Styczności i stosunki społeczne.

W życiu społecznym najważniejsze jest to, co dzieje się między ludźmi, to co ich łączy w spójne zbiorowości. Życie społeczne ma swoje podstawy przyrodnicze, te procesy zachodzące w organizmie czy w środowisku geograficznym także wywierają wpływ na stosunki między ludźmi. Praca i stosunki produkcji są bazą życia, a kultura nadaje mu sens i kształt. Wiadomo również, że osobowości ludzkie są twórcami procesów życiowych społeczeństwa. Jednak dla tematu pracy istotne jest wyjaśnienie, w jaki sposób powstają związki i zależności, jak powstaje układ połączeń skupiający ludzi w trwałe zbiorowości. Ogół tych stosunków, połączeń i zależności łączących ludzi w trwałe zbiorowości socjologowie nazywają więzią społeczną. Wśród więzi społecznych pojawiają się takie pojęcia, jak więź naturalna, stanowiona, czy zrzeszeniowa. Co do styczności, to są one elementem składowym więzi. Wyróżnia się styczności przestrzenne, psychiczne oraz społeczne.
Jeżeli jednostki spostrzegają innych ludzi, lokalizują ich w przestrzeni, uświadamiają sobie ich obecność w danej przestrzeni, to takie zachowanie nosi nazwę styczności przestrzennej właśnie. Jest to pierwszy i podstawowy etap w powstawaniu więzi społecznej między ludźmi oraz podstawowy etap w powstawaniu grupy społecznej. W toku tego rodzaju styczności ludzie uświadamiają sobie, że w tej przestrzeni, w której żyją i działają występuje także pewna ilość innych ludzi i ich obecność na tej przestrzeni posiada dla nich jakieś znaczenie, może wpływać na ich działania czy możliwości zaspokajania potrzeb. Tą charakterystykę styczności można odnieść do spotkania np. w sali wykładowej nowej grupy studentów. Natomiast nieco inną treść nadaje się styczności w mieście, gdzie polega ona nie tylko na bezpośrednim spostrzeżeniu i uświadomieniu sobie obecności na tej przestrzeni ludzi spostrzeganych. Jest to styczność pośrednia ze wszystkimi mieszkańcami ( ich obecność sobie uświadamiamy, chociaż nie spostrzega się ich fizycznie i nic się o nich nie wie bezpośrednio). Podstawowym więc składnikiem styczności przestrzennej jest zdanie sobie sprawy z istnienia innych ludzi w tej przestrzeni i spostrzeżenia ich cech. Spostrzeżenia mogą być przelotne, bądź bardziej dokładne, co jest stosunkowo ważne dla dalszych etapów rozwoju więzi społecznej. Chociaż przecież nie każda styczność musi prowadzić do powstawania dalszych elementów styczności.
Drugim etapem, który może być bezpośrednio powiązany ze stycznością w przestrzeni, jest styczność psychiczna. Spostrzeżenie jest elementem pierwszego spotkania. Zazwyczaj ludzie przy takim spotkaniu ( np. grupa studentów z poprzedniego akapitu) obserwują się nawzajem, rejestrują swój wygląd zewnętrzny, przedstawiają się sobie, pytają o imiona i nazwiska, przez co zaczynają szukać jakichś wspólnych zainteresowań. Jest to zupełnie naturalny fakt, poprzez który powstaje właśnie drugi element więzi społecznej, oraz drugi etap w jej powstawaniu, czyli powstaje styczność psychiczna, która może się przekształcić w łączność psychiczną. Spostrzeganie drugiej osoby wiąże się z rejestracją jej cech, jej wyglądu zewnętrznego, jej cech charakteru i umysłowych. Na podstawie takich obserwacji dokonuje się oceny danej osoby z punktu widzenia potrzeb spostrzegającego. Podświadomie szuka się bowiem kogoś o podobnych zainteresowaniach, o podobnych sposobie bycia, zachowania. Każdy spostrzegający interesuje się obserwowanymi „obiektami” z punktu widzenia swoich różnych uświadomionych lub nieuświadomionych potrzeb. Najistotniejsza jest sytuacja, w której osobnik A stwierdza, że osobnik B posiada cechy, które mogą być użyteczne w zaspokojeniu jego potrzeb. Zainteresowanie to może być jednostronne, ale w rozwoju więzi szczególnie doniosłe jest zainteresowanie wzajemne. Wzajemne zainteresowanie tworzy styczność psychiczną. Może ona być bezpośrednia lub pośrednia. Powracając do pojęcia łączności psychicznej, to powstaje kiedy wzajemne zainteresowania prowadzą do powstania postaw wzajemnych sympatii, koleżeństwa, przywiązania uczuciowego. Jest ona bardzo ważna dla rozważań socjologicznych, jednak silna więź społeczna może istnieć w grupach, gdzie nie ma łączności psychicznej.
