Osobowość

OSOBOWOŚĆ

W codziennym życiu często ?szufladkujemy? ludzi zgodnie z ich typem osobowości. Może to być typ sympatyczny i towarzyski, typ agresywny, spokojny i nieśmiały, aktywny i wiecznie zajęty i tak dalej. Klasyfikacja taka opiera się na założeniu, że każda osoba należy do określonego typu osobowości- któremu właściwy jest określony sposób zachowania. Jeśli wiemy jaką osobowość ma napotkany człowiek, być może łatwiej nam będzie wyjaśnić jego postępowanie. Może też będziemy w stanie przewidzieć jego reakcje w określonych sytuacjach.
Wiele z takich prywatnych klasyfikacji nie ma podłoża naukowego. Co więcej, czasami mogą wprowadzić w błąd. Psychologowie, naukowcy badający ludzkie zachowanie i skomplikowaną pracę umysłu, nieustannie analizują koncepcję ?osobowości?. Szukają różnych sposobów klasyfikowania ludzi według ich charakteru i temperamentu, zastanawiając się, czy takie podziały są pomocne w zrozumieniu funkcji umysłu.
Osobowość można zdefiniować jako ? ogólną sumę tych sposobów reagowania na innych ludzi ( i obiekty) oraz sposobów wchodzenia z nimi w interakcje, które są charakterystyczne dla danej jednostki.?

TEORIE OSOBOWOŚCI

Wszystkie teorie osobowości można podzielić na dwie grupy, ma teorie introgenne i ekstragenne, w zależności od tego, czy genezy osobowości poszukują w samej jednostce, w jej wrodzonych dyspozycjach, siłach, tendencjach czy też w świecie otaczającym, szczególnie w warunkach życia społecznego; czy ukierunkowanie aktywności jednostki i jej treść ujmują jako wyznaczone tkwiącymi immanentnie w naturze jednostki celami, czy też jako kształtujące się pod wpływem oddziaływań świata, w którym jednostka żyje.
Teorie introgenne są budowane na jakimś wariancie idealistycznej koncepcji psychiki, teorie ekstragenne ? na jakimś wariancie koncepcji materialistycznej. Przeciwstawne założenia ogólne obu grup teorii prowadzą do wielorakich przeciwstawnych konsekwencji, z których najważniejsze są następujące:

Teorie
introgenne ekstragenne
1. Nastawienie myślowe całościowe analityczne
2. Metody badania introspekcja,
rozumienie,
analiza fenomenologiczna obiektywna obserwacja,
warunkowanie,
analiza czynnikowa
3. Stosunek do podłoża anatomiczno - fizjologicznego nieistotny, negatywny,
obojętny,
dalszoplanowy istotny, pozytywny
4. Stosunek do warunków społecznych nieistotny,
istotny, wyzwalający istotny, determinujący
5. Stosunek do możliwości wychowawczych pesymistyczny optymistyczny

Z powyższego zestawienia konsekwencji wynika wrażenie, że różnice są bardzo znaczące. Jak długo pozostają one tylko w sferze teorii, sprawa nie jest arcypoważna, ale staje się taką, gdy teoria zaczyna kształtować praktykę.
Freud kładł wielki nacisk na wczesne doświadczenia, będąc przekonany, że wszystkie podwaliny osobowości człowieka dojrzałego ( a także anomalii psychicznych) zostają położone w dzieciństwie. Wyróżnił on pięć stadiów rozwoju psychoseksualnego ( stadium oralne, analne, falliczne, stadium latencji oraz stadium genitalne), których podstawą są instynktowne popędy biologiczne oraz interakcja z rodzicami.
Według teorii Freuda, wszelkie zachowania są (nieświadomie) aktywizowane przez dwa podstawowe popędy: Eros (instynkt ?seksualny? czyli ? instynkt życia?) oraz Tanatos (instynkt ?agresywny? czyli ?instynkt śmierci?). Energia, która stanowi podłoże Erosa, nosi nazwę libido. Według Freuda, osobowość składa się z trzech części: id (?magazynu? podstawowych popędów), superego (?sumienia?) oraz ego, które pełni funkcję arbitra i dokonuje oceny rzeczywistości. Ego często czyni użytek z nieświadomych mechanizmów obronnych, których nadużywanie powoduje nerwicę.
Nawet poważne zaburzenia zachowania uważa się za przejaw procesów nieświadomych, ponieważ zgodnie z zasadą determinizmu psychicznego, każde zachowanie, bez względu na to, jak bardzo irracjonalne mogłoby się wydawać, ma swoje przyczyny. Największym wkładem Freuda w badanie osobowości było podkreślenie znaczenia: procesów nieświadomych, popędu seksualnego oraz doświadczeń z okresu dzieciństwa.
Przedstawiciele teorii neofreudowskich, tacy jak Jung i Adler, kładli mniejszy nacisk na rolę popędu seksualnego, podkreślając natomiast znaczenie innych podstawowych popędów lub oddziaływań społecznych.
W latach dwudziestych i trzydziestych Carl Jung, szwajcarski psycholog, stworzył kolejną teorię typów osobowości. Sugerował, że ludzie dzielą się na ekstrawertyków i introwertyków. Jung zdefiniował ekstrawertyka jako osobę bardziej zainteresowaną zewnętrznym światem przedmiotów i ludzi. Introwertyk zaś to według niego ktoś, kogo pociąga bardziej świat własnych myśli i uczuć.
Opracowano wiele kryteriów odróżniania ekstrawertyków od introwertyków.
Ekstrawertyk żyje teraźniejszością i ceni swój majątek i pozycje, natomiast introwertyk żyje przyszłością lub przeszłością, a ceni własne przekonania i sentymenty. Ekstrawertyka ciekawi świat konkretnej, namacalnej rzeczywistości, tymczasem introwertyk będzie zainteresowany raczej ukrytymi prawami i siłami rządzącymi naturą. Ekstrawertyk zachowywać się będzie jak człowiek praktyczny , kierujący się zdrowym rozsądkiem, a introwertyk będzie kierował się intuicją i wyobraźnią. Ekstrawertyk będzie się skłaniał do działania i łatwo podejmie decyzje, introwertyk woli analizować i planować, a przed podjęciem decyzji się wacha.
Obiektywni psychologowie stwierdzili, że koncepcji introwersji ? ekstrawersji można postawić dwa istotne zarzuty.
Po pierwsze koncepcja ta nie opisuje jednej pary cech, lecz trzy i tym samym łączy trzy zmiany w jednym:
? Upodobanie w myśleniu versus upodobanie w działaniu.
? Upodobanie w samotności versus upodobanie w towarzystwie.
? Skłonność do wynajdywania trudności w życiu versus skłonność do czerpania zadowolenia z istniejącego stanu rzeczy.
Nie miałoby to wielkiego znaczenia, gdyby te wszystkie trzy cechy zawsze występowały razem w obrębie osobowości. Niestety, okazały się one niezależne od siebie.
Drugim zarzutem postawionym wymiarowi ekstrawersji ? introwersji Junga była zauważalna wśród posługujących się tymi terminami tendencja, by rozumieć je jako swoiste typy osobowości, a nie jako dwa krańcowe punkty skali biegnącej od stuprocentowej ekstrawersji do stuprocentowej introwersji. Testy wykazały, że ludzie niemal nigdy nie są pełnymi introwertykami lub ekstrawertykami. Większość jest ambiwertykami, czasami bardziej skierowanymi na zewnątrz, a czasami do środka.

