Leonardo da Vinci - życie i twórczość

Trudno znaleźć jedno słowo, trafnie określające, kim był Leonardo da Vinci. Znany w powszechnej świadomości jako renesansowy malarz, człowiek ten pamiętany jest również jako architekt, rzeźbiarz, filozof, muzyk, poeta, a więc wszechstronny artysta. Dokonywał jednak również badań w dziedzinie matematyki, mechaniki, anatomii i geologii, dzięki czemu podwójnie pasowało do niego określenie "człowiek renesansu". Znaczne osiągnięcia w większości z wymienionych dziedzin sprawiły, że na przełomie wieków jednym z najczęściej używanych w stosunku do niego określeń było słowo "geniusz".

Leonardo da Vinci urodził się 15 kwietnia 1452 roku, prawdopodobnie niedaleko miejscowości Vinci, stąd drugi człon jego nazwiska, oznaczający "z miasta Vinci". Nie miał więc on nazwiska w dzisiejszym tego słowa znaczeniu.

Jako nieślubne dziecko, Leonardo miał niewielkie szanse na zdobycie uniwersyteckiego wykształcenia, był więc w dużej mierze samoukiem. Tajniki sztuki malarskiej poznał jednak będąc uczniem Andrei del Verocchia, cenionego malarza i rzeźbiarza. Do jego pracowni, mieszczącej się we Florencji został przyjęty mając około 17 lat. Uczył się tam zarówno technik malarskich, takich jak zasady perspektywy i rysowanie postaci, jak i umiejętności sporządzania farby, czy przygotowywania podkładów malarskich. Początkowo udzielał się twórczo malując tylko fragmenty obrazów, wspólnie z innymi artystami pracowni Verocchia. Tak było w przypadku obrazu Tobiasz i anioł oraz dzieła Chrzest Chrystusa, stworzonego wspólnie z nauczycielem Leonarda. Verocchio po namalowaniu tego obrazu porzucił malarstwo, widząc wyższość talentu swojego ucznia, nad jego własnym.

W wieku 20 lat Leonardo da Vinci uzyskał status niezależnego artysty-malarza, dzięki wstąpieniu do florenckiego bractwa malarzy. Niedługo po tym zaczęła się rodzić jego popularność, jeszcze dzięki jego pracom wykonanym w pracowni Verocchiego. Jego pierwsze znane nam obrazy pochodzące z tego okresu, to Rysunek krajobrazu, Portret Ginevry Benci, Madonna Benois, Zwiastowanie. Na początku roku 1478 Leonardo założył własną pracownię. Wkrótce po tym zaczęły się pojawiać pierwsze zlecenia. Pierwszym z nich, otrzymanym w dniu otworzenia pracowni, było namalowanie obrazu Wizje świętego Bernarda, dla pałacu Vecchio we Florencji. Leonardo da Vinci był twórcą zajmującym się wieloma projektami w tym samym czasie, co nierzadko prowadziło do niekończenia przez niego niektórych dzieł. Było tak między innymi w przypadku obrazu Pokłon trzech króli, którego zlecenie wykonania otrzymał w 1481 roku od klasztoru Sant Donato w Scopeto. Jednak nawet mimo to, obraz jest jednym z ważniejszych dzieł wywodzących się spod ręki Leonarda, ukazującym bogactwo ludzkich reakcji, posiadającym niespotykaną wcześniej kompozycję. Podobnie obraz Święty Hieronim na pustyni nie został przez Leonarda dokończony.

W tym okresie życia Leonarda da Vinci, nazwanym później pierwszym okresem florenckim, powstało również wiele rysunków technicznych, najczęściej przedstawiających maszyny wojenne: działa, machiny oblężnicze, bomby.

W wieku 30 lat Leonardo rozpoczął pracę dla Ludwika Sforzy, księcia Mediolanu, co wiązało się z przeprowadzką na dwór książęcy do tego właśnie miasta. Poza malarstwem, artysta poświęcał w tym okresie znaczną część czasu innym dziedzinom sztuki i techniki: wykorzystywał swój talent muzyczny, organizował przyjęcia, układał łamigłówki słowne dla dworzan. Pracował także nad posągiem konnym Sforzy (nigdy nie ukończonym), projektem kopuły katedry w Pawii, projektował studnie, urządzenia grzejne i pawilony ogrodowe. Studiował geometrię, zasady proporcji, dzieła starożytne.

