Wojna stuletnia 1337-1453

Od 1154 r. w Anglii panowała wywodząca się z Francji dynastia Plantagenetów. Jej pierwszy przedstawiciel Henryk II po ojcu oddziedziczył Andegawenię, a żona Eleonora wniosła w posagu Akwitanię z Gaskonią. W chwili śmierci (1189) posiadał jeszcze Normandię i Bretanię. Z racji posiadania niemal połowy królestwa francuskiego był wasalem króla Francji z dynastii Kapetyngów. Ci ostatni systematycznie uszczuplali posiadłości Plantagenetów na kontynencie. W końcu XIII wieku pozostała im tylko część Akwitanii ? Gujenna (gł. Miasto Bordeaux). Po śmierci Karola IV (1328) powstał spór, czy tron francuski ma otrzymać jego siostrzeniec, Edward III król Anglii, czy też przedstawiciel młodszej linii Kapetyngów ? Walezjuszy. Prawnicy francuscy (legiści), powołując się na prawo salickie wykluczające kobiety od dziedziczenia ziemi przyznali tron Filipowi VI. Edward III z pozoru pogodził się z tym werdyktem i nawet swemu rywalowi hołd z Gujenny.

Niebawem jednak doszło do otwartego konfliktu. Bezpośrednią przyczyną było popieranie przez Francję Szkotów oraz zatarg o Flandrię. Ta nadmorska kraina, będąca lennem francuskim miała strategiczne położenie. Była bogata dzięki rozwojowi przemysłu tkackiego przerabiającego angielską wełnę. Edward III zakazał jej wywozu, co wywołało kryzys ekonomiczny we Flandrii. Wówczas mieszczaństwo flandryjskie postanowiło zerwać z Francją. Filip VI ogłosił konfiskatę Gujenny.

Edward III, zyskawszy poparcie cesarza Ludwika Bawarskiego, ogłosił deklarację wojenną, kwestionując przy tym tytuł królewski Filipa VI. Przez kilka pierwszych lat wojny dochodziło tylko do drobnych potyczek. Dopiero w 1346 r. w bitwie pod Crecy francuskie rycerstwo zostało rozgromione przez pieszych łuczników angielskich. W następnych latach ludność Europy została zdziesiątkowana przez epidemię tzw. czarnej śmierci (dżumy). Jeszcze większe klęski spotkały Francuzów za panowania nieudolnego Jana Dobrego (1350-1364). W 1356 r. w pobliżu Poitiers, mając znacznie większe siły od przeciwnika, poniósł klęskę i dostał się do niewoli. Zawarto rozejm.

We Francji nastało wrzenie. Zmuszono następcę tronu (delfina), późniejszego Karola V, do zwołania Stanów Generalnych (1357). Te zastrzegły sobie prawo uchwalania podatków. W północno-wschodniej Francji wybuchło w 1358 r. powstanie chłopskie, tzw. żakeria. Po upływie terminu rozejmu podjęto walki, ale tym razem strona francuska przeszła do działań podjazdowych. W 1360 r. zawarto pokój w Bretigny, Francja ustępowała Anglii Akwitanię, miasto Calais i kilka hrabstw. Miała też zapłacić za Jana Dobrego wielki okup. Warunki pokoju nie zostały w pełni wykonane. Po niespełna dziesięciu latach wojna rozgorzała na nowo. Francuzi nadal stosowali taktykę wojny podjazdowej.

W rezultacie Anglicy utrzymali tylko okolice kilku portów. Nowy rozejm (1375) okazał się trwalszy z powodu kłopotów wewnętrznych obydwu stron. W 1381 r. miało miejsce powstanie chłopskie Wata Tylera w Anglii. Buntowali się też mieszkańcy Normandii. Ponadto trwała rywalizacja między sprawującymi regencję za cierpiącego na napady choroby umysłowej Karola VI (1380-1422), która przerodziła się wojnę domową we Francji. Książę Burgundii Filip Śmiały wykorzystał regencję do umocnienia swych wpływów w Niderlandach. Jego następca Jan bez Trwogi polecił zamordować Ludwika Orleańskiego, młodszego brata chorego króla (1407).

Burgundczyków poparło pospólstwo Paryża, które przejściowo opanowało Bastylię (1413). Do wojny doszło również w Anglii, gdzie w końcu usunięto dotychczasowego króla Ryszarda II, a rządy objął Henryk IV Lancaster, który unikając konfliktu z parlamentem, umocnił swoje panowanie. W 1413 r. młody Henryk V Lancaster, wykorzystując osłabienie Francji, wznowił wojnę. Jego armia 25 października 1415 r. pod Azincourt rozgromiła siły francuskie. Znowu łucznicy angielscy wystrzelali konne rycerstwo francuskie. W dodatku stracono część jeńców. Oszczędzono jednak dowódcę wojsk francuskich księcia Karola Lotaryńskiego. Nie spowodowało to zaniechania wojny domowej we Francji.

Na mocy układu w Troyes z 21 maja 1420 r. Henryk V poślubił córkę Karola VI. Następnie opanował Paryż a zwołane Stany Generalne przyznały mu prawo do korony francuskiej. Jego śmierć przejściowo ułatwiła sytuację zwolenników delfina, który przyjął tytuł królewski jako Karol VII. Anglicy przystąpili w 1428 r. do oblężenia Orleanu i przekroczyli Loarę. W tej krytycznej sytuacji pojawiła się Joanna d?Arc, która oświadczyła Karolowi VII, że otrzymała od Boga misję wypędzenia Anglików i doprowadzenia do jego koronacji. Jej zapał udzielił się żołnierzom, którzy wyparli Anglików spod Orleanu, a Karol VII koronował się w Reims.

Sama Joanna niebawem dostała się w ręce Anglików i została spalona na stosie. Jednak Szla wojny przychyliła się zdecydowanie na stronę Karola VII, któremu za cenę ustępstw terytorialnych udało się zneutralizować księcia Burgundii. Oznaczało to zarazem koniec wojny domowej we Francji. Kilka klęsk angielskich zmusilo je do opuszczenia Gujenny i Normandii. Na kontynencie Anglicy utrzymali tylko Calais. Wojna zakończyła się w 1453 r. bez zawarcia oficjalnego traktatu.

Obydwa kraje zostały zrujnowane gospodarczo. W Anglii niebawem wybuchła wojna Dwu Róż, czyli Lancastrów z Yorkami (1455-1485)