Proces od styczności w przestrzeni do styczności psychicznej i powstania związków łączności psychicznej może dokonać się bardzo szybko. Znowu powołując się na grupę studentów, oba te procesy zazwyczaj dokonują się w toku pierwszego zebrania, lub w przeciągu kilku następnych dni. Determinującym czynnikiem jest tutaj czas, potrzebny na poznanie cech nowych kolegów ( które ujawniają się podczas pierwszych wspólnych zajęć). Styczności społeczne wynikają na podstawie styczności psychicznych, polegają one na dokonaniu pewnej czynności dotyczącej jakiegoś przedmiotu, który posiada osobnik B który jest także potrzebny osobnikowi A .pojawiają się tutaj dwa nowe elementy, tj. są to styczności, gdzie występuje już jakaś nowa wartość, przedmiot, czynność, która jest podstawą tej styczności. Styczności społeczne są to więc pewne układy, złożone przynajmniej z dwóch osób oraz pewnej wartości, która jest przedmiotem tej styczności, oraz pewne czynności dotyczące tej wartości. W tej styczności pojawia się dopiero element czynności, nieobecny we wcześniejszych. Styczności wynikają nie tylko we wczesnych stadiach powstawania więzi w grupie, nie tylko w pierwszych spotkaniach, lecz są one nieodłącznym elementem życia społecznego. Rodzaje styczności społecznych charakteryzują już grupę w sposób istotny.
Styczności można podzielić na styczności trwałe i przelotne, mogą też być prywatne i publiczne. W przypadku publicznych, przedmiotem styczności jest jakaś wartość, przedmiot, czynność uregulowana przepisami i stanowiąca przedmiot publicznego zainteresowania. Styczności prywatne to np. różnego rodzaju prośby. Dla socjologii najważniejsze są następujące rodzaje styczności: osobiste i rzeczowe. W pierwszych przedmiotem styczności są jakieś cechy czy sprawy dotyczące osoby, z którą następuje styczność. Przedmiotem zainteresowania i przedmiotem działania w toku styczności są cechy i sprawy osobiste obu partnerów. Natomiast styczności rzeczowe to te wszystkie czynności, którym nie towarzyszy zainteresowanie osobowością człowieka, lecz przedmiotem czy usługą, którą ona dysponuje. Brak styczności osobistych jest przyczyną osamotnienia. Można je również podzielić na pośrednie i bezpośrednie; pojawiają się także społeczne styczności rzeczowe trwałe, osobiste i przelotne.
Styczności społeczne są już istotnym elementem więzi społecznej. Styczność w przestrzeni i styczność psychiczna są dopiero warunkami wystąpienia styczności społecznych i ich charakter nie ma większego znaczenia dla charakteru powstających więzi. Styczności społeczne determinują już charakter więzi, wpływają na to, co ludzi łączy.
Każda zbiorowość jeżeli ma trwać, istnieć, rozwijać się, musi posiadać więź powodującą jej wewnętrzną spójność, zapewniającą zaspokajanie potrzeb indywidualnych i zbiorowych, każda zbiorowość musi być wewnętrznie zorganizowana i uporządkowana. Aby więc scharakteryzować jakąś zbiorowość, nie wystarcza opisać jej części składowe, cechy jej członków, charakter jej struktury. Trzeba przede wszystkim opisać rodzaj jej więzi.
Chcąc przejść do drugiej części tematu, a mianowicie do stosunków społecznych, muszę ponownie powołać się na definicję więzi społecznej, jako zespołu stosunków zapewniających zespołowi ludzi spoistość, lub też poprzez więź określa się niekiedy poszczególny stosunek społeczny, przede wszystkim ten, który w danym układzie uważa się za najbardziej istotny; może to być również pewien układ zawierający następujące elementy: dwóch partnerów, jakiś łącznik czyli przedmiot, który stanowi platformę tego stosunku, pewien układ powinności i obowiązków, które partnerzy powinni wobec siebie wykonywać.
Stosunki, składające się na więź mogą być stosunkami bezpośrednimi między podmiotami będącymi uczestnikami danego stosunku. Stosunki bezpośrednie powstają ze względu na jakieś odniesienie podmiotu do podmiotu. Natomiast stosunki społeczne pośrednie powstają ze względu na jednakowe albo rożne odniesienie tych podmiotów do czegoś, czy do kogoś, do jakiegoś przedmiotu jako wspólnie uznawanej wartości, przedmiotu kultu, przedmiotu ataku, przedmiotu oddziaływania. Pośrednie stosunki społeczne mogą mieć bardzo różnorodny charakter i dawać podstawę dla powstawania innych stosunków bezpośrednich, np. wtedy gdy dwoje ludzi konkuruje o osiągnięcie pewnej rzeczy.
Stosunki społeczne faktyczne powstają ze względu na jakieś oddziaływanie przedmiotu społecznego na inny podmiot czy jakieś jego sprawy. Przedmiotem socjologii są oczywiście takie stosunki, w których chodzi o jakieś oddziaływanie odpowiednio doniosłe lub odpowiednio trwałe, np. stosunkiem między przyjaciółmi. Niekiedy bierze się pod uwagę nawet fakt oczekiwania pewnego doniosłego oddziaływania jeszcze niezrealizowanego, by mówić o stosunku społecznym faktycznym. Taki charakter ma np. stosunek znajdowania się jakiejś osoby w mocy kogoś, kto jeszcze nie wyrządził, - ale jak się wydaje - może jej według swej woli wyrządzić istotne zło albo wyświadczyć przysługę.