Erik Erikson rozwinął koncepcję stadiów psychoseksualnych Freuda, wprowadzając pojęcie stadiów psychospołecznych. Postulował on istnienie 8 stadiów rozwoju, charakteryzujących się dominującymi w nich konfliktami. Wyróżnił następujące stadia: zaufanie versus nieufność, autonomia versus zwątpienie, inicjatywa versus poczucie winy, pracowitość versus poczucie niższości, tożsamość versus przemieszanie ról, intymność versus izolacja, wielkoduszność versus zaabsorbowanie sobą oraz poczucie spełnienia versus rozpacz.
Harry Stack Sullivan także kładł nacisk na doniosłe znaczenie interakcji społecznej. Wprowadził on pojęcie dynamizmu (długotrwały, powtarzający się wzorzec zachowania, taki jak system ja) i personifikacji (naszego wyobrażenia o innych).
Zwolennicy teorii pola uważają, że osobowość i zachowanie są kształtowane przez równowagę i interakcję wielu sił. Teoria organizmu jako całości Goldsteina kładzie nacisk na rozwijanie się wrodzonych potencjalnych możliwości organizmu jako całości, aktywizowanych przez podstawowy popęd samorealizacji. Teoria własnego ?ja? Rogera kładzie nacisk na pole fenomenologiczne ? osobisty świat jednostki. Pojęcie o sobie samym rozwija się u danej jednostki w wyniku jej interakcji ze środowiskiem i stara się ona zachowywać w sposób zgodny z tym pojęciem o sobie.
W swej teorii samorealizacji Maslow położył nacisk na problem osób zdrowych emocjonalnie. Zgodnie z tą teorią potrzeby ludzkie tworzą hierarchię ? od potrzeb fizjologicznych przez potrzeby bezpieczeństwa potrzeby przynależności i miłości, potrzeby szacunku oraz potrzeby samorealizacji, aż do potrzeb transcendencji. Dopiero wtedy, gdy potrzeby na niższych poziomach są zaspokojone, jednostka może swobodnie zajmować się zaspokajaniem potrzeb na wyższych poziomach.
Zwolennicy teorii czynnikowych wykorzystują w swej pracy technikę statystyczną, zwaną analizą czynnikową, starając się zidentyfikować specyficzne cechy osobowości. Guilford wyróżnił dwa odmienne typy cech: czynniki hermetyczne (motywacyjne) i czynniki temperamentalne. Zastosował on również techniki analizy czynnikowej do zbadania inteligencji, konstruując trójwymiarowy model struktury intelektu. Behawioryści społeczni, tacy jak Mischel, twierdzą, że stałość zachowania wynika raczej z podtrzymujących i wzmacniających warunków środowiskowych niż z trwałych cech jednostki.
Zwolennicy teorii uczenia się stanowią wśród teoretyków osobowości grupy badaczy najbardziej zainteresowanych eksperymentalnym podejściem do tematu. Dollard i Miller zaczęli od nadania freudowskim pojęciom formy bardziej nadającej się do badań eksperymentalnych; badali oni relacje pomiędzy popędem, sygnałem, reakcją i wzmocnieniem. Teoria społecznego uczenia się Bandury podkreśla znaczenie procesów samoregulacyjnych i uczenia się przez obserwację, w czasie którego dana osoba uczy się obserwując zachowania modelu.
Niektórzy psychologowie badający różnice indywidualne przyjmują podejście nomotetyczne, studiując podobieństwa między jednostkami. Inni wybierają podejście idiograficzne, utrzymując, że każda jednostka jest czymś więcej niż sumą pewnej liczby części. W badaniach nad osobowością przewidywania statystyczne, jak dotąd, okazały się trafniejsze niż przewidywania kliniczne.

TEORIA CECH

Poznanie osobowości i jej rozwoju na poziomie cech osobowości jest kontekstowe, akcent pada w nim na predyspozycje biologiczne. Teoria cech daje podstawy do ujmowania osobowości w kategoriach różnic indywidualnych oraz prawidłowości grupowych. Cecha jest dyspozycją, która obejmuje obserwowane zachowanie, a także uczucia, myśli oraz motywy, czyli wyraża się w spójnych wzorach funkcjonowania w różnych sytuacjach (Pevin). Cechy można zaobserwować przez ich behawioralne wskaźniki; są wrodzone i wykazują stałość w rozmaitych sytuacjach oraz znaczącą stabilność w rozmaitych sytuacjach oraz znaczącą stabilność na przestrzeni życia.
(McCrae, Costa)

