Strefy klimatyczne

I - Strefa klimatów równikowych.

W strefie tej średnia temperatura wszystkich miesięcy przekracza 20C, a dobowe i roczne amplitudy temperatury powietrza nie przekraczają kilku stopni. Opady są najwyższe przy zenitalnym położeniu Słońca. Pory roku wyznacza reżim opadów. Wyróżnia się w tej strefie klimat równikowy oraz klimat podrównikowy z dwiema lub jedną porą deszczową.

II - Strefa klimatów zwrotnikowych.

Przy średniej rocznej powyżej 20C temperatura najchłodniejszego miesiąca waha się od powyżej 20C do 10C, występują duże amplitudy dobowe latem, zwłaszcza w klimacie suchym. Opady przypadają na półrocze letnie i są szczególnie wysokie w klimacie monsunowym, a w klimacie suchym są sporadyczne lub brak ich zupełnie.

III - Strefa klimatów podzwrotnikowych.

Średnia roczna temp. wynosi 10-20C, a temp. najchłodniejszego miesiąca od powyżej 10C w klimatach morskich do poniżej 0C w kontynentalnych. Latem w klimatach suchych temp. są bardzo wysokie. Pory roku określone są przebiegiem temp. i opadów. W strefie tej wyróżnia się między innymi klimat śródziemnomorski - należący do klimatów morskich z przewagą opadów w półroczu zimowym. W klimacie monsunowym opady występują latem.

IV - Strefa klimatów umiarkowanych.

Przy średniej rocznej temp. od 0 do 10C temp. najcieplejszego miesiąca przekracza 10C. Pory roku określone są przebiegiem temp., a opady występują w różnych porach roku. Wyróżnione tu klimaty morskie i przejściowe mają amplitudę roczną poniżej 25C, a kontynentalne - wyższą od 25C, sięgającą 35-40C w skrajnie kontynentalnych. W klimatach morskich opady są całoroczne, lecz przeważają jesienno - zimowe, a w przejściowych, kontynentalnych i monsunowych - letnie. W wyróżnionej w tej strefie grupie klimatów ciepłych temp. trzech miesięcy letnich przekracza 15C, a w grupie klimatów chłodnych temp. dwóch miesięcy letnich waha się od 10 do 15C, w typie klimatów morskich.

W tej strefie klimatycznej położona jest Polska. Jej klimat określany jest jako umiarkowany ciepły, przejściowy między typem klimatu morskiego a kontynentalnego.

V - Strefa klimatów okołobiegunowych.

Przy średniej rocznej temp. poniżej 0C temp. najcieplejszego miesiąca poniżej 10C, opady całoroczne z przewagą śnieżnych o małych sumach ok. 250 mm. Pory roku określone są przebiegiem temp. oraz czasem trwania dni i nocy polarnych. W wyróżnionym w tej strefie klimacie polarnym temp. najcieplejszego miesiąca jest niższa od 0C.

STREFY KLIMATYCZNO - GELOBOWO - ROŚLINNE I ICH ŚWIAT ZWIERZĘCY

W strefie klimatu równikowego wybitnie wilgotnego występują wilgotne, zawsze zielone lasy równikowe, pod którymi rozwinęły się żółtoziemy i czerwonoziemy oraz czerwonożółte gleby laterytowe. Lasy te są najbujniej rozwiniętą formacją roślinną na Ziemi. Charakteryzują się ogromną liczbą gatunków i różnorodnością postaci życiowych. Przeważają rośliny drzewiaste (drzewa, liany). Wśród nich wiele cennych: mahoniowiec, heban, balsa, kauczukowiec. Tworzą one układ wielowarstwowy. Najwyższa warstwa osiąga 40 - 50 m wysokości, a pojedyncze osobniki nawet więcej. W strefie tej świat zwierzęcy jest równie bogaty i zróżnicowany roślinny. Szczególnie uderzające jest bogactwo ptaków i owadów. Najbogatsza jest fauna piętra drzew. Do największych zwierząt zamieszkujących dolne piętro lasy należy zaliczyć hipopotamy, goryle, okapi żyjące w Afryce czy amerykańskie tapiry, pekari, jaguary. Lasy te obfitują również w gady i płazy.

