Motywy genezyjskie w mitologiach różnych narodów. Analizując wybrane mity, przedstaw podobieństwa i różnice w opisie stworzenia świata.

W mojej pracy przedstawię i porównam opisy stworzenia świata w różnych kręgach kulturowych. Na wstępie należy wyjaśnić etymologię słowa mit. Otóż mit, z greckiego mythos oznacza opowieść, legendę, baśń. Mity to opowieści o otaczającym ludzkość świecie, opisują historię bogów, demonów, legendarnych bohaterów oraz historię stworzenia człowieka. Ludzie powoływali do życia mity, ponieważ miały one na celu wyjaśnienie niezwykłych zjawisk przyrody, udzielenie odpowiedzi na pytania sfery egzystencjalnej, oraz inne zagadnienia nurtujące ludzkość od wieków. Urozmaicony sposób przedstawiania legend wynika z odmienności tradycji kulturowych narodów, te z kolei są spowodowane różnym stopniem rozwoju cywilizacji i oddaleniem zajmowanych przez nie terenów. Zastanawiając się nad wyborem materiału badawczego moją uwagę przykuła najbardziej znana na świecie monoteistyczna religia chrześcijańska, której kultura opiera się na „Biblii”. Drugą najbliższą nam cywilizacją jest grecka. Ich wierzenia zostały dokładnie opisane przez Jana Parandowskiego w „Mitologii”. Te dwie grupy społeczne wykształciły jednoznaczne i zrozumiałe wytłumaczenie istnienia świata. Oprócz tego poddam analizie pełne sprzeczności i niejasności mity genezyjskie Starożytnego Egiptu i Chin, opierając się na „Mitologii Starożytnego Egiptu” Jadwigi Lipińskiej i Marka Marciniaka oraz „Mitologii chińskiej” autorstwa Mieczysława Knstlera .
Słowo „Biblia” po grecku znaczy ‘księgi’. Składa się z dwóch głównych części: Starego Testamentu i Nowego Testamentu. Pierwszą częścią Starego Testamentu jest Księga Rodzaju inaczej nazywana z języka greckiego Genesis czyli ‘początek’. Jej autorstwo przypisuje się Mojżeszowi. Zgodnie z podziałem ksiąg biblijnych na historyczne, dydaktyczne i prorockie, Księga Rodzaju zaliczana jest do ksiąg historycznych, ponieważ opisuje wydarzenia od powstania świata do śmierci Jakuba oraz Józefa w sposób chronologiczny. Pierwszy rozdział Genesis poświęcony jest stworzeniu świata i człowieka. Bóg kształtował świat przez 6 dni, 7 zaś odpoczywał. Wszelkie dzieło stworzenia dokonało się poprzez słowo. Pierwszego dnia Bóg stworzył niebo i ziemię. Nadal panował bezład, pustkowie i ciemność, więc oddzielił On ciemność od jasności. Następnego dnia rozdzielone zostały wody pod i nad sklepieniem i tak powstało sklepienie niebieskie. Trzeciego dnia suchy ląd wyłonił się z mórz i ziemia wydała rośliny zielone. W następnym dniu - czwartym, Bóg stworzył – słońce, księżyc i gwiazdy, aby odpowiednio rządziły dniem i nocą, oddzielały światłość od ciemności. W kolejnej dobie Bóg powołał do życia zwierzęta powietrzne i wodne, szóstego dnia zwierzęta lądowe oraz człowieka, który miał nad nimi panować. Stworzyciel ulepił mężczyznę z prochu ziemi na swoje podobieństwo, kobietę natomiast stworzył z żebra pierwszego człowieka. Siódmego dnia Bóg odpoczywał po dziele stworzenia, pobłogosławił ten dzień i uczynił go świętym. W ten sposób judaizm i religia chrześcijańska wyjaśniają istnienie świata. Inaczej przedstawia się to w każdej religii politeistycznej. Wykształciły one kilka wersji jednego mitu, dlatego postaram się je uporządkować i przytoczę tylko najważniejsze z nich.
Według mitologii starożytnych Greków, narodziny świata wyglądały następująco. Z Chaosu, wielkiej otchłani, nieuporządkowanej masy, wyłoniły się dwa bóstwa: Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia. Z ich związku narodzili się tytani, cyklopi i sturęcy. Niezadowolony ze szkaradnego i okrutnego potomstwa ojciec strącił je w czeluście Tartaru. Gaja zgorszona poczynaniami męża uknuła przeciwko niemu spisek z najmłodszym z tytanów, Kronosem, który wkrótce po zrzuceniu ojca z tronu stał się władcą świata. Z obawy, aby i jego potomek nie pozbawił go władzy, połykał każde ze swoich dzieci. Najmłodszy z nich Dzeus, został ocalony przez swoją matkę. Gdy dorósł postanowił uwolnić swoje rodzeństwo (braci Hadesa i Posejdona, oraz siostry: Herę, Demeter i Hestię), a ojca strącić z tronu niebieskiego. I tak Dzeus, został bogiem nieba i gromów, wraz z żoną Herą panował nad innymi bogami, Hades został panem świata podziemnego, Posejdon – mórz, Demeter panowała nad porami roku i urodzajem, a Hestia była boginią ogniska domowego. Wraz z bogami rodziły się kolejne elementy świata oraz emocje : Helios – bóg słońca, Erynie- boginie zemsty, Ares – bóg wojny, Atena – bogini mądrości. Jednak ludzie istnieli już dużo wcześniej niż władzę nad światem objął Dzeus. O powstaniu rodu ludzkiego zachowało się wiele odmiennych podań. Jedne mówiły o tym, że człowiek wyszedł wprost z ziemi wraz z innymi stworzeniami, inne, że lasy i góry wydały ludzi na podobieństwo drzew i skał, a jeszcze inne, uznawane w szczególności przez rody królewskie i szlachtę, że ludzie pochodzą od bogów. Jednak najczęściej przyjmowano podanie, że człowiek został stworzony przez Prometeusza, który ulepił go z gliny i łez i nauczył wielu sztuk oraz rzemiosł.