Stosunki społeczne tetyczne powstają ze względu na jakąś normę, traktowaną jako norma wiążąca jej adresata, która temu podmiotowi wyznacza określone zachowanie wobec innego podmiotu, czy też zachowanie się w określony sposób ze względu na czynność konwencjonalną dokonaną przez inny podmiot (np. norma wyznacza obowiązek jakiegoś świadczenia wobec kogoś). Jednak nie każda norma stwarza stosunek tetyczny, ale tylko taka, która komuś każe coś zrobić w odniesieniu do drugiego podmiotu czy też podporządkować się mu w jakiejś sprawie. Stosunek taki powstaje np. ze względu na normę, która nakazuje spełnić podjęte wobec kogoś zobowiązania, ale nie powstaje, przynajmniej bezpośrednio, na podstawie normy, która nakazuje racjonalną eksploatację posiadanych zasobów naturalnych. Przykładem stosunku tetycznego jest stosunek bycia dłużnikiem.
Stosunki społeczne faktyczne i teteyczne powstają ze sobą w złożonej współzależności: muszą zachodzić określone stosunki faktyczne, by istniały warunki do tego, aby ustanawiać dla innych normy w sposób wiążący, a normy takie ustanawiane są po to, by w następstwie ich realizowania przez adresatów dochodziło do powstawania określonych stosunków faktycznych. Podmioty mogą pozostawać w pewnym stosunku nawet o tym nie wiedząc; np. ktoś mógł komuś innemu wyrządzić szkodę, a obaj o tym nie wiedzą, nie wiedzą wobec tego, że według przepisów prawa pierwszy zobowiązany jest do wynagrodzonej szkody, a drugi uprawniony jest do otrzymania odszkodowania. Różne kierunki myśli socjologicznej kładą większy nacisk na stosunki bądź faktyczne ( marksizm), bądź tetyczne ( Znaniecki).
Stosunki społeczne mogą mieć charakter rzeczowy( zdepersonalizowany) w przypadkach, gdy nie zwraca się uwagi na osobę partnera stosunku ( np. stosunek między kupującym a kasjerem w supermarkecie) albo stosunek może mieć charakter personalny ( kupujący w małym sklepie ).
Na bazie grupy studenckiej z poprzedniej części pracy, można dostrzec, że w tej grupie pojawią się stosunki koleżeńskie, przyjacielskie, antagonizmy. Gdy jednak grupa się sformalizuje ( wybierze swój zarząd) powstaną wtedy nowe grupy stosunków ( hierarchia zależności). Jeszcze bardziej skomplikowany układ stosunków powstaje w wielkich zbiorowościach, gdzie stosunki powstają na podstawie styczności pośrednich i wzajemnych oddziaływań pośrednich (np. stosunki produkcji). W tym przypadku również mamy dwóch partnerów, układ zależności, istnieją normy prawne i obyczajowe, regulujące ich wzajemne oddziaływania, ale bardzo rzadko zdarza się żeby partnerzy stykali się bezpośrednio. W takim wypadku stosunek społeczny oznacza pewien stan wzajemnej zależności między partnerami, powstały bez ich świadomych dążeń i subiektywnych zamierzeń. Stosunek producenta do konsumenta jest zatem innego typu niż miedzy dwoma przyjaciółmi. Przyjaźń jest bowiem stosunkiem polegającym na świadomych i subiektywnie zdefiniowanych działaniach obu partnerów, wynikających z intencjonalnych zamierzeń obu z nich, i istniejącym dopóty, dopóki obaj wykonują swe obowiązki i powinności. W małych grupach dominują stosunki pierwszego typu. Stosunkami drugiego typu w grupie studenckiej są te, które powstają z zależności od uczelni jako całości, które są sformalizowane i określone przepisami. W kręgach przyjaciół, kręgach zabawowych, czy grupach stycznościowych istnieją tylko stosunki wynikające bezpośrednio z subiektywnych postaw, niesformalizowane i nie ujęte w ramy żadnego statutu. W grupach celowych, sformalizowanych, istnieją już oba typy. W każdej grupie o rozwiniętej więzi musza istnieć oba typy stosunków.
Stosunki społeczne mają doniosłe znaczenie dla życia zbiorowego i dla spójności wewnętrznej grup. Są one trwałym elementem więzi, skupiającym zbiorowości. Jeżeli wzajemne oddziaływania stanowią treść życia społecznego, to stosunki porządkują tę treść życia, systematyzują, organizują i zapewniają jej ciągłość. Nie może istnieć żadna grupa trwała i wewnętrznie spójna, zorganizowana grupa bez obu typów stosunków wyżej zdefiniowanych. O jej trwałości stanowi system wzajemnych oddziaływań w ramach stosunków, unormowanych, przewidywalnych i sankcjonowanych.

Literatura: Z.Ziembiński „Elementy socjologii”; J.Szczepański „Elementarne pojęcia socjologii”.