Osobowość ujmowana z tej perspektywy jawi się jako względnie stabilna struktura, składająca się z mniejszej lub większej liczby elementów, np. od 3 (Eysenck, 1990) do 16( Cattell, 1957). Na ogół przyjmuje się hierarchiczny model osobowości, w którym wyróżnia się jako najbardziej ogólne typy lub wymiary, dalej cechy bardziej szczegółowe, aż po nawyki. Główne wymiary osobowości według Eysencka ? ekstrawersja, neurotyzm i psychotyzm ? mają bardzo wyraźnie określone odniesienie do biologicznych właściwości organizmu, stąd też rozwój osobowości, traktowany jako stopniowe ujawnienie się nowych przejawów danego wymiaru, zależy w dużym stopniu od procesów anatomiczno-fizjologicznych. Podobnie jest z wymiarami Wielkiej Piątki, w ramach których można wyróżnić po kilka cech szczegółowych, zróżnicowanych pod względem biologicznego zakotwiczenia (John, 1990;McCrae, Costa 1997). Rozwój cech osobowości, które ujawniają się już od najwcześniejszych chwil życia, oznacza stopniowe ich krystalizowanie się pod wpływem czynników genetycznych w interakcji z konkretnym środowiskiem fizycznym i społecznym, oraz poszerzenie się zakresu ich przejawów ? w zachowaniach, myśleniu i uczuciach ? stosowanie do okresu życia.
W zakresie poszczególnych wymiarów wygląda to w następujący sposób:
? Ekstrawersja: sprecyzowanie ilości i intensywność interakcji międzyosobowych typowych dla danej jednostki, a także jej ogólnego poziomu aktywności, potrzeby stymulacji i skłonności do przeżywania pozytywnych lub negatywnych emocji i uczuć.
? Ugodowość: stopniowe określanie jakości kontaktów interpersonalnych jednostki oraz jej ogólnego odniesienia względem otoczenia, na kontinuum od współczucia po antagonizm w myślach, uczuciach i działaniu.
? Sumienność: ukształtowanie indywidualnego stopnia organizacji, wytrwałości i motywacji, zwłaszcza w zachowaniach celowych.
? Neurotyczność: formowanie i dookreślanie poziomu emocjonalnego przystosowania, reaktywności i odporności emocjonalnej, sposobów reagowania na stres i radzenie sobie z nim, w tym skłonności do kryzysów i załamań.
? Otwartość na doświadczenie: ukształtowanie na określonym poziomie tendencji do aktywnego poszukiwania i oceny nowych doświadczeń, a także tolerancji i gotowości do eksploracji tego, co nieznane.
Osobowość funkcjonuje jako całość, a zatem jej rozwój oznacza postępującą integrację cech, formowanie się z nich niepowtarzalnej kompozycji, która wyraża się w spójności a zarazem różnorodności zachowań. Integracja i harmonizowanie cech dokonuje się zarówno na bazie wewnętrznych procesów, w tym fizjologicznych, które leżą u ich podłoża, jak i na poziomie zachowania, co wynika z kumulacji doświadczeń. Jest wynikiem współdziałania cech jako predyspozycji behawioralnych oraz ich wymienności pod względem wiodącej roli w zachowaniu. Ugodowy i sumienny introwertyk z tendencją do neurotyczności, doświadczywszy przykrości w sytuacji współpracy (ugodowość), zamyka się w sobie i popada w pesymizm (introwersja neurotyczność); poszukując wewnętrznego uspokojenia, wyrusza na samotny spacer w nieznane (introwersja otwartość na doświadczenie), po czym mobilizuje się do indywidualnej pracy (sumienność introwersja).
Czy cechy osobowości zmieniają się na przestrzeni życia? Wyniki badań wykazują, że w okresie niemowlęctwa cechy temperamentalne i osobowościowe w znacznym stopniu podlegają oddziaływaniom biologicznym i środowiskowym, w okresie dzieciństwa stają się coraz bardziej stabilne, by po 7 roku życia, nabrać stałości (Kohnstamm, Mervielde, 1998). Okres adolescencji obfituje w nowe zachowania, stąd wrażenie, że cechy leżące u ich podłoża ulegają w tym czasie wyostrzeniu. Stabilność cech stopniowo zwiększa się co najmniej do 30 roku życia, co można przypisać gromadzeniu doświadczeń życiowych (nowe doświadczenie potencjalnie wywołuje większą zmianę, gdy zasób wcześniejszych doświadczeń jest mniejszy) oraz zmieniającym się oddziaływaniom endogennym (genetyczne uwarunkowania rozwoju i starzenia się organizmu oraz wzrost i rozwój mózgu) (McCrae i in.,2000). Na przestrzeni życia dorosłego wraz z wiekiem zwiększa się biegłość w zakresie tego typu interakcji ze środowiskiem, które przyczyniają się do umacniania zwartości osobowości, aż do osiągnięcia maksymalnego jej poziomu w 5. i 6. dekadzie życia (Caspi, Roberts 2001). Jednocześnie w życiu dorosłym cechy o skrajnym nasileniu tracą na intensywności; silna introwersja czy neurotyzm zmniejszają się wraz z upływem lat, chyba, że ulegają wzmocnieniu na skutek nadmiernie stresujących wydarzeń życiowych. Na ogół jednostka nabywa umiejętności kontaktowania się z ludźmi oraz odporność emocjonalną, chociaż na tle innych jej introwersja i neurotyczność nadal będą identyfikowane jako wyraźnie nasilone.
Trening psychospołeczny i uwarunkowania biologiczne powodują, że chłopcy i mężczyźni stają się bardziej asertywni i mają nieco wyższą samoocenę niż kobiety, o których z kolei zauważa się bardziej nasiloną ekstrawersję i niepokój, ale także zaufanie i opiekuńczość (Feingold, 1994). Analizy grupowe ujawniają, że na przestrzeni życia obniża się (niezależnie od płci) nasilenie cech neurotyczności, ekstrawersji i otwartości na doświadczenie, wzrasta natomiast nasilenie sumienności i ugodowości (McCrae, Costa, 1990; McCrae i in., 2000). Analogicznie badania dotyczą przemian emocjonalności człowieka na przestrzeni życia. Teoretycy osobowości i wyniki badań wyraźnie wskazują na przesunięcie po tzw. połowie życia w kierunku emocjonalności tradycyjnie uznawaną za kobiecą u mężczyzn, a w kierunku emocjonalności męskiej u kobiet (Gutmann, 1987). Kobiety po czterdziestce stają się bardziej ( niż uprzednio) autonomiczne, zdecydowane i przedsiębiorcze, a mężczyźni bardziej (niż uprzednio) łagodni, uczciwi i opiekuńczy, czyli mniej agresywni (Wink, Helson, 1993; Miluska 1996).

POZNANIE CECH

Jeżeli nie jesteśmy w stanie w pełni objąć indywidualności człowieka, zaliczając go do takiego czy innego typu, w jaki sposób możemy opisać jego osobowość? Można je opisać za pomocą kilku wymiarów cech. Przypisując ludziom jednocześnie różne wymiary cech, psychologowie potrafią scharakteryzować niezliczone, indywidualne odmiany osobowości.
Jakie wymiary cech opisują osobowość? Allport i jego współpracownik H.S Odbert (1936) policzyli wszystkie możliwe słowa za pomocą których można opisywać ludzi. Sporządzona przez nich lista zawierała prawie 18 tys. słów. W jaki sposób można zawęzić ten wykaz do racjonalnie dostępnej liczby podstawowych cech?
Jednym ze sposobów jest wykaz takich cech, jak na przykład lękliwość, które dana teoria uważa za podstawowe. Nowszą techniką jest analiza czynnikowa, procedura statystyczna opisywana jako metoda wyodrębniania zestawów pozycji testowych, ujmujących podstawowe składniki inteligencji ( takie jak wyobraźnia przestrzenna, zdolność rozumowania lub sprawność językowa). Zwróćmy uwagę, że ludzie, którzy określają się jako otwarci, zwykle twierdzą, że lubią ruch i robienie żartów, nie lubią zaś spokojnego czytania. Zbiór zachowań, pomiędzy którymi można statystycznie stwierdzić korelację, odzwierciedla podstawową cechę ? inaczej czynnik ? w tym przypadku cechę zwaną ekstrawersją. Psychologowie brytyjscy Hans Eysenck i Sybil Eysenck uważają, że wielkość naszych normalnych jednostkowych odmienności możemy zredukować do dwóch lub trzech wymiarów o podłożu genetycznym, w tym ekstrawersji/introwersji oraz stabilności/niestabilności emocjonalnej. Opracowany przez nich Kwestionariusz Osobowości Eysencka (Eysenck Personalisty Questionnarie, EPQ) testowano na mieszkańcach 35 krajów całego świata ? od Chin i Ugandy do Rosji. Po dokonaniu analizy odpowiedzi okazało się, że ekstrawersja i czynniki emocjonalne zawsze ujawniają się jako podstawowe wymiary osobowości (Eysenck, 1990, 1992). Naukowcy sądzą, że ekstrawertycy poszukują stymulacji, ponieważ ich normalny poziom pobudzenia mózgowego jest stosunkowo niski. Ludzie stabilni emocjonalnie reagują spokojniej, ponieważ ich automatyczny układ nerwowy nie jest tak reaktywny jak u osób niestabilnych.
Wielu innych teoretyków cech zgadza się z poglądem, że cechy osobowości mają podłoże biologiczne. Jerome Kagan wyjaśnia różnice śmiałości i zahamowań u dzieci reaktywnością autonomicznego układu nerwowego. Badania porównawcze bliźniąt jednojajowych i dwujajowych, bliźniąt jednojajowych wychowanych osobno oraz porównania dzieci adoptowanych z rodzicami adopcyjnymi i biologicznymi wskazują jednocześnie, że osobowość kształtuje się pod wpływem genów. Geny mają wiele do powiedzenia, jeśli chodzi o temperament i styl zachowania, charakteryzujący naszą osobowość ? prawdopodobnie więcej niż sposób traktowania przez rodziców (choć rodzice nie pozostają bez znaczenia i wywierają ogromny wpływ na inne sfery psychiki, takie jak wierzenia i wartości).
Większość uczonych przyznaje, że wymiary osobowości wyróżnione przez Eysencków są istotne, lecz nie zapewniają pełnej charakterystyki osobowości. Lepiej spełnia to zadanie nieco rozszerzony zbiór czynników zwany ?Wielką Piątką? ( Goldberg, 1993; John, 1990; Wiggins, 1996). Najwięcej o naszej osobowości można powiedzieć na podstawie testu określającego nasze miejsce w pięciu wymiarach. Na całym świecie ludzie opisują innych, posługując się pojęciami, które z grubsza odpowiadają Wielkiej Piątce, mówiąc o ugodowości, ekstrawersji itp. Wielka Piątka nie jest jednak ostatnim słowem: inni teoretycy zastanawiają się, czy należałoby dodać takich wymiarów, jak samoświadomość, męskość/kobiecość lub emocjonalność pozytywna/negatywna. Na razie jednak Wielka Piątka stanowi najlepsze przybliżenie wymiarów podstawowych cech. Jeśli na przykład przygotowując się do ?randki w ciemno?, miałbyś zadać pięć pytań dotyczących osobowości nieznajomej osoby, najwięcej informacji uzyskałbyś, próbując usytuować ją w pięciu wymiarach: ekstrawersja, życzliwość, sumienność, stabilność emocjonalna oraz otwartość na doświadczenia.

