regio eius religio" zapewniono ludności swobodę wyznania pod warunkiem wypełniania obowiązków wobec władzy. Dotyczyło to kalwinów, luteranów, katolików, inne wyznania nadal były nieuznawane. Ogłoszona przez cesarza amnestia przywróciła posiadłości księciu winterberskiemu, wdowie po landgrafie heskim Wilhelmie V, margrabiemu Boden- Durlach. Syn "zimowego króla", Karol Ludwik odzyskał Dolny Palatynat oraz tytuł elektora, choć ... Bawarski także zachował tę godność i nie ustąpił z Górnego Palatynatu.
Gwarantami traktatów były Francja i Szwecja, uzyskując tym samym prawo do ingerencje w wewnętrzne sprawy cesarstwa. Znaczenie pokoju, zwycięskiego dla obu królestw, było jednak różne dla Francji i dla Szwecji. Szwedzi niebawem utracili swe zdobycze, podczas gdy francuskie władanie nad Renem zostało utrwalone.
Wojna między Francją a Hiszpanią zakończyła się dopiero w 1659r. pokojem pirenejskim, który dał Francji ważne nabytki terytorialne w Pirenejach i na północy (Artois).
Po zawarciu pokoju westfalskiego wiek wojen religijnych, lub częściowo religijnych, dobiegł końca. Religijna mapa Europy nabrała kształtu, który zasadniczo nie różni się od obecnego.

Charakter wojny.
Wojna, która rozpoczęła się w dziedzicznych posiadłościach Habsburgów austriackich, przekształciła się szybko w wojnę ogólnoniemiecką, a następnie europejską. Chociaż wojna zaczęła się od haseł religijnych, krzyżowały się w niej interesy ekonomiczne, polityczne i dynastyczne większości państw europejskich. Wojna trzydziestoletnia szybko straciła swój charakter wojny religijnej. Przez długi czas po stronie cesarza stali niektórzy książęta protestanccy, natomiast katolicka Francja popierała zdecydowanie obóz protestancki w Rzeszy.
W czasie wojny trzydziestoletniej cały koszt utrzymania wojska spadał na okupowany teren. Do perfekcji doprowadzili ten system Szwedzi i najwięksi dowódcy tej wojny: Albrecht von Wallenstein- dowódca Ligi Katolickiej i Gustaw II Adolf. Chociaż Szwecja przystąpiła do wojny pod hasłem obrony protestantów niemieckich, żołnierze szwedzcy z rozkazu i za wiedzą swego dowództwa w równie bezwzględny sposób łupili katolików, jak i protestantów. Żołnierz żył z łupów i dla łupów walczył. Ponadto wcielano do wojska mężczyzn z podbitego terenu. W armii szwedzkiej pod koniec wojny trzydziestoletniej służyło więcej Niemców niż Szwedów.

Skutki wojny trzydziestoletniej.
Wojna trzydziestoletnia przyniosła ogromne zniszczenie w Niemczech i w dziedzicznych posiadłościach habsburskich. Upadł handel i rzemiosło. Podupadło rolnictwo. Na skutek działań wojennych i wybuchających okresowo epidemii notowano poważne straty ludnościowe. Dokładne dane nie są znane, ale szacuje się, że w stosunku do okresu przedwojennego liczba ludności Rzeszy Niemieckiej zmniejszyła się o 1/3, a w pewnych rejonach nawet o 2/3 (z ok.21mln na 13mln). Wojna spowodowała także upadek kultury i oświaty w Niemczech.
Wojna utrwaliła rozbicie polityczne Niemiec. Wprawdzie cesarz zachował władzę zwierzchnią w państwie i moc wykonywania uchwał sejmu rzeszy, ale książęta uzyskiwali poza tym pełną suwerenność w swych państewkach. Utrzymywali własne armie, mogli zawierać traktaty nie tylko między sobą, ale i z mocarstwami postronnymi. Sejm Rzeszy, opanowany przez najznaczniejszych książąt, dbał tylko o to, by nie dopuścić do wzmocnienia władzy cesarskiej. W tej sytuacji Habsburgowie austriaccy zajęli się głównie swoimi posiadłościami dziedzicznymi, koncentrując wysiłki na ograniczaniu przywilejów stanów poszczególnych krajów, silniejszym uzależnieniu od siebie administracji i walce z protestantyzmem.
Wojna trzydziestoletnia spowodowała również poważne zmiany w układzie sił politycznych w Europie. Rzesza Niemiecka przestała się liczyć jako samodzielna siła polityczna. Hiszpania stała się państwem drugorzędnym. Swą pozycję w Europie umocniła Francja, a do rzędu mocarstw weszła Szwecja, na długi czas najsilniejsze państwo nad Bałtykiem. Wreszcie w samych Niemczech zaczęły wyrastać nowe potęgi, przede wszystkim Brandenburgia.

Źródła:
q Guinness Encyklopedia Historii Świata - dr Christopher Storr, University of St Andrews - wyd. Iskry, Warszawa 1994r.
q Popularna Encyklopedia Powszechna - red. Naczelny Jan Pieszczachowicz - wyd. Fogra, Kraków 1997
q Notatki z lekcji - Historia (dzieje nowożytne) - Małgorzata Ciejka - wyd. Omega, Kraków 2001
q Historia dla klasy 2 LO - Józef Gierowski, Józef Leszczyński - wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1987
q Internet
q Multimedialna Encyklopedia - Historia Świata - wyd. Optimus Pascal, 1997
q Historia powszechna - wiek XVII - Adam Kersten- wyd. Szkolne i Pedagogiczne