W pasie klimatu podrównikowego dokonuje się stopniowe przejście od klimatu równikowego i wilgotnych lasów równikowych do klimatu zwrotnikowego suchego i roślinności pustynnej. Z różnymi odmianami klimatu podrównikowego wiąże się występowanie różnych typów lasów i sawann i duża różnorodność gleb, wśród nich dominują czerwone gleby laterytowe, czarne ziemie tropikalne i gleby czerwonobure.

W strefie gorącej na obszarach o opadzie rocznym 700 - 1300 mm i porze suchej trwającej 4 - 7 miesięcy (np.: w klimacie monsunowym), występują widne lasy zrzucające liście w porze suchej. Są one stosunkowo rzadkie, a szerokie korony drzew tworzą na ogół tylko jedną warstwę osiągającą do 20 m wysokości. Spotyka się tu okazałe sukulenty drzewiaste: kaktusy, wilczomlecze. Przy niskich i nieregularnych opadach lasy te przechodzą w zarośla kolczaste zwane z Afryce buszem.

Na obszarach otrzymujących średnio rocznie od 200 do 1500 mm opadu i o zmiennej długości pory suchej występują sawanny. Sawannę tworzą przede wszystkim różne gatunki traw i innych roślin zielnych oraz mniej liczne gatunki drzew i krzewów rosnących pojedynczo albo grupami, lub tworzących zagajniki. Bogatsza roślinność utrzymuje się w dolinach rzek. Są to tzw. lasy galeriowe, zbliżone składem do lasów równikowych.

Strefę sawann zamieszkują przede wszystkim wielkie roślinożerne zwierzęta kopytne, tworzące stada lub grupy. W sawannie afrykańskiej występuje wiele gatunków antylop, zebry, słonie, żyrafy, nosorożce. Pojawiają się także drapieżniki: lwy, lamparty, gepardy, serwale, oraz zwierzęta padlinożerne: sępy, hieny, szakale.

W klimacie zwrotnikowym skrajnie suchym występują pustynie o bardzo skąpej roślinności, nigdzie nie tworzącej zwartej pokrywy. Pustynie żwirowe i piaszczyste są prawie całkowicie pozbawione roślinności, z wyjątkiem oaz, gdzie płytko zalegające wody gruntowe umożliwiają wegetację. Na pustyniach kamienistych można spotkać niewielkie karłowate drzewa oraz krzewy korzeniące się w głębokich szczelinach skalnych; na pustyniach gliniastych, słonych, utrzymuje się roślinność słonolubna. Obraz pustyni zmienia się w czasie nawet niewielkich opadów, gdy masowo pojawia się roślinność efemeryczna. Zwierzęta: szakale, hieny, liski pustynne, owady, np.: szarańcza, chrząszcze.

W strefie podzwrotnikowej, w warunkach klimatu śródziemnomorskiego typową roślinnością są twardoliste lasy i zarośla przez cały rok zielone, rosnące na glebach brązowych (cynamonowych). Zniszczone lasy dębowe, charakterystyczne dla tej strefy, zastąpione zostały przez twardolistne zarośla, zwane makią w rejonie śródziemnomorskim. W klimacie podzwrotnikowym wilgotnym przy opadach rzędu 1000 - 2500 mm, równomiernie rozłożonych w ciągu roku, rozwinęły się na żółtoziemach i czerwonoziemach lasy liściaste z dużym udziałem drzew wiecznie zielonych. W klimacie monsunowym tej strefy występują bujne lasy z licznymi gatunkami wiecznie zielonymi. W podszyciu rosną liczne krzewy i gęste bambusy.

W strefach klimatu umiarkowanego ciepłego, w zależności od wilgotności występują: w zasięgu klimatu morskiego lasy liściaste, na glebach brunatnych i płowych, a w klimacie kontynentalnym stepy z płatami lasów na szarych glebach leśnych, stepy na czarnoziemach, suche stepy na glebach kasztanowych oraz w klimacie skrajnie kontynentalnym półpustynie i pustynie z buroziemami i glebami szaroburymi.

W strefie lasów liściastych zrzucających liście na zimę występują lasy liściaste z udziałem buka, dalej na wschód w miarę zwiększania się kontynentalizmu klimatu kolejno lasy mieszane z grabem, lasy z dominacją dębu szypułkowego i lipy drobnolistnej. Na północnej granicy tej strefy występować mogą lasy mieszane iglasto - liściaste.

