Osobowość człowieka - Teoria psychospołeczna Ericha Fromma

Termin „osobowość” używany jest w różnych dyscyplinach: w filozofii, w psychologii, w pedagogice, w socjologii. Różne jest także jego definiowanie w obrębie jednej dyscypliny. Również w psychologii ukształtowały się różne sposoby ujmowania tematyki osobowości. W. James nazwał osobowość „gospodarzem” funkcji psychicznych. Natomiast G. W. Allport uważał, że osobowość decyduje o „zachowaniu i myślach.” Tylko bardzo nieliczne ogólne twierdzenia o osobowości przyjmowane są z tymi czy innymi zastrzeżeniami przez wszystkich autorów. Wyłoniło się także wiele teorii osobowości. Jedną z nich postaram się przedstawić. Jest to teoria psychospołeczna Fromma.
Był on pod silnym wpływem dzieł Karola Marksa. Fromm jest autorem wysoce krytycznej, a nawet polemicznej analizy osobowości Freuda i jego wpływu na psychologię. Fromma można by trafnie nazwać marksistowskim teoretykiem osobowości on sam woli jednak nazywać siebie humanistą dialektycznym. W pracach Fromma znajduje odbicie jego rozległa wiedza z zakresu historii, socjologii, literatury i filozofii.
Podstawowym wątkiem we wszystkich pracach Fromma jest idea, że człowiek czuje się samotny i wyobcowany, ponieważ zerwał powiązania łączące go z przyrodą i z innymi ludźmi. Ten stan rzeczy nie występuje u żadnego innego gatunku zwierząt: jest on specyficzną cechą sytuacji człowieka. Na przykład dziecko uwalnia się od pierwotnych więzi łączących je z rodzicami w wyniku czego czuje się samotne i bezradne. Fromm rozwija tezę, że w miarę jak ludzie z upływem stuleci uzyskiwali więcej wolności, czuli się także coraz bardziej osamotnieni. Wolność staje się stanem negatywnym, od którego starają się uciec.
Jakie jest rozwiązanie tego dylematu? Człowiek może zjednoczyć się z innymi ludźmi w duchu miłości i wspólnej pracy, albo znaleźć bezpieczeństwo prze uległość wobec władzy i podporządkowanie się społeczeństwu. W pierwszym przypadku ludzie korzystają ze swej wolności w celu kształtowania lepszego społeczeństwa, w drugim nakładają sobie nowe więzy. Ucieczka od wolności, która została napisana w cieniu hitlerowskiej dyktatury, wskazuje, że ta forma totalitaryzmu była atrakcyjna dla ludzi, ponieważ oferowała im znów poczucie bezpieczeństwa. Jak jednak wskazuje Fromm każda forma społeczeństwa, jaką stworzył człowiek, czy to będzie feudalizm, kapitalizm, faszyzm, socjalizm czy komunizm, stanowi próbę rozwiązania tej podstawowej sprzeczności, w jaką uwikłani są ludzie. Sprzeczność polega na tym, że człowiek jest zarówno częścią natury jak i oddzielony od niej. Jako część natur człowiek ma pewne potrzeby fizjologiczne. Jako istota ludzka ma samoświadomość, rozum i wyobraźnie. Doznania specyficzne ludzkie to uczucia czułości, miłości i współczucia; postawy zainteresowania, odpowiedzialności, tożsamości, prawości, wrażliwości, transcendencji (nadzmysłowość) i wolności; wartości i normy. Oba te aspekty osoby, stanowią podstawowe warunki egzystencji ludzkiej. „Zrozumienie psychiki człowieka musi być oparte na analizie jego potrzeb, wynikających z warunków jego egzystencji.”
Jakie są specyficzne potrzeby, które wynikają z warunków egzystencji ludzkiej? Jest pięć potrzeb:

1. potrzeba powiązań – zwana także systemem przywiązania – ludzie stając się ludźmi, zerwali pierwotny związek łączący zwierzę z naturą. Zamiast instynktownych więzi z naturą, ludzie muszą stworzyć własne związki, przy czym najbardziej zadowalające są takie, które opierają się na miłości twórczej, która wiąże się zawsze z wzajemną opieką i troską, odpowiedzialnością, szacunkiem i zrozumieniem,
2. potrzeba transcendencji – człowiek pragnie stać się osoba twórcza, zamiast pozostawać stworzeniem. Jeśli realizacja tych dążeń jest niemożliwa, człowiek staje się jednostką destrukcyjną,

3. ludzie pragną naturalnej przynależności, poczucia zakorzenienia, chcą być integralną częścią świata, czuć, że należą do niego. Najbardziej zadowalające i najzdrowsze „zakorzenienie” uzyskuje człowiek dzięki poczuciu wewnętrznego pokrewieństwa z innymi,