CZTERY PODSTAWOWE TYPY OSOBOWOŚCI

Wczesne próby klasyfikacji wyraźnych typów temperamentu podejmowali: Hipokrates, grecki lekarz i ?ojciec medycyny? oraz Galen. Rozróżnili cztery podstawowe typy osobowości, które opierały się na czterech specjalnych płynach występujących w organizmie, zwanych humoranci. Koncepcja czterech humorów była popularna w ówczesnej medycynie. Do płynów tych należały: czerwona krew, żółta żółć z wątroby, czarna żółć ( w rzeczywistości zakrzepła krew) ze śledziony i lepki śluz czyli flegma. Indywidualna osobowość czy temperament zależały od równowagi humorów w organizmie jednostki.
W ocenie danej osobowości prowadzonej na użytek praktyczny pożądane jest zakwalifikowane jej do określonego typu. W psychologii znane są różne typologie osobowości. Można je wykorzystywać w analizie osobowości pracownika. Często w ocenie praktycznej pomocne są typologie osobowości opracowane przez psychologów pracujących nad psychologicznymi aspektami konkretnego zawodu. Długotrwałe wykonywanie określonego zawodu wpływa modyfikująco na osobowość i dlatego często mówi się o osobowościach pracowniczych (zawodowych). Łatwo, na przykład, rozpoznać osobowość lekarza lub nauczyciela. Typy osobowości pracowniczych można opracowywać na podstawie dogłębnej znajomości danego zawodu i warunków jego wykonywania. Takie opracowania nie będą przedmiotem naszego zainteresowania, gdyż są zbyt specjalistyczne.

? Człowiek z nadmiarem krwi miał być szczęśliwy, entuzjastyczny, ożywiony i zawsze optymistycznie nastawiony do życia. Ten typ nazywano sangwinistycznym, oparty na silnym systemie nerwowym ale w przeciwieństwie do choleryka, sangwinik jest zrównoważony. Posiada on wytrwałość w pokonywaniu trudności oraz rodzaj odporności pozwalającej bez szkody znosić nawet silne napięcia nerwowe, pobudzające procesy psychiczne są mniej więcej równie aktywne, co procesy hamujące. ?Hamulce?, jakie posiada sangwinik, pozwalają skutecznie przeciwstawić się naporowi pobudzenia. Temperament ten cechuje się żywością ruchów, które jednak nie powodują negatywnych reakcji w środowisku ludzkim, szybkie, dostosowane do potrzeb tempo życia, energia w realizowaniu zamierzeń.
? Człowiek z nadmiarem żółtej żółci miał być skłonny do irytacji i nerwowy. To był typ choleryczny (chole - żółciowy). Charakteryzuje osobę gwałtowną i nieopanowaną w ruchach, głośno mówiącą, szczególnie w sytuacjach pobudzających emocjonalnie. Choleryk szybko zapala się do działania, ale jest to zazwyczaj ?słomiany ogień?, który prędko wygasa. Działanie choleryka nie trwa długo i nie prowadzi zazwyczaj do założonego celu. System nerwowy u człowieka z temperamentem cholerycznym jest silny lecz mało zrównoważony.
? Człowiek z nadmiarem czarnej żółci miał być smutny, lękliwy, skłonny do depresji, przygnębiony i nieszczęśliwy ? temperament melancholijny ( melano- ciemny, czarny), charakteryzuje słaby system nerwowy. Reakcje nerwowe są u melancholika mało napięte, anemiczne. Trudności z jakimi się on spotyka, często przekraczają jego odporność nerwową, a co za tym idzie ? psychiczną. Melancholik, nie mogąc podołać trudnościom, ucieka niejednokrotnie w samotność.
? Człowiek z nadmiarem flegmy miał być spokojny, apatyczny, pozbawiony entuzjazmu. To miał być temperament flegmatyka, który posiada te same podstawowe cechy systemu nerwowego co sangwinik; jest pilny i zrównoważony. Różni się jednak powolnością w wykonywaniu poszczególnych czynności ? przeciwstawnie sangwinicznej żywotności. Flegmatyk jest równie odporny na trudności, wytrwały i opanowany. Jednakże zawsze ma czas, nie można go zmusić, aby swoje czynności wykonywał szybko.
Istnieje duża zależność pomiędzy osobowością a jej uwarunkowaniami biologicznymi ( fizjologicznymi). Kształtują one dyspozycyjność fizyczną organizmu ludzkiego. Wiadomo, że człowiek chory na serce, żołądek itp. Objawia wyraźne zmiany w zachowaniu się, co należy wiązać z ogólnym wpływem stanu zdrowia somatycznego na przebieg procesów psychicznych. U chorych pojawiają się przejściowe, a czasem i trwałe odkształcenia w dotychczasowej osobowości.
Jednak mówiąc o zależnościach między osobowością a organizmem człowieka, należy wskazać przede wszystkim na system nerwowy, który jest wyraźnie trwałym, nie przejściowym podłożem osobowości. System nerwowy ujawnia się na zewnątrz w aktywności i ruchliwości człowieka. Niewątpliwie istnieje ścisłe powiązanie między na przykład aktywnością umysłową człowieka a jego uzdolnieniami, które zależą od sprawności centralnego układu i kory mózgowej. Podobnie sprawność motoryczna (ruchowa), spostrzegawczość, szybkość reakcji na dany bodziec, umiejętność opanowania się w sytuacjach trudnych zależą przede wszystkim od działalności systemu nerwowego.