Jego twórczość malarska w tym okresie zaowocowała między innymi portretem Damy z gronostajem, zwanym często też Damą z łasiczką. Jest to jedyne dzieło Leonarda da Vinci, jakie znajduje się w polskich zbiorach. Dzięki umiejętnemu operowaniu światłem artysta uzyskał bardzo sugestywny efekt wypukłości niektórych elementów. Leonardo był mistrzem ukazywania psychiki, stanu ludzkiej duszy na swoich obrazach, czyniąc to jednocześnie w bardzo subtelny sposób. Podobnie kobieta z Damy z gronostajem - jej spojrzenie, pozornie obojętne, wyraża skupienie myśli poza trzymanym zwierzęciem, jest nieco tęskne, smutne. Dodatkowo wieloletnie badania i analizy obrazu nasunęły głębszą jego interpretację - zwierzę nie jest jedynie elementem dekoracyjnym, lecz ma symbolizować Ludvica Sforzę, będącego kawalerem prestiżowego Orderu Gronostaja, którego wizerunek używał jako swoje godło. Modelka natomiast to Cecylia Gallerani, kochanka Sforzy. Da Vinci nie mógł ich wówczas ukazać razem ze względu na trwające już pertraktacje w sprawie małżeństwa Sforzy z Beatrice d'Este.

W czasie pobytu na dworze Sforzy, Leonardo da Vinci namalował również obraz Madonna w grocie, a także słynne malowidło ścienne Ostatnia wieczerza. Drugie z dzieł swoją sławę zawdzięcza doskonałym proporcjom i symetrii, naturalizmowi, mnogości emocji wśród apostołów, a także nietypowemu podejściu do tematu w niektórych aspektach. Istnieje wiele dodatkowych interpretacji różnych elementów tego malowidła, mówiące między innymi o ukrytym w obrazie zapisie utworu muzycznego.

Pod koniec 1499 roku, w związku z wkroczeniem wojsk francuskich do Mediolanu, Leonardo da Vinci podejmuje decyzję o opuszczeniu miasta. Moment ten rozpoczął tzw. drugi okres florencki w życiu artysty, jednak tylko część tego czasu Leonardo spędził we Florencji. Podróżował między innymi do Wenecji, gdzie spotkał się z artystami, Giovannim Bellinim i Giorgionem, oraz zajmował się planami zabezpieczenia wschodniej granicy Republiki Weneckiej przed najazdem tureckim. Przebywał także w Mantui, gdzie wykonywał prace inżynierskie, podróżował także po Romanii. W tym okresie poznał również Michała Anioła, z którym przez większość czasu żył konflikcie, spowodowanym współzawodnictwem i różnymi spojrzeniami na sztukę.

Największym dziełem malarskim Leonarda z tamtych czasów jest obraz Mona Lisa (1502-1507), będący jednocześnie jedną z jego najważniejszych prac oraz jednym z najbardziej znanych obrazów w historii. W obrazie dominują ciemne, stonowane barwy. Postać kobiety, mimo że jest pierwszoplanowa, nie odznacza się jaśniejszą kolorystyką. A wręcz przeciwnie - zastosowanie miękkiego światłocienia (tzw. sfumato) powoduje wtopienie kobiety w krajobraz. Wpływa na to również niestosowanie prawie w ogóle przez autora ostrych konturów i równie ostrych i silnie nasyconych barw. Wszystko to sprawia, że obraz buduje nieco tajemniczą, bajkową atmosferę. Bez większego wgłębienia się w jego treść trudno jest rozpoznać poszczególne elementy na nim. Najprawdopodobniej jest to abstrakcja nieregularna. Podobnie jak w przypadku Ostatniej wieczerzy, pojawiały się różne teorie na temat obrazu. Twierdzono, między innymi, że obraz jest w rzeczywistości ukrytym autoportretem. Wszystko wskazuje jednak na to, że prawdziwa jest pierwsza teoria dotycząca tożsamości kobiety, a więc że jest to Lisa Gherardini, żona bogatego florenckiego kupca Francesco Giocondo.

