Teoria wychowania

1. Przedmiot teorii wychowania.
W wąskim zakresie:
Głównym przedmiotem teorii wychowania jest wychowanie w wąskim jego rozumieniu, tj. kształtowanie postaw i innych cech osobowości dzieci i młodzieży łącznie ze stwarzaniem im warunków ułatwiających samoaktualizację drzemiących w nich konstruktywnych możliwości. W tym sensie teorię wychowania interesuje szczególnie rozwój moralny, społeczny, kulturalny i fizyczny dzieci i młodzieży, mniej natomiast ich rozwój umysłowy w procesie uczenia się.

W szerokim zakresie:
Teoria wychowania w szerokim zakresie zajmuje się:
- formułowaniem celów, jakie mogłyby lub jakie powinny być realizowane w procesie wychowawczym i ukazywaniem związanych z nimi wartości, a zwłaszcza różnego rodzaju powinności, jak normy, ideały, dezyderaty moralne głoszone w filozofii, religii, aksjologii i etyce;
- projektowaniem działalności wychowawczej, czyli sposobami umożliwiającymi realizowanie określonych celów wychowania, jak również ułatwiającymi wychowankom samoaktualizację własnych szans rozwojowych w sferze pozytywnych cech osobowości;
- różnymi czynnikami - zwłaszcza psychospołecznymi - warunkującymi powodzenie lub niepowodzenie zaprojektowanej działalności wychowawczej, do których zalicza się m.in. podmiotowe traktowanie dzieci i młodzieży, racjonalne organizowanie ich życia i pracy, umiejętność nawiązywania z nimi kontaktów interpersonalnych, poznawanie ich i umożliwianie im kierowania własnym rozwojem;
2. Funkcje teorii wychowania
Według Tchórzowskiego:
Do funkcji teorii wychowania zalicza:
- Funkcję generalizującą polegającą na porządkowaniu, systematyzowaniu, łączeniu wchodzących w jej skład twierdzeń i sądów w pewną logiczną całość;
- Funkcję deskryptywną, która wyraża się rzetelnym opisem badanej rzeczywistości społecznej, która obejmujemy pojęciem wychowania i jego pochodnymi i jej wyjaśnieniem;
- Funkcję komunikatywną, dzięki której teoria wychowania dostarcza istotnie ważnych informacji o badanym fragmencie rzeczywistości wychowawczej za pomocą języka, aparatury pojęciowej, która jest zrozumiała przynajmniej tym, którzy uprawiają teorię wychowania lub inne nauki o wychowaniu;
- Funkcję praktyczną polegającą na tym, że głoszone twierdzenia charakteryzują się społeczną użytecznością;
- Funkcję heurystyczną, która pozwala na formułowanie nowych problemów i hipotez w świecie przyjętych ustaleń i twierdzeń teoretycznych.
- Funkcję prognostyczną, która pozwala w obrębie teorii wychowania na różnego rodzaju przewidywania dotyczące faktów i zjawisk, którymi ona się zajmuje;
- Funkcję ewaluatywną, wyrażającą się tym, że na gruncie teorii wychowania dokonuje/poddaje się ocenie zjawiska i fakty badane przez nią z punktu widzenia określonego systemu wartości.
3. Orientacje badawcze w teorii wychowania
Orientacja badawcza: sposób interpretowania zjawisk, wyjaśniania procesów (społecznych) u podłoża, którego leży określona nauka.
1. Orientacja socjologiczna: jej podłożem jest socjologia, a w niej socjologiczna koncepcja człowieka. Człowiek to byt społeczny, musi wychowywać się w grupie społ. Wychowanie człowieka wykonuje się w jakimś środowisku. Wychowanie jest zdeterminowane środowiskowo;
Elementy wpływające na to wychowanie:
- inni ludzie; - sytuacje, w których uczestniczymy; - zdarzenia które się obserwuje; - role które się pełni; - czas i miejsce;

2. Orientacja psychologiczna: jej podłożem jest psychologia a w niej psychologiczna koncepcja człowieka.
1 - osoby znaczące np.: rodzic, na - ciel, rówieśnik, idol; człowiek wychowuje się przez naśladownictwo osób znaczących; tu spotykamy modelowanie: naśladownictwo cech zew osoby znaczącej; identyfikacja: naśladownictwo cech wewnętrznych(poglądy) ;
2 - wpływ grupy: jest związany z potrzebami psychologicznymi bezpieczeństwa i uznania społ.; udział w grupie daje jednostce odczucie stabilizacji, bezpieczeństwa i akceptacji
3 - kontrola społeczna: jednostka uczestnicząc w życiu społ. działa w sposób zgodny ze standardami społecznymi; pomimo tego ze odchodzenie od tych standardów nie grozi surowa karą.

4. Kara i nagroda

5. Pełnienie roli społecznej:
3. Orientacja normatywna: jej podłożem jest jakaś ideologia
a) normatywno - ideologiczna: źródłem jest jakaś ideologia, która wpływa na to jak się zachowuje
b) normatywno - ideofilozoficzna
personalizm: każda istota ludzka jest ważna; Wychowanie personalistyczne

4. Orientacja eklektyczna: tu znajdziemy poglądy i stanowiska dotyczące wychowania, które:
a) nie maja jednego, wspólnego źródła
b) stanowią swoistą mieszankę wcześniej omówionych orientacji
c) stanowią tzw. dyskurs edukacyjny: rozmowa na określony temat dotyczących wychowania, która odbywa się nie bezpośrednio lecz poprzez publikacje naukowe

4. Wychowanie w wąskim i szerokim ujęciu.
Wychowanie w ujęciu szerokim:
Pod pojęciem wychowania rozumiemy oddziaływania, które obejmują sferę uczuciową, umysłową, motywacyjną. Przedmiotem wychowania jest ogół procesów i właściwości psychicznych, tj. procesy intelektualne (odnoszące się do zdolności myślenia), procesy wolicjonalne (odnoszące się do woli człowieka), procesy emocjonalne (sfera uczuciowa człowieka, pewien emocjonalny sposób reagowania na świat).
Wychowanie w ujęciu wąskim:
Pojęcie wychowania sprowadza się do funkcji ukształtowania charakteru/osobowości. Jest to dokonywanie zmian charakterologicznych w osobowości wychowanka, wprowadzanie wychowanka w świat wartości. Istotnym elementem jest wrażliwość na preferowanie lub niepożądanie pewnych wartości.
5. Właściwości (cechy) wychowania według Łobockiego.