ENDOKRYNOLOGIA

Starożytna koncepcja zależności temperamentu od płynów w ciele odżyła we współczesnej nauce o wydzielaniu hormonów przez gruczoły (tzw. wydzielaniu wewnętrznym), czyli w endokrynologii. Nauka ta odrzuciła oczywiście listę ?humorów? wyodrębnionych przez Hipokratesa. Utrzymała jednak założenie, że pewne wewnętrzne substancje chemiczne wpływają na działanie systemu nerwowego. Substancje te nazywano hormonami. Są one wydzielane do krwi przez gruczoły wydzielania wewnętrznego. Gruczoły te nazywa się czasem gruczołami dokrewnymi, ponieważ nie mają żadnych przewodów czyli dróg wiodących do określonych części ciała, jak na przykład ślinianki czy gruczoły łzowe.
Współczesna nauka wykazała, że hormony są znacznie liczniejsze i wywierają bardziej zróżnicowany wpływ na funkcjonowanie ciała, niż był skłonny sądzić nawet Hipokrates. Wiemy już, jakie skutki może wywołać niewielka ilość adrenaliny wydzielona podczas emocjonalnego pobudzenia. Psy i inne zwierzęta zdają się mieć umiejętność węchowego rozpoznania obecności adrenaliny w krwi człowieka przestraszonego. Zapach te przypuszczalnie pobudza ich własne gruczoły do wydzielania większej ilości adrenaliny, co wywołuje ich agresję. Fakt ten nie tylko potwierdza fizjologiczne podłoże lęku i gniewu, ale może też być pomocny w objaśnieniu ogromnej szybkości rozprzestrzeniania się paniki w tłumie. Być może i ludzie potrafią wyczuć ?zapach strachu?, jeśli strach wystąpi w odpowiednim natężeniu, by pobudzić silne wydzielanie adrenaliny. Jest to jednak tylko przypuszczenie. Analiza zjawiska paniki tłumu wciąż należy raczej do dziedziny psychologii społecznej.
Adrenalina jest wydzielana przez nadnercza, dwa gruczoły znajdujące się w szczytach nerek. Każde nadnercze składa się z części wewnętrznej zwanej rdzeniem i części zewnętrznej zwanej korą. Rdzeń produkuje adrenalinę i noradrenalinę, a kora kortynę.
Zwierzęta pozbawione rdzenia nadnerczy żyją w dobrym zdrowiu, umierają jednak z chwilą utraty kory nadnerczy. Śmiertelna choroba będąca następstwem zniszczenia kory nadnerczy, co często jest spowodowane przez gruźlicę, zwana jest chorobą Addisona. Głównym jej objawem jest niezwykle niskie ciśnienie krwi. Chorzy są zmęczeni i przygnębieni. Mają trudności z myśleniem, współpracą z innymi i łatwo się denerwują. Objawy te znikają, kiedy poda się im kortynę.

INNE GRUCZOŁY DOKREWNE

Gruczołami produkcyjnymi hormony są ponadto: tarczyca, gruczoły przytarczyczne, gonady (gruczoły płciowe) oraz przysadka mózgowa.
Przez usunięcie gruczołu i zaobserwowanie skutków jego braku oraz podanie dożylne lub doustne odpowiedniego hormonu fizjologowie mogli ustalić specyficzny wpływ danego hormonu na temperament. Zacznijmy przegląd ważniejszych gruczołów od tarczycy, którą znamy najlepiej.
Tarczyca znajduje się w przedniej części szyi, przed tchawicą. Zwykle waży nieco mniej niż 30 gramów. Jej powiększenie nazywamy wolem, które nie zawsze oznacza, że tarczyca pracuje nieprawidłowo. Główną funkcją gruczołu tarczycy jest przyspieszenie chemicznej aktywności ciała ? zwłaszcza utleniania. Hormon tarczycy zwany jest tyroksyną. Kiedy występuje deficyt tyroksyny, chemiczna aktywność ciała ? metabolizm ? spada do bardzo niskiego poziomu, a chory traci energię i staje się ospały. Ów stan zwany jest obrzękiem śluzowym. Skóra jest opuchnięta, mięśnie i mózg wykazują inercję. Chory nie może się skoncentrować. Nie może myśleć ani działać efektywnie. Jest apatyczny i łatwo zapomina. Opracowanie sposobu leczenia obrzęku śluzowego było wielkim triumfem endokrynologii. Okazało się, że chory powraca do zdrowia po spożyciu owczej tarczycy albo ekstraktu z tej tarczycy. Stan normalny utrzymuje się dopóty, dopóki organizmowi są dostarczane odpowiednie dawki wspomnianego ekstraktu. Kiedy wystąpi nadmiar tyroksyny, człowiek staje się niespokojny, napięty, lękliwy. W gruczole tarczycy znajdują się cztery maleńkie gruczoły przytarczyczne. Ich usunięcie lub uszkodzenie powoduje konwulsje i śmieć. Ekstrakt sporządzony z tych gruczołów pomaga w niektórych przypadkach epilepsji.
Gonady, czyli gruczoły płciowe, pełnią wiele funkcji. Wytwarzają jaja i plemniki, wydzielają też hormony determinujące drugorzędne cechy płciowe, jak owłosienie ciała, mutacje głosu, zmiany kształtu ciała. Hormon męski nazywa się testosteronem. Uszkodzenie lub atrofia jąder, a także hamujący wpływ innych gruczołów powoduje, że nie pojawiają się cechy męskie. Ciało zachowuje dziecięce proporcje. Występuje tendencja do otyłości, kumulacja tłuszczu w biodrach i okolicach piersi. Głos pozostaje cienki. Zarost jest rzadki lub brak go zupełnie. Uważa się, że mężczyźni, którzy utracili gonady, są słabi, przygnębieni, ospali. Brak im aktywności i zdecydowania. Czy jest to prawda, czy nie, tego nie wiemy na pewno, jako że nie rozstrzygnięto do końca, które objawy wiążą się rzeczywiście z utratą hormonu, a które są tylko psychologicznym efektem kastracji. Wiadomo ze źródeł historycznych, że na wschodnich dworach wielu niezwykle zdolnych i ambitnych ludzi było eunuchami. Kobiety mają kilka hormonów płciowych. Jeden z nich, zwany estrogenem, stymuluje organy rozrodcze i gruczoły piersiowe. Zdaje się odpowiednikiem testosteronu męskiego, ponieważ determinuje kobiece drugorzędne cechy płciowe. Estrogen wydzielany jest bez przerwy, aż do tzw. menopauzy, czyli ?życiowej zmiany?. Inny hormon, zwany progesteronem, reguluje owulacje i menstruację. Niewiele mamy dowodów na to, że hormony płciowe bezpośrednio wpływają na temperament. Rzekomy egotyzm i skłonność użalania się nad sobą u kobiet, których jajniki zostały usunięte operacyjnie, wydają się raczej postawą odreagowania utraty ważnej funkcji życiowej.
Przysadka mózgowa ? gruczoł ten często zwany jest gruczołem nadrzędnym, ponieważ wydziela hormony kontrolujące funkcjonowanie innych gruczołów. Jednym z nich, tyreotropina, nadzoruje czynność gruczołu tarczycy. Pojawienie się wola, któremu towarzyszy wytrzeszcz oczu, zależne jest właśnie od tego hormonu. Inna wydzielina przysadki, nadrzędny hormon płciowy, jest konieczny do prawidłowego funkcjonowania gonad. Ma nawet silniejsze działanie niż kortyna, gdyż stymuluje zarówno płciowość męską, jak i kobiecą. Przysadkowy hormon płciowy i przysadkowy hormon wzrostu są wobec siebie antagonistyczne. Normalnie zachowania jest między nimi właściwa równowaga, jednakże nadmierny wzrost (gigantyzm przysadkowy) zazwyczaj idzie w parze z niedojrzałością płciową, natomiast przedwczesna dojrzałość seksualna wiąże się z zahamowaniem wzrostu (karłowość przysadkowa).