Wczesnym latem 1506 roku Leonardo wyjechał do Mediolanu pod pretekstem konieczności ukończenia drugiej wersji Madonny wśród skał, którą miał wykonać wspólnie z Ambrogiem de Predis. Ostatecznie, po licznych sporach, o podłożu finansowym, artyści ukończyli obraz latem 1507 roku. Była to druga wersja obrazu namalowanego przez Leonarda około 20 lat wcześniej. Oba obrazy różnią się szczegółami, jak aureole, czy układ rąk postaci. W wersja z XIV wieku kolorystyka jest bardziej ponura, dominują zielone kolory. Obraz stworzony z Ambrogiem posiada jaśniejszą kolorystykę i cieplejsze barwy.

W założeniu "urlop" Leonarda miał trwać jedynie 3 miesiące, lecz artysta nie powrócił już do Florencji. Tak rozpoczął się drugi okres mediolański w życiu da Vinci, choć i w tym przypadku znaczną część czasu Leonardo spędził podróżując. Toważyszył między innymi swojemu namiestnikowi Karolowi Amboise w wyprawach wojennych, jeździł do Florencji w celu uregulowania sporów majątkowych z przyrodnimi braćmi, poznał króla Francji, Ludwika XII, który był zachwycony jego twórczością. Oddawał się studiom nad anatomią (wykonywał sekcje zwłok), geologią, hydrologią, optyką, geometrią. Przygotowywał dekoracje na przedstawienia teatralne i festyny.

Twórczość malarska z tego okresu zaowocowała obrazami: Święty Jan Chrzciciel, Bachus, Święta Anna Samotrzecia, Leda z łabędziem (znana jedynie z kopii) oraz rysunkowy autoportret.

Na początku 1513 roku wyruszył do Rzymu, podróżując przez Apeniny i Florencję. Został przyjęty prze brata papieża Giuliana de'Medici i Zamieszkał w Pałacu Belwederskim w Watykanie. Coraz mniej czasu poświęcał malarstwu. Zajmował się zagadnieniami grawitacji, kwadratury koła oraz badaniem skamielin. Popadł nawet tymczasowo w konflikt z papieżem, gdy ten dowiedział się o sekcjach zwłok przeprowadzanych przez Leonarda. W okresie rzymskim da Vinci stworzył szereg portretów.

W sierpniu 1516 roku Leonardo da Vinci wyjechał z Rzymu, po śmierci Giuliana de'Medici. Podczas wcześniejszych podróży z papieżem, poznał nowego króla Francji, Franciszka I. Ten bardzo cenił artystę, głównie dzięki dziełu Ostatnia wieczerza, dzięki czemu Leonardo mógł zamieszkać w posiadłości we Francji, niedaleko królewskiej rezydencji Amboise. Król zapewnił mu dobre warunki materialne, w zamian za stosunkowo niewielką ilość zleceń. Artysta już prawie nie wykonywał dzieł malarskich, ze względu na paraliż prawej ręki. Zajmował się głównie budową kanałów osuszających bagna nad Loarą. Wiosną 1518 roku ciężko zachorował, 1 czerwca sporządził testament. Ostatnim jego projektem były dekoracje na chrzest Henryka, syna Franciszka I i ślub Madeleine de Tour d'Auverge z Lorenzem de'Medici. Do ostatnich rysunków artysty należy Dama wskazująca. Zmarł 2 maja w swojej sypialnie na zamku Amboise. Pochowano go w kościele kolegialnym Saint Florentin, który został zburzony podczas rewolucji francuskiej. Jego prawdopodobne szczątki odnaleziono w XIX wieku i złożono w kaplicy św. Huberta na terenie zamku.

Leonardo da Vinci wywarł ogromny wpływ na przyszłe malarstwo. Formy Leonarda były podstawą dzieł Cesare Magniego, wpłynęły na styl i szkołę Gerolama, Giovanniego Figina i Giovanniego Lomazza. Wprowadził wiele nowych pojęć i technik do sztuki malarskiej - zagadnienia światła i cienia, koloru, perspektywy powietrznej i barwnej.

Jego projekty wynalazków, znacznie wyprzedzające jego epokę, nie wywarły większego wpływu na rozwój techniki, gdyż uzyskanych rezultatów autor bardzo często nie publikował. W pismach Leonardo da Vinci dawał wyraz poglądom o jedności nauki i sztuki.

Jego popularność nie gaśnie i dziś, gdy dzięki nowym technologiom, ludzie doszukują się kolejnych ukrytych znaczeń i tajemnic w Jego dziełach. Jednak prawdziwa sława Florentczyka wynika z ponadczasowości artyzmu zawartego malowidłach Leonarda da Vinci, połączona z wszechstronnością jego umysłu.