Wychowanie jako zjawisko społeczne oznacza, że występuje w zbiorowości człowieka i jest równocześnie funkcją życia społecznego. Tak rozumiane wychowanie cechuje:
- złożoność - odnosi się do zewnętrznych i wewnętrznych uwarunkowań wychowania
- intencjonalność - dotyczy świadomości celów, jakie chce wychowawca realizować w wyniku organizowanej działalności wychowawczej
- interakcyjność - oznacza współdziałanie wychowawcy z wychowankiem, musi być charakter dwustronny
- relatywność - odnosi się do trudności w przewidywaniu skutków oddziaływań wychowawczych
- długotrwałość - oznacza, że każdy człowiek podlega przemianom własnej osobowości przez całe życie i wiąże się ta cecha wychowania z systematycznością, co ma doniosłe znaczenie dla ciągłego pogłębiania i przetrwania osiągniętych wyników. Brak systematyczności może doprowadzić do zaprzepaszczenia tego co już się osiągnęło, jak również do cofnięcia się w rozwoju społeczno - moralnym wychowanków.

6. Wychowanie a inne zjawiska i procesy społeczne.

SOCJALIZACJA A WYCHOWANIE:
Socjalizacja - przygotowanie człowieka do życia w społeczeństwie poprzez udział w grupach społecznych i ich kulturze.
Socjalizacja uczy współżycia ze społeczeństwem, uczy pełnienia ról społecznych, norm, uczy panowania nad emocjami, popędami, wpaja człowiekowi aspiracje, daje mu kwalifikacje, sprawności, umiejętności techniczne. Prowadzi do konformizmu (życia w zgodzie z przyjętymi zasadami, zachowania zgodnego z oczekiwaniami społecznymi)
Jeżeli w działaniach społecznych dominuje akomodacja i aproksymacja to mamy do czynienia z socjalizacją.
Każda socjalizacja jest wychowaniem, ale nie każde wychowanie jest socjalizacją.
Socjalizacja jest podrzędna w stosunku do wychowania w ujęciu szerokim
Każde wychowanie w wąskim znaczeniu jest socjalizacją, ale nie każda socjalizacja jest wychowaniem w wąskim znaczeniu
Socjalizacja jest nadrzędna w stosunku do wychowania w wąskim znaczeniu.

EDUKACJA - WYCHOWANIE
Edukacja - ogół wpływów na człowieka. Celem edukacji jest dokonywanie zmian w sobie, w otoczeniu - z zachowaniem wolności. Dokonuje się wszędzie przez wszystkich ludzi. Dziesięciościan edukacji według Kwiecińskiego: globalizacja, etatyzacja, nacjonalizacja, kolektywizacja, socjalizacja, polityzacja, inkulturacja i personalizacja, wychowanie i jurydyfikacja, kształcenie i humanizacja, hominizacja,
Każda edukacja jest wychowaniem, ale nie każde wychowanie jest edukacją.
Wychowanie w ujęciu szerokim jest nadrzędne w stosunku do edukacji.

UCZENIE SIĘ - proces zamierzonego nabywania przez uczący się podmiot wiadomości, umiejętności, nawyków dokonujący się w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości (przyrodniczej, społecznej, kulturowej i technicznej).

KSZTAŁCENIE - proces przekazywania uczniom określonego zawodu, wiadomości, umiejętności, nawyków, dorobienia się własnych poglądów, przekonań. Celem jest przygotowanie do zawodu.
Kształcenie = uczenie się nauczanie wychowanie. (Bezwińska)

OPIEKA - wspomaganie, wspieranie człowieka w rozwoju. Dzięki opiece zapewnia się prawidłowe warunki wychowawcze. Opieka i wychowanie wzajemnie przenikają się. (Łobocki).
Rodzaje opieki:
- materialna
- moralna
- zdrowotna
- prawna
- wychowawcza
Dąbrowski kwestionuje związek opieki z wychowaniem. Uważa, że są to odmienne rodzaje działalności człowieka. Opieka zapewnia ciągłość istnienia gatunku ludzkiego, a wychowanie to przekazywanie dorobku kulturowego. Opieka to działanie pierwotne w rozwoju filio - ontogenetycznym. Działania opieki wyprzedzają i regulują czynności wychowawcze - treści działania opiekuńczego stosuje się do pewnych osób: upośledzonych, niedołężnych i nieuleczalnie chorych.

SAMOWYCHOWANIE - czynne ustosunkowanie się podmiotu do procesu własnego rozwoju, wyrażające się w regulowaniu własnego postępowania i działania według dobrowolnie przyjętych wzorów postępowania lub systemu wartości. Jest to świadome i celowe kierowanie sobą. Człowiek sam wybiera sobie cele i wartości.
Aktywność samowychowawcza powstaje pod wpływem braku równowagi pomiędzy podmiotem a otaczającym światem, przede wszystkim zaś światem ludzi i stosunków między nimi. Nierównowaga występuje wówczas, kiedy jednostka odczuwa konflikt między pragnieniami a powinnościami, między zachciankami a normami regulującymi współżycie ludzkie. Może ona powstać również pod wpływem różnic dostrzeganych między ?ja- idealnym a ?ja- realnym. Nierównowaga wywołuje potrzebę regulowania swego stosunku z otoczeniem oraz potrzebę osiągnięcia w życiu wybranych wartości. Potrzeby te stają się punktem aktywności samowychowawczej.
Strukturę samowychowawczą tworzą następujące elementy:
- wybór wzoru (cel, który podmiot chce osiągnąć) - człowiek wytwarza idealne ?ja- wzór osobowy, który chce osiągnąć
- analiza sytuacji - podmiot wybiera wzór i dąży do jego osiągnięcia analizując różne sytuacje, w jakich go można realizować
- autoocena - na obraz autooceny składają się: wiedza o sobie, normalne stany wewnętrzne, właściwości podmiotu, relacje między podmiotem a innymi ludźmi. Autoocena jest zjawiskiem zmiennym, człowiek podnosi jej poziom pod wpływem powodzeń udanego działania, zaś obniża poziom pod wpływem niepowodzeń.
- podjęcie decyzji
- kierowanie sobą w dążeniu do osiągnięcia celu - dzieci w wieku 10 - 11 lat stają się zdolne do kierowania sobą w realizacji trudnych zadań. Dziecko zaczyna postępować według autonomicznych zasad moralnych i można dopatrywać się świadomego samowychowania.
- autokontrola - porównanie osiągnięć z zamiarami. Zbliżanie się do obranego wzoru dostarcza zadowolenia, zaś oddalanie - niezadowolenie.