Przy zwiększającym się kontynentalizmie klimatu lasy liściaste przechodzą stopniowo w stepy, tworząc mozaikę lasu i stepu, pod którą wykształciły się szare gleby leśne.

Roślinność stepowa, składająca się głównie z roślin zielnych, rozwinęła się w klimacie kontynentalnym umiarkowanie suchym, przy rocznych opadach rzędu 350 - 450 mm, przypadających głównie na wiosnę, na utworach zasobnych w wapń, a zwłaszcza na lessach, pod roślinnością stepową rozwinęły się czarnoziemy.

Na południe od wilgotnych stepów, przy opadach 200 - 350 mm, rozwinęły się suche stepy ostnicowe o roślinności niższej i mniej zwartej, a pod nimi gleby kasztanowe.

Zwierzęta to przede wszystkim szybkobiegacze: susły, bobaki, pieski preriowe. Drapieżnicy: wilki, rysie, lisy. Wiosną pojawia się wiele ptaków i owadów.

W klimacie umiarkowanym chłodnym występuje strefa lasów iglastych (tajga). Ich północną granicę wyznacza średnia temp. najcieplejszego miejsca 10C. Panują tu zimozielone drzewa szpilkowe (świerk, jodła, sosna) oraz modrzew (Syberia). Szpilki drzew dzięki swej budowie ograniczającej m.in. parowanie są odporne na mróz, niskie temp. i suszę mrozową. Do wyjątków należy modrzew zrzucający igły na zimę. Warstwę runa tworzą głównie krzewinki w rodziny wrzosowatych, dość dużo jest gatunków zimozielonych oraz mszaków i porostów.

W strefie tej na utworach lodowcowych i wodnolodowcowych rozwinęły się gleby bielicowe. Fauna tajgi w porównaniu z innymi lasami jest uboga. Tylko niektóre gatunki ptaków: mysikróliki, sikory, głuszce i sójki, zamieszkują tajgę przez cały rok. Liczne gryzonie: wiewiórki, sobole, oraz owady: komary, mrówki, kleszcze. Największe: niedźwiedzie i tygrysy, występujące już tylko nielicznie na Dalekim Wschodzie.

W strefie okołobiegunowej w klimacie subpolarnym występuje tundra. Tundra jest formacją roślinną charakteryzującą się bardzo niskim wzrostem roślin. Wśród nich licznie występują wieloletnie krzewinki - wierzba polarna, brzoza karłowata oraz zawsze zielona borówka i brusznica. Przeważają jednak mchy i porosty, tworzące rozległe kobierce między zaroślami brzóz i wierzb. Porastają one tereny pokryte wieczną zmarzliną. W czasie krótkiego lata przylatują tu ptaki wodne i błotne. Skąpa roślinność dostarcza pożywienia lemingom, reniferom, pardwom. Drapieżcy: gronostaj, lis polarny, sowa polarna.

W klimacie polarnym, przy średnich temp. ok. 0C i poniżej występują zimne pustynie polarne, w których rozmarzanie gleby możliwe jest tylko w ciągu 8 ?10 tygodni. Roślinność jest bardzo skąpa o przewadze mchów i porostów.

PIĘTRA ROŚLINNE W RÓŻNYCH STREFACH KLIMATYCZNYCH

W górach, wraz ze wzrostem wysokości i wynikającymi z tego zmianami klimatycznymi, piętrowo zmienia się charakter roślinności. Układ pięter roślinnych, ich skład gatunkowy nawiązuje do roślinności występującej na danym kontynencie i w danej strefie klimatycznej. I chociaż w wielu masywach górskich występują kolejno piętra: leśne, alpejskie z karłowatymi krzewami i ziołami oraz śnieżno - lodowcowe z mchami i porostami, to jednak nie można określić wspólnych cech tych pięter dla wszystkich szerokości geograficznych. O różnorodności decydują przede wszystkim różnice klimatyczne poszczególnych masywów górskich. Wpływa na nią również historia rozwoju roślinności na danym obszarze.