GRUCZOŁY DOKREWNE A OSOBOWOŚĆ

Nie ma wątpliwości co do tego, że gruczoły dokrewne istotnie wpływają na temperament. Oprócz okresowych emocjonalnych stanów drażliwości lub depresji, reakcje społeczne na cechy temperamentu będą także wywierały określony emocjonalny wpływ zwrotny na osobę z deficytami hormonalnymi.
Człowiek charakteryzujący się dobrą równowagą wydzielania wewnętrznego jest pełen energii i bardzo różni się, także w swoich postawach, od człowieka z deficytem wydzielania. Poziom energii jednostki prowadzi do określonych doświadczeń, które w innym przypadku mogłoby nie zaistnieć lub być inaczej spożytkowane, i w tym właśnie znaczeniu możemy powiedzieć, że gruczoły dokrewne są czynnikiem wpływającym na rozwój osobowości. Jednakże ci psychologowie, którzy twierdzą, że ?gruczoły regulują osobowość? posuwają się zbyt daleko.

WYODRĘBNIENIE TYPÓW OSOBOWOŚCI NA PODSTAWIE FUNKCJI GRUCZOŁÓW

W 1925 roku, kiedy endokrynologia była jeszcze w powijakach, Louis Berman napisał książkę pt. The Glands Regulating Personalisty (Gruczoły regulujące osobowość). Zgodnie z tym traktatem każda czynność, każda emocja czy myśl ma podstawy endokrynologiczne. Co więcej, Berman opracował typologię ludzi na podstawie rzekomo dominujących u nich wydzielin hormonalnych. Nawiązał w niej do wielu sławnych postaci. Książka biła rekordy popularności i była też szeroko cytowana przez popularno ? naukowych pisarzy, chcących zaskarbić sobie przychylność czytelników.
Około 1930 roku naukowcy zaprotestowali przeciwko tezom Bermana. Reprezentatywny dla tej opinii był punkt widzenia Logana Clendenninga, który przedstawił w książce The Human Body (Ludzkie ciało). Clendenning pisał:
?Problem ich czynności [gruczołów dokrewnych] jest tak interesujący, tak wiele przeprowadzono eksperymentów, a pośród nich tak wiele jest dziwacznych, że sprowokowało to szalone spekulacje na ten temat. Spekulacje te, przeznaczone zarówno dla laików, jak i kierowane do lekarzy, mają niewielkie poparcie w faktach. Rzeczywiście bowiem są to czysto gabinetowe wymysły. Nawiązuję tu zwłaszcza do jednego znaczącego przykładu, a mianowicie książki zatytułowanej Gruczoły regulujące osobowość, autorstwa Louisa Bermana. Mówi się w niej, z wszelkimi pozorami autorytetu, że Napoleon był ?typem przysadkowym?, i wiele znamienitych postaci poddano podobnej analizie. Jednakże wszystko to jest wyłącznie wytworem pomysłowej spekulacji.?
Pomimo krytyki poglądy te utrzymywały się przez jakiś czas. Louis Berg napisał w 1933 roku książkę The Human Personalisty ( Ludzka osobowość), w której bardzo szczegółowo opisywał owe uprzednio wyodrębnione typy. Tak więc, zgodnie z poglądami Berga , niewielki nadmiar hormonu tarczycy może stworzyć ?niezwykły typ o inteligencji wyższej niż przeciętna, zdolny do osiągnięcia emocjonalnych i intelektualnych wyżyn, rzutki, wesoły, jasnooki, o rumianych policzkach, białych zębach, pięknej cerze. Będzie on wrażliwy, szczupły, pełen temperamentu, puls jego będzie szybki. Będzie miał skłonności do zaburzeń serca oraz zaburzeń nerwowych?
Kontrast mieli stanowić ludzie o niewielkim deficycie tarczycowym, którzy, jak powiadał Berg ?są tędzy, krępi, pękaci, flegmatyczni, dobroduszni, nieskorzy do zmartwień, i którzy biorą życie takim, jakie ono jest. Nie wzlatują na wyżyny i nie wykazują szczególnej głębi; są mili i pełni dobrej woli, są dobrzy dla swych rodzin i tworzą >>bezpieczną i trzeźwą<< część społeczeństwa. Łatwo przybierają na wadze, biorą na siebie bez szemrania wiele obowiązków , często to oni właśnie znani są jako typ >>zmęczonego biznesmena<<.

KRYTYKA TYPOLOGII GRUCZOŁOWYCH

Charakterystyki tego rodzaju, jak stwierdził Clendenning, są nienaukowe. Berg uważał, że posiadł wiedzę o korelacjach, których psychologowie, lekarze i naukowcy do tej pory jeszcze nie potwierdzili. Nauce nic o tym nie wiadomo, by tyroksyna nadawała biel zębom i powodowała wesołość usposobienia. Nigdy nie wykazano, że można podnieść czyjś poziom inteligencji aplikując mu tyroksynę. Podobnie niczym nie poparte było twierdzenie Berga, że istnieje związek między lekką niedoczynnością tarczycy a cechami dobroci dla rodziny czy życiowej trzeźwości. Nie zaobserwowano żadnych specyficznych i proporcjonalnych związków między chemiczną a psychologiczną charakterystyką ludzi normalnych. W. Freeman porównał wyniki badań gruczołów dokrewnych, uzyskane z 1400 pomiarów z autopsji, z opisem osobowości pacjentów. Nie stwierdził, by gruczoły miały jakikolwiek wpływ na osobowość.
Entuzjaści endokrynologii popełniają błąd przesady głównie dlatego, że nie odróżniają osobowości od temperamentu. Ignorują ogromną różnicę pomiędzy prostymi cechami temperamentu , jak: pobudliwość, drażliwość, apatyczność, zmienność nastrojów, a skomplikowanymi cechami osobowości, jak: duma, podejrzliwość, altruizm i realizm.
Prawdą jest, że napięcie wytwarzane przez czynność gruczołów zostaję absorbowane przez inne napięcia, które dyktują zachowania jednostki. Przypuśćmy na przykład, że nadnercza wyprodukują nadmiar adrenaliny. Prawdopodobnie wywoła to emocjonalne pobudzenie. Sposób, w jaki pobudzenie to zostanie potraktowane będdzie zależał od cech osobowości. Zmiany chemiczne spowodowane wiekiem lub chorobą, dojrzewaniem lub menopauzą, nawet kastracją, będą miały różny wpływ na jednostkę, zależne od jej głęboko utrwalonych nawyków i postaw, jej religii i filozofii życiowej. Znaczenie aktywności seksualnej dla danej osoby jest znacznie większe, gdy w grę wchodzi kontrolowanie rodzaju i częstotliwości aktywności seksualnej, niż wówczas, gdy chodzi o sam popęd. Ważność popędu seksualnego ? mówiąc innymi słowy ? może ulec pomniejszeniu w zestawieniu z innymi motywami działania.
Osobowość ? krótko mówiąc ? jest skomplikowanym układem wewnętrznych czynników, które kształtują drogę, na której jednostka staje się taką osobą, jaką jest. Jest to system pragnień i zamierzeń, które formułują jednostkowy sposób przystosowania do środowiska.