7. Pojęcie i charakterystyka kategorii teleologicznych. ( cele wychowania, autorytet, ideał wychowawczy, wzór osobowy)

Cele wychowania to normy postulujące określone stany rzeczy, czyli standardy wychowawcze, wskazujące na pożądane cechy osobowości i zachowania. Określają one pewne ogólne zmiany czy przeobrażenia w tym zakresie.
Można wyróżnić cztery grupy celów:
1) cele kreatywne: ?wywołać...?, ?ukształtować...- (np. nowe zainteresowania lub przekonania).
2) cele optymalizujące: ?zwiększyć...?, ?wzmóc...?, ?poszerzyć...- (np. zaangażowanie).
3) cele minimalizujące: ?osłabić...?, ?ograniczyć...?
4) cele korekcyjne: ?przekształcić...?, ?zmienić...-

Autorytet:
W refleksji edukacyjnej przyjęło się rozumienie autorytetu jako wzoru czy swoistych przymiotów i kompetencji wychowawców, zwiększających ich możliwości oddziaływania na wychowanków, przekazywania im wiedzy, postaw, wartości i formowania określonych umiejętności. Autorytet pedagogiczny staje się koniecznym warunkiem właściwego przebiegu procesu edukacji. Wyróżnia się następujące jego rodzaje:
1. Autorytet oparty na doświadczeniu życiowym wychowawcy, czyli na jego wiedzy, wykształceniu, zdolnościach i mądrości;
2. Autorytet desygnowany, odnoszący się do pozycji społecznej wychowawcy, wynikający z uznania dla jego stanowiska bądź funkcji;
3. Autorytet oparty na nieformalnych umowach, zaufaniu, kontraktach, które wychowawcy zawierają w codziennych interakcjach ze swoimi wychowankami;
4. Autorytet wypływający z władzy, którą posiada osoba sprawująca zwierzchnictwo nad innymi ludźmi;
5. Autorytet emocjonalny, wynikający z uczuć szacunku, miłości bądź też obawy czy lęku wobec wychowawcy;
Autorytet może oddziaływać wyzwalająco bądź ujarzmiająco. Autorytet wyzwalający inspiruje i konstruktywnie wpływa na postępowanie osób, mobilizując je do inicjatywy i podejmowania samodzielnych działań, stymulując ich zapał, wyobraźnię i intelekt, czy pomagając im w osiąganiu cywilnej odwagi i krytycznej wiedzy.. Autorytet ujarzmiający pochodzi nie tyle z osobistych zalet czy zasług, ile z wygórowanych ambicji i żądzy władzy jego "dysponenta" dążącego do podporządkowania sobie wychowanków poprzez stosowanie aparatu przymusu i ustanawianie arbitralnych zakazów bądź nakazów..
Ideał wychowawczy - jako idealny wzorzec postępowania moralnego ludzi stanowi najwyższy cel działania wychowawczego. Nazywany bywa też ideałem wychowawczym lub osobowym. Obejmuje on rejestr pożądanych właściwości moralnych przedstawianych w bardzo ogólnych wymiarach w sposób abstrakcyjny i uniwersalny, bez odnoszenia do konkretnych sytuacji. Można też powiedzieć, że jest to zbiór naczelnych celów wychowania, czyli podstawowych ogólnych dyspozycji osobowościowych jednostki. Ideał taki jest wzorem perspektywicznym. Niemal w każdej epoce i w poszczególnych kręgach kulturowo - społecznych występował i występuje swoisty dla nich ideał moralny.

Wzór osobowy - ideał moralny nie ma większej mocy oddziaływania wychowawczego, dopiero dzięki ukazaniu go w postaci bardziej konkretnej może stać się jednym z czynników regulujących zachowanie wychowanków. Ideał ten jest przeznaczony dla wychowawcy ponieważ pomaga mu wyznaczać cele i zadania wychowania a wzór osobowy ma służyć wychowankom, bo dzięki temu można zmobilizować ich do konkretnych działań. Wzorami są więc konkretne jednostki, ludzie, których zachowanie jest aprobowane społecznie, które stają się przedmiotem uwielbienia, mogą to być osoby żyjące współcześnie znane z historii, a nawet będące fikcją literacką. Wzór osobowy zawsze odnosi się do konkretnych zachowań i dlatego bardziej przemawia do dzieci i młodzieży. Nie zawsze jest uosobieniem wartości uznawanych społecznie. Zdarza się, że zawiera wiele cech negatywnych. Ze względu na różnorodność zainteresowań ludzkich różne mogą być wzory osobowe, wzory te bowiem wzajemnie się uzupełniają i wzbogacają. Wzory osobowe mają dużą siłę motywacyjną. Urabianie dzieci i młodzieży nie powinno polegać wyłącznie na przekazywaniu im wiedzy na ten temat.

8. Funkcje celów wychowania, autorytetów i wzorów osobowych.

FUNKCJE CELÓW WYCHOWANIA
1. Cele stanowią punkt odniesienia, do którego w procesie dydaktyczno - wychowawczym wszystko się przymierza i ocenia.
2. Cele mają znaczenie regulacyjne, zabezpieczają przed nadmiernym rozbudowaniem środków.
3. Cele spełniają funkcję organizującą wobec treści, metod, form organizacyjnych, kształcenia nauczycieli i przedmiotu badań oświatowych.
4. Cele mają charakter koordynujący. Są integrujące i mobilizujące, pobudzają entuzjazm, jeśli są celami autentycznymi i atrakcyjnymi.
5. Cele pełnią funkcję prospektywną, przepowiadają i przenoszą w przyszłość taką, jakiej pragniemy. Przenoszą w dzień jutrzejszy, inspirują dzień dzisiejszy.
6. Cele zapewniają trwałość wartości. Należą do przeszłości, dnia dzisiejszego i przyszłości. Wzmacniają poczucie bezpieczeństwa.
Rolę celów sprowadza się do trzech funkcji: wyodrębniającej, strukturalizującej (modelującej) i funkcji kontrolnej.
Wg A. Góryckiej:
- Funkcja wyodrębniająca - wyróżnienie celu swoistego dla danych procesów wychowawczych
- Funkcja strukturalizująca - modelująca całokształt procesu wychowawczego, polegająca na odpowiednim dobraniu struktur sytuacyjnych i wyniesionych z danej sytuacji doświadczeń wychowanków do odpowiednio dobranych celów wychowania
- Funkcja kontrolna - sprowadzająca się do oceny uzyskanego wyniku
Funkcje autorytetów:

Funkcja integracyjna - występuje wtedy, gdy w zakres wartości manifestowanych przez autorytet, wchodzą te, które akceptowane są przez całe społeczeństwo. Jednoczy on, bowiem społeczeństwo skupiając jego uwagę w jednym, wspólnym dla całego społeczeństwa.
Funkcja dezintegracyjna - występuje w sytuacji, gdy autorytet oparty jest na wartościach uznawanych i akceptowanych tylko przez pewną część społeczeństwa. Powoduje to, bowiem, że pozostała część społeczeństwa uznaje inny autorytet.
Funkcja selekcyjna - polega na manifestowaniu, propagowaniu określonych wartości. Mogą to być wartości postępowe, jak i zdecydowanie regresywne. Zwykle w interesie dominującej grupy w danej społeczności leży określenie, które wartości mają być rozpowszechnione, utrwalone i rozwijane, a funkcjonowanie, których należy zminimalizować lub całkowicie wykluczyć.
Funkcja jako kryterium prawdziwości autorytetu - odwoływanie się do zdania autorytetów w poszczególnych dziedzinach życia może być koniecznością lecz może wynikać również z innych powodów. Z dogmatycznego sposobu myślenia czyli ujmowania obiektywnej rzeczywistości na podstawie martwej formuły; z konformizmu wynikającego z takich sytuacji, w których nie popłaca samodzielność myślenia, a także z konieczności życiowej spowodowanej daleko idącą specjalizacją - trzeba wierzyć różnym ekspertom, fachowcom.

9. Pojecie wartości i sposoby ich istnienia.

W teorii wychowania przez wartość rozumie się to wszystko, co uważa się za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest ze wszech miar godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich.

Sposoby istnienia wartości:
O istnieniu wartości mówi się w dwóch przeciwstawnych teoriach - obiektywistycznej i subiektywistycznej.
Teoria obiektywistyczna:
Wartości są traktowane jako właściwość przedmiotów istniejące niezależnie od tego, jak ludzie je oceniają, wartości są autonomiczne i zewnętrzne w stosunku do wypowiadanych o nich ocen. Przysługuje im charakter absolutny i powszechnie obowiązujący, są one czymś zupełnie niezależnym od wewnętrznej treści przeżyć człowieka, jego pragnień, potrzeb, uczuć.
Teoria subiektywistyczna:
Wartości są właściwościami ukonstytuowanymi przez człowieka w zależności od jego potrzeb, pragnień i dążeń. Są wytworem ocen i czymś wtórnym wobec aktów świadomości. Nie ma wartości samych w sobie, obiektywnych, wszystkie są pochodzenia subiektywistycznego.

10. Klasyfikacja wartości - wg Jedlińskiego.

- transcendentne - odnoszą się do wartości związanych z osobowością danego człowieka
- uniwersalne - (dobro, prawda)
- estetyczne
- poznawcze -
- moralne
- społeczne
- witalne -
- pragmatyczne
- prestiżowe
- hedonistyczne

11. Rola wartości w wychowaniu we współczesnym świecie.

Życie człowieka jest procesem realizowania wartości. Człowiek jako osoba wolna dokonuje wyboru wartości, czyli tego, co uważamy za ważne, cenne dla jednostki i społeczeństwa, co jest godne wysiłku, poświęcenia, co stanowi cel dążeń ludzkich. Odkrywanie, przyjmowanie i prowadzenie życia zgodnego z przyjętym systemem wartości jest celem wychowania i samowychowania. Przyjęty system wartości wypełnia osobowość, nadaje kształt życiu człowieka, sens jego egzystencji. Kształtowanie pożądanej hierarchii wartości winno przejawiać się w stawaniu coraz lepszym człowiekiem. Człowiek bezustannie dokonuje wartościowania, dostrzega, poznaje, ocenia i realizuje wybrane wartości. Powinien odrzucać wartości pozorne, a także rezygnować z wartości niższych na rzecz wartości wyższych i najwyższych. W świecie, w którym więcej znaczy "być" niż "mieć", w którym podstawową wartością staje się pieniądz i dobra materialne, trudno jest wychowywać do wartości. W kształtowaniu wartości istotny jest dobór środków umożliwiających ich uwyraźnienie jednocześnie we wszystkich społeczeństwach europejskich. Szczególną rolę mogłyby tu odgrywać środki masowego przekazu oraz instytucje edukacyjne, Internet czy też zaangażowanie artystów filmowych i teatralnych

12. Charakterystyka wartości preferowanych w wychowaniu.

- altruizm - troska o dobro osoby lub grupy osób, polega na świadomym świadczeniu jakiejś przysługi nie oczekując niczego w zamian, bezinteresownie, dobrowolnie; potrzeba troski o innych. Bezinteresowność w sferze materialnej i cielesnej
- odpowiedzialność - Umożliwia poprawne współżycie z ludźmi
- sprawiedliwość - gotowość oddania każdemu tego, co mu się należy, traktowanie każdego zgodnie z jego uprawnieniami
- wolność - nie umożliwia zaspokajania wszystkich swoich potrzeb, może być od czegoś lub do czegoś
- tolerancja - skłonność do zgody na myślenie działanie uczucia inne niż nasze lub przyznanie innym prawa do własnych poglądów

13. Prymat wartości nad celami wychowania.

1. Wartości uprawomocnieniem celów wychowania.
Na ogół celowi wychowania, cieszącemu się powszechną aprobatą społeczną, przysługuje określona wartość, będąca jednocześnie jego uzasadnieniem. W stanowieniu celów wychowania konieczne jest odwoływanie się do wartości, a zwłaszcza do wartości uniwersalnych. One, bowiem nadają głębszy sens celom wychowania i uzasadniają niezbędność ich realizacji. O celach nie można mówić sensownie bez ukazania ich powiązań z wartościami. Stąd też o prawidłowym przebiegu procesu wychowania bardziej decydują uwewnętrznione wartości niż cele wychowania.
2. Wartości moralne podstawą zasadności celów wychowania.
14. Pojęcie i struktura procesu wychowania.