4. człowiek chce mieć także poczucie osobistej tożsamości, chce być jednostką jedyną w swoim rodzaju, niepowtarzalną. Jeśli nie potrafi osiągnąć tego celu indywidualnym wysiłkiem twórczym, może uzyskać pewną wyróżniającą go cechę przez utożsamienie się z inną osobą lub grupą. Niewolnik identyfikuje się z panem, obywatel z krajem, pracownik z przedsiębiorstwem.
W taki wypadku poczucie tożsamości wynika z przynależności do kogoś lub do czegoś, a nie z bycia kimś,

5. ludzie muszą mieć także pewien system orientacji, stały i spójny sposób postrzegania i rozumienia świata. Według Fromma potrzeby te są czysto ludzkie i czysto obiektywne. Dążenia te nie są także wytworem społeczeństwa – zostały raczej osadzone w naturze ludzkiej przez ewolucję.

Na czym polega więc wpływ społeczeństwa na egzystencję ludzką? Fromm jest przekonany, że specyficznej przejawy tych potrzeb, rzeczywiste sposoby realizowania możliwości człowieka są zdeterminowane przez „układy społeczne, w których on żyje.” Osobowość człowieka rozwija się stosownie do warunków, jakie stwarza mu określone społeczeństwo. Inaczej mówiąc: przystosowanie danej jednostki do społeczeństwa stanowi zwykle kompromis pomiędzy potrzebami wewnętrznymi a wymaganiami zewnętrznymi. Dana osoba rozwija w sobie charakter społeczny stosownie do wymagań społeczeństwa.
Fromm zidentyfikował i opisał także pięć typów charakteru społecznego, które występują we współczesnym społeczeństwie: receptywny, eksploatatorski, gromadzący, handlowy i produktywny. Typy te reprezentują różne sposoby odnoszenia się ludzi do świata i do siebie nawzajem. Tylko ostatni z tych typów Fromm uważa za „zdrowy” i wyrażający „swobodną, świadomą działalność.” Później Fromm opisał szósty dwubiegunowy wymiar charakteru, a mianowicie typ nekrofiliczny, dla którego pociągająca jest śmierć, oraz typ biofiliczny, który jest zakochany w życiu. Fromm podkreśla, że to, co można by uważać za analogie między tą koncepcją a instynktami życia i śmierci u Freuda, w rzeczywistości nie jest analogią. Wg Freuda zarówno instynkt życia jak i śmierci są nieodłącznymi elementami biologii człowieka, podczas gdy dla Fromma życie jest jedynym pierwotnym potencjałem. Śmierć jest tylko czymś wtórnym i pojawia się na scenie dopiero wtedy, gdy siły życiowe poniosą porażkę.
Z punktu widzenia właściwego funkcjonowania określonego społeczeństwa jest absolutnie niezbędne, aby charakter dziecka był kształtowany zgodnie z potrzebami tego społeczeństwa. Zadaniem rodziców i systemu oświaty jest sprawić, aby dziecko chciało postępować w taki sposób, w jaki powinno postępować, aby dany system ekonomiczny, polityczny i społeczny został utrzymany.
Nakładając na ludzi wymagania sprzeczne z ich naturą, społeczeństwo wypacza ich i frustruje. Alienuje (wyobcowuje) ludzi z ich „ludzkiej sytuacji” i uniemożliwia im stworzenie podstawowych warunków egzystencji.
Problem związków człowieka ze społeczeństwem uważa Fromm za bardzo ważny i powraca do niego wielokrotnie. Jest zupełnie przekonany o słuszności następujących twierdzeń:

1. ludzie mają podstawową, wrodzą naturę;

2. społeczeństwo jest stworzone przez ludzi w celu urzeczywistnienia tej podstawowej natury;

3. żadne utworzone dotychczas społeczeństwo nie zaspokaja podstawowych potrzeb egzystencji ludzkiej;

4. możliwe jest stworzenie takiego społeczeństwa.

Za jakim rodzajem społeczeństwa opowiada się Fromm? Jest to społeczeństwo ... w którym człowiek odnosi się do człowieka z miłością, w którym jest on zakorzeniony w związkach braterstwa i solidarności [...]; społeczeństwo, które umożliwia mu wykroczenie poza naturę, przez tworzenie, a nie niszczenie, w którym każdy osiąga poczucie własnego ja przez doświadczanie siebie jako podmiotu swych władz duchowych, a nie przez konformizm, w którym istnieje taki system orientacji i przywiązania, że człowiek nie potrzebuje zniekształcać rzeczywistości ani czcić idolów.
Tak więc charakter (osobowość) człowieka wpływa na strukturę społeczną i zmiany społeczne, a także sam jest przez nie kształtowany.