W górach strefy międzyzwrotnikowej dolne piętra tworzą górskie lasy równikowe, podobne do lasów równikowych nizin. Występujące w klimacie równikowym wilgotnym lasy wkraczają na zbocza gór od samych podnóży i sięgają nawet na wysokość ok. 3000 m n. p. m. Natomiast w klimacie podrównikowym okresowo suchym u podnóży występują sawanny lub suche lasy i zarośla, a dopiero na większych wysokościach, wraz ze wzrostem opadów i zanikaniem pory suchej, pojawiają się lasy wilgotne. Lasy górskie są bujne, bogate gatunkowo, z licznymi epifitami rosnącymi na pniach i gałęziach drzew oraz lianami łączącymi różne piętra lasu. Wśród roślin występują m. in. paprocie drzewiaste, palmy, bambusy. W wyższych partiach drzewa mają mniejsze rozmiary, pnie ich stają się powykręcane i spękane, zwiększa się udział drzew szpilkowych.

Górna granica lasu przypada na wysokości, w których następuje zmniejszenie wilgotności i spadku temp. powietrza, do których drzewa tej strefy nie są przystosowane. W piętrze alpejskim, występującym powyżej lasu, spotyka się początkowo zarośla karłowatych drzew i krzewów, a wyżej zioła, mchy i porosty. Wraz z wysokością szata roślinna staje się mniej zwarta. Górna granica występowania roślinności znajduje się na wysokości 4000 - 4500 m n. p. m., gdzie średnia roczna temp. powietrza spada do 1C. Powyżej występują pustynie zimne oraz pola śnieżne i lodowe jedynie z porostami pokrywającymi miejscami odsłonięte skały.

W górach strefy zwrotnikowej skrajnie suchej nie występuje piętro lasów, które ze względu na zbyt małe opady nie mogły się rozwinąć.

W górach strefy podzwrotnikowej, w wilgotniejszej odmianie klimatu śródziemnomorskiego, wraz ze wzrostem wysokości i spadkiem temp. zanika okres suszy. Wiecznie zielone lasy twardolistne przechodzą w zrzucające liście na zimę i w lasy mgliste bukowo - jodłowe. Górną granicę lasu stanowi buk. W suchszej odmianie tego klimatu brak jest piętra lasów liściastych. Tu lasy twardolistne przechodzą w piętro lasów iglastych, a w piętrze alpejskim pojawiają się zarośla cierniste.

Warunki bytowania roślinności gór strefy umiarkowanej różnią się wyraźnie od panujących w górach strefy międzyzwrotnikowej. Wraz z wysokością skraca się długość okresu wegetacyjnego, wyznaczonego nie tylko temp. powietrza, co trwaniem okresu bezśnieżnego. Warunki oświetlenia zmieniają się zarówno w zależności od pory roku jak i od wystawy stoków. W klimacie umiarkowanym ciepłym dolne piętro tworzy las dębowy, przechodzący wyżej w las bukowy z domieszką jodły i w bór świerkowy. Powyżej górnej granicy lasu, w piętrze alpejskim występują początkowo krzewy i drzewa karłowate (kosodrzewina), a wyżej murawy alpejskie (hale). Granica wiecznego śniegu wyznacza górną granicę piętra alpejskiego. W występującym powyżej piętrze śnieżnym na skałach nie pokrytych śniegiem początkowo występują fragmenty muraw alpejskich. Przechodzą one wraz z wysokością w rośliny poduszkowe oraz mchy i porosty.

W chłodnych klimatach strefy umiarkowanej, np.: w Górach Skandynawskich, w piętrze leśnym występują lasy świerkowe przechodzące wyżej w laski brzozowe. W piętrze alpejskim, w Laponii rozpoczynającym się już na wys. 600 m n. p. m., występują zbiorowiska krzewinkowe i murawy trawiaste niemal identyczne jak w tundrze. W wyższej części tego piętra roślinność jest rzadka, tworzy układ mozaikowy.

W skrajnie kontynentalnych warunkach strefy umiarkowanej piętro lasów nie występują, a półpustynie i stepy mogą przechodzić ze wzrostem wysokości w roślinność piętra alpejskiego.

W górach świat zwierzęcy najliczniej reprezentują gryzonie: świstaki, norniki, zające, występują także kozy, muflony, kozice. Bardzo bogata jest fauna ptaków zamieszkujących góry. W piętrze śnieżnym występuje nadśnieżna fauna owadów, pająków, kosarzy.