Proces wychowania (Górniewicz) - ciąg działań, zmian, które są w jakimś stopniu uporządkowane i wynikają jedne z drugich, coś, co ma określony kierunek postępowania, określoną strukturę i właściwości.

Struktura:
Górniewicz wyróżnia 2 warstwy:
- Warstwę aksjologiczną - ideały i cele wychowania
- Warstwę operacyjną - formy, metody i środki wychowania.
W jego określeniu struktury procesu wychowania nie ma mowy o podmiotach wychowania (brak warstwy osobowej, podmiotowej)

15. Pojecie sytuacji wychowawczej i jej elementy.

Sytuacje wychowawcze są to pewne układy: rzeczy, ludzi, zadań powiązanych jednością miejsca i czasu i organizowanych w celu zrealizowania określonego celu wychowawczego i są organizowane przez wychowawcę, który jest reżyserem sytuacji. Każda sytuacja ma dwa aspekty: obiektywny, subiektywny.

Parametry sytuacji obiektywnych:
Wychowawca, wychowanek, grupa, zadanie

Powiązania(interakcje) między sytuacjami obiektywnymi:
1.Interakcja pełna bezpośrednia(wychowawca - wychowanek)
2.Interakcja pełna pośrednia (wychowawca - grupa - wychowanek,
wychowawca - zadanie - wychowanek, wychowawca - grupa - zadanie - wychowanek)
3.Interakcja niepełna pośrednia(wychowawca - grupa - wychowanek, grupa ?zadanie - wychowanek, zadanie - grupa, zadanie - wychowanek)

16. Style kierowania wychowawczego, rodzaje, krótka charakterystyka i ich skutki.

Style kierowania wychowawczego: autokratyczny, demokratyczny, liberalny.

Styl demokratyczny - przekazywanie przez wychowawcę wielu funkcji do samodzielnego wykonania. Członkowie podejmują decyzje dot. spraw klasy, prowokuje dyskusje, członkowie sami kontrolują wykonywanie zadań. Wychowawca sam jest uczestnikiem zajęć. panują życzliwe i koleżeńskie kontakty a praca wykonywana jest nawet wtedy, gdy wychowawca opuści na chwilę zespół. Występuje też orientacja zespołu na cel
Styl autokratyczny - wychowawca decyduje, sprawuje kontrolę, podkreśla swoją pozycję, rozdziela zadania i sam ocenia ich wykonanie. Stosuje kary, nie nagradza lub czyni to bardzo rzadko. w klasie występuje wiele zachowań agresywnych, które mogą być kierowane na innych członków, przedmioty i co występuje dość często - na wychowawcę. Praca podejmowana jest z nakazu wychowawcy i trwa tak długo jak jest on obecny.
Styl liberalny - wychowawca ?powstrzymuje się od wszelkiej ingerencji w sprawy grupy, pozostawia jej członkom całkowitą dowolność, nie aktywizuje ich ani nie kontroluje, ograniczając swoje kontakty z grupą do absolutnie koniecznych.

18. Pojecie metod wychowania, ich klasyfikacja i krótka charakterystyka.

Metoda wychowania - powtarzalne czynności zmierzające do celów (zazwyczaj cząstkowych) (Konarzewski)

Klasyfikacja metod według Konarzewskiego:
a/ ?metodę nagradzania - to metoda wychowawcza polegająca na tworzeniu atrakcyjnych dla jednostki zdarzeń (dostarczeniu nagród) w następstwie jej określonych czynności.. Skuteczność nagradzania uzależniona jest od: atrakcyjności nagrody, opóźnienia nagrody, rozkładu nagród, stopnia opanowania czynności, źródła motywacji czynności?. Metoda nagradzania stosowana jest w celu utrwalenia tendencji do wykonywania określonej czynności oraz jej intensyfikacji.
b/ metodę karania - ?karanie to każda działalność wychowawcza polegająca na tworzeniu awersyjnych dla wychowanka zdarzeń pozostających w czasowym związku z jego określonym zachowaniem się. Karanie może być stosowane w celu osiągnięcia dwóch rodzajów zmian wychowawczych - eliminacja oraz intensyfikacja pewnej czynności. W stosowaniu kar ważne są: awersyjność kary, synchronizacja kary, rozkład karania, unikanie bierne i unikanie czynne, rodzaj karanej czynności, łatwość różnicowania, osobowość wychowanka, społeczny kontekst karania-
c/ metodę modelowania - w metodzie tej niezmiernie ważna jest obserwacja zachowania się innego człowieka. Wpływa ona na zmianę zachowania się obserwatora. Uczenie się przez obserwację prowadzi do imitacji, tj. wykonywania ruchów lub wydawania dźwięków podobnych do tych, jakie uprzednio wykonywał obserwowany człowiek - model..
d/ metody perswazyjne - ?polegają na przekazywaniu wychowankowi komunikatów językowych w celu zmiany jego przekonań?. Wyróżnić tu możemy szereg przekazów językowych np.: przekazy definicyjne, powiadomienia, metafory,
e/ metody zadaniowe - w metodzie tej ?wychowawca tworzy realne sytuacje, będące dla wychowanka wyzwaniem, to jest wymagające od niego podjęcia odpowiednich działań; działania te prowadzą zwrotnie do pożądanych zmian w jego psychice-
f/ jednostka w grupie - ?grupowe metody wychowania opierają się na założeniu, że źródłem
zmian psychicznych w jednostce może być nie tylko działalność wychowawcy, lecz także zachowanie się innych ludzi tworzących jej społeczne otoczenie?.

19. Pojęcie technik ( form) wychowania, ich rodzaje i rola.

Techniki wychowawcze Łobockiego - sposoby postępowania wychowawczego stanowiące uszczegółowienie metod wychowania.