PODSTAWOWE FUNKCJE OSOBOWOŚCI W UJĘCIU POZNAWCZYM

Na czym polega aktywność osobowości jako systemu poznawczego i w czy się wyraża? Jak się wydaje, najważniejsze funkcje osobowości to:
? Konstruowanie poznawcze, czyli nadawanie znaczenia (sensu) naszym doświadczeniom, na przykład poprzez kategoryzację napływającej informacji z udziałem konstruktów osobistych, antycypowanie zdarzeń i budowanie modeli pojęciowych własnej przyszłości, analizę i interpretację tego, co nam się przydarzyło (Kelly, 1955; także Cantor i Zirkel, 1990)
? Dostarczenie podstaw do ewaluacji (oceny) zdarzeń innych ludzi i samego siebie (między innymi oceny celów, kierunków i wyników działania, własnej przeszłości i przyszłości). Procesy te służą określeniu, do czego się zbliżać lub czego unikać, oraz decydują o tym, co jest dla nas ważne, a co mniej ważne (Reykowski i Kochańska, 1980; Wojcieszke, 1991)
? Programowanie działań, a więc ustanawianie celów i dobór strategii działania adekwatnych do wymogów sytuacji, uwzględniających zarazem preferencje jednostki i jej możliwości, na przykład jej styl poznawczy i kompetencje w danej dziedzinie (Gollwitzer i Bargh, 1996; Pervin, 1989)
? Sterowanie przebiegiem działania, które dokonuje się przede wszystkim dzięki procesom samoregulacji, polegającym na monitorowaniu i ?przestrajaniu? własnych emocji i stanów motywacyjnych ( a także procesów poznawczych, poprzez, na przykład, ukierunkowanie uwagi i selektywne ?odpamiętywanie?) w taki sposób, by sprzyjało to osiągnięciu ważnych dla człowieka celów.
Pojęcie konstruowania poznawczego wprowadził do psychologii George Kelly (1955). A oto główne tezy jego teorii:
? Osobowość zbudowana jest z konstruktów osobistych, czyli dwubiegunowych pojęć (takich jak silny ? słaby, inteligentny ? nieinteligentny, wesoły ? smutny, podobny do mnie ? niepodobny do mnie), służących charakteryzowaniu obiektów naszego poznania (osób, sytuacji) oraz wydobywaniu podobieństw i różnic między nimi.
? Konstrukty tworzą złożony, hierarchicznie zbudowany system. Dzięki zastosowaniu tego systemu do ?danych? konstruujemy nasze doświadczenia, czyli nadajemy im sens.
? Każdy z nas ma indywidualny system konstruktów, co sprawia, że perspektywa, z jakiej patrzymy na rzeczywistość, jest niepowtarzalna. Dlatego też ta sama osoba może być różnie konstruowana przez różnych ludzi, na przykład jako uczuciowa i gotowa do poświęceń ( z perspektywy syna) albo wybuchowa i zaborcza ( z perspektywy synowej). Od ilości konstruktów w systemie zależy, czy wyłaniający się obraz rzeczywistości będzie prosty, czy złożony (wielowymiarowy)
? Fundamentalnym zadaniem osobowości jest przewidywanie zdarzeń, możliwe dzięki istnieniu strukturalnych powiązań między konstruktami ( jeżeli konstrukt ?inteligentny - nieinteligentny? jest u mnie skorelowany z konstruktem ?grzeczny - niegrzeczny?, to dowiadując się o kimś, że jest osobą inteligentną, będę spodziewał się po niej wrażliwości społecznej na innych, grzecznego zachowania)
Idee Kelly?ego wywarły decydujący wpływ na wyłonienie się poznawczej psychologii osobowości jako odrębnej subdyscypliny psychologicznej. Wskazane tu główne funkcje osobowości służą realizacji dwóch nadrzędnych zadań osobowości jako systemu: jednym z nich jest adaptacja psychologiczna, a drugim ? zapewnienie i podtrzymywanie integracji psychologicznej (jedności) człowieka.
Adaptacja to zmiana w zachowaniu, dzięki której lepiej radzimy sobie z wyzwaniami środowiskowymi ( na przykład z nowymi rolami społecznymi i zadaniami osobistymi, jakie podejmujemy; z trudnymi, traumatycznymi doświadczeniami), a zarazem rozwijamy się. Jak zwracał na to jeszcze uwagę neopsychoanalityk Heine Hartmann (1958/1939), adaptacja polega nie tylko na dostosowaniu się do świata ( tak zwana adaptacja autoplastyczna), ale też na dokonywaniu zmian w naszym otoczeniu (adaptacja alloplastyczna; na przykład człowiek zmienia wystrój swojego domu, dostosowując go do własnych upodobań), a także na szukaniu otoczenia, w którym czujemy się lepiej i lepiej realizujemy nasze potrzeby (adaptacja przez wybór środowiska; na przykład osoba po ciężkich przejściach osobistych szuka intensywnie kontaktu z ludźmi dostarczającymi jej wsparcia społecznego)
Drugie z nadrzędnych zadań osobowości to zapewnienie względnie wysokiego poziomu integracji naszego zachowania, także ? a może przede wszystkim ? podtrzymanie bezdyskusyjnej wiary we własne istnienie jako jednolitego podmiotu ?centrum? doświadczenia i podejmowania decyzji. Chyba najważniejszym subiektywnym przejawem te wiary jest poczucie własnej jednolitości ( unity ? Pervin, 1993), czyli ciągłości w czasie i przestrzeni ( przeświadczenie, że jesteśmy jedną i tą samą osobą w różnych sytuacjach i różnych punktach w czasie mimo wykonywania różnych działań, realizowania różnych ról społecznych, przeżywania różnych nastrojów itp.). Jedną z istotnych przesłanek wiary we własne istnienie jako osoby jest najprawdopodobniej poczucie autonomii, podmiotowej kontroli nad sobą i biegiem zdarzeń ( odczucie wolności wyboru, niezależności od innych, możliwości inicjowania działań i wywoływania za ich pośrednictwem pożądanych zmian w otoczeniu ? por. DeCharms, 1958; Kofta, 1991) Poczucie autonomii (przynajmniej w kulturach indywidualistycznych) jest również siłą sprzyjającą osiąganiu wyższego stopnia integracji osobowości w sferze dążeń (Sheldon i Kasser, 1994).
Gdyby nie operujące w nas specjalne mechanizmy psychologiczne, zapewniające integrację naszej osoby, to ? bombardowani nieustannie nowymi informacjami i wystawieni na nowe doświadczenia ? zapewne bardzo szybko ?rozpadlibyśmy? się na niepowiązane ze sobą struktury i procesy. Podejście poznawcze skupia się zwłaszcza na trzech takich mechanizmach. Jednym z nich jest pojęcie własnej osoby, a więc względnie stały, wewnętrzny wizerunek siebie. Drugim ? samoświadomość, czyli zdolność człowieka do monitorowania własnych myśli, uczuć i pragnień oraz do koncentracji uwagi na sobie jako obiekcie. Trzecim jest wielopoziomowy proces samoregulacji, dzięki któremu nasze działanie jest ?na bieżąco? korygowane i dopasowywane do standardów wewnętrznych ( takich jak cele osobiste) bądź do spostrzeganych oczekiwań innych ludzi ( na przykład norm grupowych). Z wyjątkiem najwyższego szczebla samoregulacji, na którym operuje samoświadomość, proces ten przebiega poniżej progu świadomej uwagi.
Dokładny pomiar zachowania wymaga standaryzacji sytuacji i narzędzi pomiarowych, jak w wypadku skal i ocen, jednakże wyniki uzyskiwane na tych skalach obarczone są błędami spowodowanymi takimi zjawiskami, jak efekt halo i wpływu stereotypów. Techniki pobierania próbek zachowania polegają na obserwowaniu zachowania osoby badanej w jakiejś typowej sytuacji, czy to naturalnej, czy symulowanej. Często stosowaną techniką jest wywiad; wywiady standaryzowane zmniejszają możliwość wystąpienia błędów w ocenie.
Techniki projekcyjne takie jak test Rorschacha i Test Apercepcji Tematycznej polegają na prezentowaniu wieloznacznych lub neutralnych bodźców i ustalaniu, jakie znaczenie osoba badana na nie ?rzutuje?. Innym, często stosowanym narzędziem pomiarowym jest kwestionariusz osobowości.
Pionierami testów inteligencji, byli na początku bieżącego stulecia we Francji, Simon i Binet. Testy te opierały się na porównywaniu poziomu funkcjonowania intelektualnego danej jednostki z poziomem innych osób w tym samym wieku. I.I., czuli iloraz inteligencji wskazuje, jaki jest stosunek wieku umysłowego do wieku życia. Trzy najpowszechniej stosowane testy inteligencji ogólnej to test Stanford ? Bineta, który składa się przede wszystkim z testów werbalnych oraz skale Wechslera (jedna dla dorosłych i jedna dla dzieci) z których każda zawiera zarówno testy werbalne, jak i wykonaniowe. Inteligencja nie jest pojedyńczą zdolnością, lecz obejmuje szereg podstawowych zdolności umysłowych, które starają się identyfikować zwolennicy analizy czynnikowej. Przyjmuje się, że osoby, które w teście Stanford ? Bineta uzyskają I.I. pomiędzy 84 a 116 mają inteligencje przeciętną. Jednakże osiągnięcia osoby o danym I.I. zależą również od wielu czynników pozaintelektualnych.