- Techniki wymiany opinii - pogłębienie współżycia i współdziałania dzieci i młodzieży, bliższe poznanie ( burza mózgów, technika decyzji grupowej, sondażu opinii, swobodnej ekspresji słownej, technika kontaktów międzyludzkich)
- Techniki oparte na dramatyzacji - odwołują się do organizowania różnych akcji scenicznych wraz z dialogiem ( technika socjodramatyczna, technika gier dramatycznych, technika dramy)
- Techniki wzmacniania pozytywnego i negatywnego - wzmacniania pozytywnego służą rozwijaniu i pogłębianiu zachowań wychowawczo pożądanych; wzmacniania negatywnego - są próbą przeciwstawienia się zachowaniom niepożądanym;
- Techniki oddziaływań niewerbalnych ( technika swobodnej ekspresji plastycznej, technika ignorowania zachowań niepożądanych)
- Techniki organizowania czasu wolnego - umożliwiają korzystanie z godziwego wypoczynku i rozrywki; ( techniki rekreacji kulturalno - rozrywkowej, rekreacji twórczej, fizycznej i techniki rekreacji przez działalność społeczną)

20. Rodzina - funkcje, style wychowania i ich skutki.

Funkcje rodziny:
- prokreacyjna(biologiczna) - zapewnia ciągłość biologiczną
- opiekuńcza - pomoc i opieka nad członkami rodziny
- ekonomiczna - dostarczanie dóbr materialno - bytowych
- wychowawcza - wprowadzanie członków rodziny w życie społeczne
- rekreacyjna
- stratyfikacyjna - wyznaczanie przynależności

Typy rodzin:
- pełna - cała, rodzice i dzieci połączeni silną więzią emocjonalną
- niepełna - np. bezdzietna
- rozbita - trwała nieobecność jednego z rodziców
- zrekonstruowana - po rozbiciu zawarcie nowego małżeństwa lub adopcja
- zdezorganizowana - członkowie są w ciągłych konfliktach
- zdemoralizowana - ciągły konflikt z prawem lub sąsiadami
- zastępcza - zajmują się rozwojem i wychowaniem dzieci

Style wychowania w rodzinie.

a) autokratyczny - duży dystans pomiędzy rodzicami i dziećmi; rodzice podporządkowują sobie dzieci, ważne są tylko ich racje, niedostrzeganie potrzeb dzieci; dzieci są nieśmiałe, żyją w lęku przed karą, uległe, niektóre są agresywne i nienawidzą innych
b) demokratyczny - styl najbardziej optymalny; koleżeńskie i partnerskie kontakty z dziećmi; liczenie się z ich potrzebami i zdaniem w podejmowaniu decyzji domowych; silna więź emocjonalna; dzieci są lepiej przygotowane do życia
c) liberalny - niepożądane; polega na pozostawieniu dzieci samym sobie; nie ingerowanie w ich sprawy, tolerancja aspołecznych zachowań; spełnianie zachcianek dzieci - które są oczkiem w głowie rodziców; dzieci przesadnie pewne siebie, egoistyczne, kapryśne; niezdyscyplinowane, nie rozumieją istoty życia
d) wychowania okazjonalnego - brak spójności oddziaływań wychowawczych ze strony rodziców; zmienność i przypadkowość oddziaływań na dziecko, zależne od humoru rodziców

21. Pojęcie i przejawy pseudowychowania.

B. Śliwerski pseudowychowaniem określa to, co przyjmuje wymiar przeciwieństwa, wynaturzenia, zakłamania czy pozorności wychowania.
Rodzaje według J.Filka:

1. Wychowanie nieadekwatne
To postać pseudowychowania, która nie uwzględnia kontekstu historycznego, społecznego, środowiskowego, politycznego, ekonomicznego, a przede wszystkim indywidualnego, ważnego dla rozwoju osoby, nie troszczy się o człowieka.

2. Wychowanie fikcyjne
Ta druga postać pseudowychowania wyraża się w tworzeniu wychowawczej fikcji. Ta fikcja występuje wówczas, gdy działanie wychowującego podmiotu nie jest tożsame z działaniem podmiotu wychowywanego. Brak tu jest jedności podmiotu wychowującego z doznaniem podmiotu wychowywanego. Oddziaływania wychowawcze trafiają w ?pustkę?. Z takim oddziaływaniem mamy do czynienia wówczas, gdy nauczyciel/wychowawca stosuje metodę perswazji lub metodę modelowania własnym przykładem, a przy tym jest osobą niewiarygodną, nie autentyczną i mało atrakcyjną dla ucznia.
3. Wychowanie wyobcowane
Występuje wtedy, gdy działalność wychowawcza trafia ubocznie w podmiot doznający, gdy ta działalność nakierowana jest głównie na coś innego. Wychowanie wyobcowane polega na tym, że to nie dla wychowanka podejmowany jest proces wychowawczy, choć stwarza się takie pozory, lecz służy do osiągnięcia innego celu.. Ucznia traktuje się instrumentalnie w wychowaniu wyobcowanym, jako środek do osiągnięcia innych celów.
4. Wychowanie zawładające
Sprowadza się ono do wykorzystywania w wychowaniu nierównej pozycji uczestniczących w nim podmiotów. Nauczyciel, mający tu dominującą pozycję, na pozór troszczący się o wychowanie, w rzeczywistości jednak troszczy się bardziej o swoją pozycję lub o władzę. W tym rodzaju wychowania przymus staje się często głównym środkiem nacisku na ucznia. Jest to wychowanie ujarzmiające, opresyjne, wykorzystujące nierówną pozycję pomiędzy podmiotami.

22. Wychowanie błędne i wychowanie nieskuteczne.

Wychowanie nieskuteczne, gdy wychowanek mimo aranżowanych sytuacji nie zdobył zamierzonego doświadczenia.

Wychowanie błędne to wywołujące niekorzystne dla rozwoju dziecka doświadczenia.

Przykład:
Wychowanie nieskuteczne - wychowanek nie próbował swych sił, a więc nie zdobył żadnego doświadczenia. Wychowanie błędne - wychowanek nie poradził sobie z zadaniem, czuje się niezaradny, zdobył, więc niekorzystne dla swego rozwoju doświadczenie.)
23. Klasyfikacja błędów wychowawczych.

Błąd wychowawczy - wg A. Guryckiej błędem wychowawczym nazywamy zdarzenie, które zachodzi w określonej sytuacji wychowawczej i jest takim zachowaniem wychowawczym, które ma niekorzystny wpływ na doraźne funkcjonowanie wychowanka oraz na jego dalszy lub bliższy rozwój. Błąd wychowawczy popełniany jest zawsze nieświadomie.

Wyróżniamy 9 podst. błędów wychowawczych:
- rygoryzm,
- agresja,
- hamowanie aktywności,
- obojętność,
- eksponowanie siebie,
- uleganie,
- zastępowanie,?
- idealizacja dziecka,
- niekonsekwencja.

24. Błędne i właściwe zachowania wychowawców.

Zachowania błędne Zachowania ?właściwe?
Rygoryzm - bezwzględne egzekwowanie wykonywania poleceń, sztywność ocen, stawianie dokładnie określonych wymagań, brak swobody, ścisłe kontrolowanie postępowania dziecka (posłuszeństwo) Stawianie realnych wymagań, kontrolowanie ich spełnienia z prawidłowym systemem wzmocnień, równowaga kar i nagród lub przewaga nagród, równoważenie potrzeb dziecka i wymagań zadania
Agresja - atak słowny, fizyczny lub symboliczny, zagrażający lub poniżający dziecko Rozwiązywanie konfliktów na drodze racjonalizacji stanowisk, tolerancja
Hamowanie aktywności - przerywanie, zakazywanie, aktywności własnej dziecka poprzez fizyczne lub symboliczne zachowania własne, zmienianie bez powodu rodzaju aktywności dziecka Tworzenie warunków dla rozwijania aktywności własnej dziecka, ustalanie (negocjowanie) rodzaju aktywności zastępczej wobec jego własnej
Obojętność - dystans do dziecka i jego spraw, okazywanie braku zainteresowania dla jego aktywności Tworzenie warunków dla wyrażania samodzielności dziecka i jego akceptacja
Eksponowanie siebie - koncentrowanie uwagi dziecka na walorach wychowawcy, potrzebach, odczuciach wtórnych do aktualnych potrzeb i odczuć dziecka, chęć imponowania, wyróżniania się, obrażanie się Demonstrowanie własnych zachowań zgodnych z wymaganiami stawianymi dziecku, bycie wzorem, skromność w traktowaniu własnej osoby, równoważne traktowanie interesów własnych i dziecka
Uleganie - spełnianie zachcianek dziecka, rezygnowanie ze stawianych wymagań, okazywanie bezradności wobec dziecka Uzgadnianie, pertraktacje
Zastępowanie - wyręczanie dziecka w działaniu, przejmowanie jego zadań bez oczekiwania na wyniki pracy Pomoc, współdziałanie z zachowaniem aktywności dziecka
Idealizacja - ciągłe zajmowanie się dzieckiem i jego sprawami, utożsamianie się z nim jako najwyższym dobrem, chronienie przed możliwymi niebezpieczeństwami, zabezpieczanie przed zachowaniem niezgodnym z idealnym wzorcem Pozytywne i adekwatne wzmacnianie zachowań dziecka, krytycyzm połączony z akceptacją
Niekonsekwencja - przemienność zachowań błędnych należących do różnych kategorii Adekwatność zachowań wychowawcy do zachowań i własności sytuacji

25. Pojęcie, rodzaje i przyczyny trudności wychowawczych.

Pojęcie trudności wychowawcze nie ma jednolitego znaczenia. Czasem określa się tym terminem drobne wykroczenia, konflikty, złe przyzwyczajenia, nieposłuszeństwo, egoizm, lękliwość, lenistwo, czasem znaczne odchylenia od normy jak nerwice, zaburzenia w zachowaniu się na podłożu organicznym, przestępczość nieletnich, itp.
Najczęściej chodzi tu o niewłaściwe zachowania dzieci i młodzieży. Utrudniają one pracę wychowawczą rodzicom i nauczycielom.
Zdaniem Andrzeja Lewickiego ?trudności wychowawcze polegają na pewnych sposobach zachowania dzieci, niezgodnych z celem i kierunkiem wychowania. Oczywiście nie chodzi tu o drobne wykroczenia, które od czasu do czasu popełnia każde dziecko, lecz o formy zachowania jaskrawo aspołeczne, a przy tym uporczywe i nie poddające się zabiegom wychowawczym.
Halina Spionek natomiast określa mianem trudności wychowawczych negatywne ze społecznego punktu widzenia formy zachowania, które są wyraźnie sprzeczne z ideałem wychowawczym. Wraz ze zmianami ideału wychowawczego zmieniają się również oceny poszczególnych form zachowania dziecka.

Przyczyny:
M. Łobocki wyróżnia kilka czynników powodujących nieprzystosowanie społeczne dzieci:
1) zadatki organiczne, które dziecko przynosi ze sobą,
2) środowisko obejmujące swym zasięgiem wszelkie bodźce działające na dziecko z zewnątrz i to już od pierwszych chwil jego życia,
3) aktywność własna dziecka, zależna częściowo od wspomnianych zadatków wrodzonych i wpływów środowiska, w jakim ono przebywa,
4) oddziaływania wychowawcze, będące świadomym organizowaniem
aktywności własnej dziecka po to, aby ukształtować w nim osobowość zgodnie z uznawanymi społecznie normami, zasadami, ideałami.

Często wśród przyczyn organizacyjnych sprzyjających narastaniu nieprzystosowania społecznego uczniów wymienia się:
- nadmiernie przeładowane programy nauczania,
- podręczniki pisane przez fachowców, ale nie liczące się ze sposobem myślenia i uzdolnieniami uczniów, jak również ich zainteresowaniami,
- dużą liczbę lekcji prowadzonych w warunkach klasowo - lekcyjnych, które nie uwzględniają w wystarczającym stopniu psychospołecznych potrzeb dzieci i młodzieży,
- zbyt liczne klasy i szkoły, które nie stanowią zwartych społeczności, charakterystycznych dla szkół liczebnie małych,
- mała liczba lekcji przeznaczonych na wychowanie fizyczne.
Do przyczyn organizacyjnych M. Łobocki zalicza też wadliwy system kształcenia nauczycieli. Często przygotowuje on do przekazywania dzieciom wiadomości i umiejętności z określonych przedmiotów nauczania, a jednocześnie bagatelizuje sprawy związane z rozwojem uczniów pod względem ich zainteresowań.