ZABURZENIA OSOBOWOŚCI I ZABURZENIA ZACHOWANIA

Zaburzenia osobowości przyciągały i fascynowały badaczy od tysiącleci. Zajmowano się nimi już od począwszy od Hipokratesa, a później Picharda, Freuda i Kretschmera. Różnice między poszczególnymi autorami dotyczyły przede wszystkim samego pojęcia zaburzeń osobowości oraz ich genezy i rozwoju.

SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI

Do specyficznych zaburzeń osobowości zalicza się głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań, typowych dla danej kultury. Odmienność przejawia się w wielu wymiarach funkcjonowania jednostki: w odmiennym spostrzeganiu, myśleniu, przeżywaniu emocjonalnym, a przede wszystkim w odnoszeniu się do innych ludzi. Powoduje to często poważne trudności w funkcjonowaniu społecznym jednostki i stanowi dla niej źródło subiektywnego cierpienia. Zaliczane tutaj zaburzenia osobowości ujawniają się już w okresie dzieciństwa lub dojrzewania i utrzymują się w okresie dorosłego życia. W tej grupie zaburzeń występują:
? Osobowość paranoiczna. Zaburzenia te charakteryzują się nadmierną wrażliwością na niepowodzenie i odrzucenie, długotrwałym przeżywaniem przykrości, podejrzliwością i tendencją do dostrzegania wszędzie wrogości, nawracającym i nieuzasadnionymi podejrzeniami dotyczącymi wierności seksualnej partnera, stosowaniem ?spiskowej teorii? do wyjaśniania wszelkich wydarzeń.
? Osobowość schizoidalna. Osoby o cechach tej osobowości charakteryzują się ograniczeniem kontaktów z innymi ludźmi, chłodem emocjonalnym, małą zdolnością do wyrażania uczuć i dostrzegania uczuć przeżywanych przez innych, niepodejmowaniem działań mających na celu poszukiwanie przyjemności, preferowaniem pozostawania w samotności, wreszcie brakiem wrażliwości na obowiązujące normy i zwyczaje społeczne.
? Osobowość dyssocjalna (antyspołeczna). Przejawia się ona nieliczeniem się z normami społecznymi, a przede wszystkim: nieliczeniem się z uczuciami innych osób, lekceważeniem norm i zobowiązań społecznych, trudnością w utrzymaniu stałych związków z innymi, łatwością reagowania agresją i zachowaniami gwałtownymi nieadekwatnymi do sytuacji, brakiem zdolności do przeżywania poczucia winy i niewrażliwością na stosowane kary, skłonnością do obwiniania innych jako jedynego sposobu wyjaśniającego własne zachowania.
? Osobowość chwiejna emocjonalnie. Przejawia się tendencją do działania impulsywnych bez uwzględniania konsekwencji tych działań. Osoby z takimi zaburzeniami osobowości są niestabilne emocjonalnie, niezdolne do planowania przyszłości oraz skłonne do wybuchów gwałtownego gniewu i gwałtownych zachowań, zwłaszcza w sytuacjach krytykowania ich działań. Do grupy zaburzeń osobowości chwiejnej emocjonalnie zalicza się także zaburzenia osobowości typu borderline (z pogranicza), charakteryzujące się zaburzonym obrazem siebie, poczuciem pustki, łatwością wchodzenia w niestabilne i intensywne związki uczuciowe, powtarzającymi się groźbami samobójstwa lub samouszkodzeniem siebie.
? Osobowość histrioniczna (histeryczna). Ten rodzaj zaburzenia osobowości charakteryzuje się nadmierną ekspresją emocji, dramatyzowaniem i teatralnością, łatwością ulegania wpływom, płytką i chwiejną uczuciowością. Teatralność gestów idzie w parze z ciągłymi poszukiwaniem podniet i zwracaniem na siebie uwagi oraz z wyjątkową koncentracją na wyglądzie zewnętrznym. Osoby o tej osobowości są często egocentryczne, uwodzicielskie w zachowaniu i manipulujące innymi przy osiąganiu własnych celów.
? Osobowość anankastyczna (obsesyjno ? kompulsywna). Zaburzenie to charakteryzuje się nadmierną dokładnością, skrupulatnością, wątpliwościami i ostrożnością, nadmierną pedanterią i uległością wobec konwencji społecznych, sztywnością i uporem, trudnościami w podejmowaniu decyzji, pojawianiem się natarczywych i niechcianych myśli lub impulsów.
? Osobowość lękliwa. Właściwościami tej osobowości są ciągłe i wszechogarniające poczucie napięcia i niepokoju, poczucie niższości w stosunku do innych ludzi, niechęć do wchodzenia w bliższe związki z innymi ludźmi, poczucie społecznego nieprzystosowania.
? Osobowość zależna. Charakteryzuje się nieumiejętnością podejmowania decyzji , nadmierną zależnością od bliskich i podporządkowaniem im swoich potrzeb, zachęcaniem innych do przejmowania odpowiedzialności za swoje ważne decyzje życiowe, spostrzeganiem siebie jako osoby bezradnej, niekompetentnej i bezsilnej.

ŹRÓDŁO:

? ?Świat wiedzy ? Ciało człowieka? ? Typy osobowości nr 66.
? ?Psychologia rozwoju człowieka?, Barbara Harwas ? Napierała, Janusz Trempała, wyd. PWN, Warszawa 2004.
? ?Psychologia ? Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej? część 3., Jan Strelan, wyd. GWP, Gdańsk 2000.
? ?Psychologia i życie?, Philips G. Zimbardo, Floyd L.Ruch, wyd. PWN, Warszawa 1994.
? ?Psychologia ? Psychologia ogólna? część 2., Jan Strelan, wyd. GWP, Gdańsk 2000.
? ?Encyklopedia psychologii?, wyd. Fundacja Innowacja, Warszawa 1998.
? ?Psychologia? David G. Myers, wyd. Zysk i S-ka.
? ?Psychologia? Abraham P. Sperling, wyd. Zysk i S-ka.
? ?Praca, osobowość, kierowanie?, L. Milian.
? ?Zachowania w organizacji?, Steven Robbins.