Rodzaje:

KŁAMSTWO
Przez kłamstwo rozumiemy każde takie zachowanie się jednostki, któremu towarzyszy motyw wprowadzenia kogoś w błąd. Kłamstwem są również przemilczenia, udawanie, pozorowanie innej sytuacji niż sytuacja rzeczywista. Najczęstszym powodem kłamstwa jest lęk przed karą.
Najczęściej wyróżnia się:
- kłamstwo z lęku przed karą dla ukrycia przewinienia,
- kłamstwo dla zwolnienia się od obowiązków oraz w celu zdobycia swobody i przyjemności,
- kłamstwo z oportunizmu,
- dla pochwalenia się przed innymi,
- z obawy przed ujemną opinią otoczenia,
- z altruizmu,
W przypadku dzieci sprawiających trudności wychowawcze kłamstwo jest częstym narzędziem obrony przed nawarstwiającymi się trudnościami, na jakie natrafia dziecko i jakie wynikają ze specyficznych cech jego zachowania, zamykając często błędne koło.

LENISTWO
Pojęciem tym określa się niechęć do odrabiania lekcji, uchylania się od wypełniania obowiązków szkolnych oraz braku u ucznia pozytywnych osiągnięć w szkole.
Krystyna Bąkowska podzieliła lenistwo szkolne na dwie grupy:
1) zachowanie wychowanka polegające na systematycznym niepodejmowaniu obowiązków szkolnych (obejmujących zadania lekcyjne, zadania domowe, inne zadania wynikające z roli ucznia) ;
2) zachowanie ucznia przejawiające się wyłącznie w pewnych okresach i sytuacjach nauki szkolnej:
a) lenistwo występujące okresowo, jako świadomy sposób postępowania ucznia (np. w myśl hasła: na początku każdego semestru mogę odpoczywać, a potem wszystko nadrobię).
b) zaniedbywanie się w pracy ucznia dotychczas pracowitego, pojawiające się nieregularnie, w pewnych dniach miesiąca, np. w niektóre poniedziałki, pierwsze dni miesiąca, itp.

KRADZIEŻE
Są one różnego rodzaju - większe lub mniejsze, przynoszące złodziejowi duże lub małe zyski. Istnieją też różnice klasyfikacyjne. O przedmiotach drobnych mówi się, że zostały zabrane a nie skradzione. Jeśli natomiast ktoś przyswaja sobie systematycznie nawet drobne przedmioty lub kradnie z przyzwyczajenia, żeby zwiększyć swój stan posiadania, wtedy jest złodziejem.

WAGARY
Są skutkiem niewłaściwej opieki i braku kontroli nad dzieckiem.
Istnieją trzy rodzaje przyczyn wagarów:
1) świadome unikanie obowiązków szkolnych,
2) trudności i przykre przeżycia w szkole,
3) oddziaływania środowiska odciągające od pracy szkolnej.
Odnośnie pierwszego rodzaju przyczyn dziecko nie jest zainteresowane nauką, nie ma więzi emocjonalnej ze szkołą, niczego nie oczekuje ze strony tej placówki. Chodzi do szkoły tylko dlatego, że musi i boi się kary. Jeśli wie, że kara mu nie grozi, opuszcza zajęcia szkolne.
W drugim wypadku dziecko w szkole czuje się źle, ponieważ ma przykre przeżycia emocjonalne z nią związane. Nie nadąża też z przerobionym materiałem. Często przyczyną wagarów jest brak kolegów w szkole lub brak przyborów szkolnych, np. zeszyt, blok.
Trzecim rodzajem przyczyn wagarów jest ważne dla dziecka wydarzenie w środowisku. Mogą to być rozgrywki sportowe lub ciekawy występ estradowy.
Wskutek drażliwości, lękliwości i powstających na tym tle konfliktów wewnętrznych czy z otoczeniem (nauczyciele, koledzy) środowisko wydaje się dziecku nieznośne, gdyż związane jest z przykrymi doznaniami i dlatego decyduje się nawet na włóczęgostwo. Niewłaściwe stosunki rodzinne, braki serdecznej troski rodziców czy opiekunów, awantury w domu powodują niejednokrotnie niechęć i nienawiść do środowiska rodzinnego, że jedynie ucieczka z domu wydaje się im ratunkiem.

AGRESJA
Postawy agresywne to te, które uporczywie są przejawiane przez niektóre jednostki. Dzieci agresywne skłonne są do kłótliwości, przezywania, wymyślania, obrażania się, skarżenia, grożenia, wulgarnego zachowania się. Są zwykle egoistyczne, nieustępliwe, cechuje je brak grzeczności i wyrozumiałości dla innych, z często zaznaczającą się chęcią górowania, szczególnie w stosunkach z rówieśnikami.
Wyróżnia się agresję fizyczną, a więc zachowanie napastliwe (trącanie, szarpanie, ciągnięcie za włosy, uszy, szczypanie, podstawianie nogi, plucie, gryzienie, itp. oraz agresję słowną. Skorny zalicza do niej : wypowiedzi napastliwe, grożenie, straszenie, podawanie fałszywych informacji, które polegają na celowym wprowadzeniu w błąd atakowanej osoby.
Skorny ponadto wyróżnia agresję indywidualną i grupową, a ze względu na przedmiot agresji:
- agresję bezpośrednią - skierowaną na ludzi, zwierzęta, rośliny i na rzeczy martwe,
- agresję przemieszczaną - skierowaną na osoby lub rzeczy nie mające bezpośredniego związku z doznaną frustracją.

NIEŚMIAŁOŚĆ
Nieśmiałość jako cecha zachowania polega głównie na unikaniu kontaktów lub podejmowaniu ich, ale nieufnie, z rezerwą. Dzieci nieśmiałe są zwykle małomówne, wstydliwe i zamknięte w sobie, skryte.
Jest to trudność w kontaktach interpersonalnych, która dość często stanowi źródło wielu cierpień. Do przyczyn powodujących nieśmiałość zaliczymy: doznaną krzywdę, datujące się od wczesnego dzieciństwa poczucie małej wartości, porównywanie własnej osoby z innymi. Nieśmiałość często występuje w kontaktach z nauczycielami i objawia się ona nieufnością, lękliwością i nadmierną wstydliwością. Nieśmiałość nie jest zaburzeniem jednolitym. Jej przyczyn należy szukać w błędach wychowawczych. Zbyt surowe wychowanie w domu, nierówne traktowanie dzieci prowadzące do poczucia pokrzywdzenia, obojętność rodziców wobec problemów dziecka - prowadzą do nieśmiałości.