W mitologii egipskiej głównym źródłem mitów o powstaniu świata i bogów są słynne Teksty Piramid umieszczone we wnętrzach grobowców. Pierwsza koncepcja wyjaśniająca powstanie świata była bardzo prosta: słońce powstało ze związku ziemi i nieba. Nie zastanawiano się jednak skąd się wzięły bóstwa uosabiające te elementy. Konkurencyjne mity kosmogoniczne dla tej koncepcji powstały w wielkich ośrodkach kulturowych: Heliopolis, Memfis i Hermopolis. Według koncepcji heliopolitańskiej demiurgiem był bóg słońca Re, złączonym z dwoma innymi bóstwami o podobnym charakterze – Atumem i Chepri. Razem tworzyli trójcę bogów. Re – Atum – Chepri stworzył się sam, wyłaniając się z Chaosu zwanego Nun. Chaos lub Praocean wyobrażany był jako niezmierzony obszar wód pierwotnych. Ponieważ Re nie miał na czym spocząć stworzył prawzgórze zwane Benben. Stojąc na wzgórzu rozpoczął stwarzanie innych bóstw. Z pierwszej pary bogów : Szu (Powietrze) i Tefnut (Wilgoć) narodzili się Geb (Ziemia) i Nut (Niebo). Oni z kolei spłodzili kolejne pary : Ozyrysa, Seta, Izydę i Neftydę. Oprócz tego w kręgu heliopolitańskim powstały dwie znane wersje stworzenia człowieka. Pierwsza z nich mówi o tym, że gdy Re – Atum – Chepri pozostawał w Nun z Szu i Tefnut, oni przynieśli mu jego Oko, które ich pilnowało. Z radości Re zaczął płakać a z jego łez powstała ludzkość. Druga wersja mówi o bogu Chnum o postaci barana, który ulepił ludzi z gliny na kole garncarskim.
W Memfis najważniejszym bogiem i jednocześnie demiurgiem był Ptah. Z niego powstali bogowie: Ptah na Wielkim Tronie, który stworzył bogów , Ptah – Nun – Ojciec, który stworzył Atuma, Ptah – Nunet, Matka, która zrodziła Atuma oraz Ptah Wielki, który jest sercem i językiem Dziewiątki bogów. Każdy z bogów posiadał cząstkę mocy Ptaha. Natomiast o Dziewiątce bogów Ptaha mówi się, że są zębami i wargami jego ust. Można sądzić, iż Ptah stworzył wszystko poprzez słowo.
Najbardziej niejasna koncepcja powstania świata ukształtowała się w Hermopolis, czyli Mieście Ośmiu. Trudno zrekonstruować postać mitu w pierwotnej wersji. Wiadomo na pewno, że głównym bogiem był Thot, jednak nie włączono go w powstawanie świata. Według kultury hermopolitańskiej akt stworzenia dokonał się na Wyspie Płomieni wyłonionej z chaosu. Tutaj również chaos określano jako Nun, ale był on personifikowany przez bóstwa męskie. Aby podkreślić ich twórczą funkcję dodano im cztery bóstwa żeńskie. Pary bogów to: Nun i Naunet, Heh i Hauhet, Kuk i Kauket oraz Amon i Amaunet. Oni stworzyli pierwotne jajo w niebycie. Z tego jaja wykluł się ptak światłości, lub jak podaje inny mit, znajdowało się w nim powietrze. W dalszej części wersja hermopolitańska pokrywa się prawie w całości z wersją heliopolitańską, a także w części z memficką.
Początek świata inaczej przedstawia się w mitologii chińskiej. Dla starożytnych Chińczyków świat po prostu istniał, został on tylko w pewnym momencie uporządkowany. Hundun, czyli upersonifikowany chaos był władcą Środkowego Oceanu. Na jego ziemiach spotykali się dwaj inni władcy: Shu – Oceanu Południowego i Hu - Oceanu Północnego. Z wdzięczności postanowili oni wywiercić Hundunowi siedem otworów, ponieważ jako jedyny ich nie posiadał. Gdy zakończyli swoje dzieło okazało się, że Hundun umarł, a więc chaos przestał istnieć. Jednak najpełniejszą wersją chińskiego mitu kosmogonicznego jest mit o Pangu, który łączy w sobie wątek pierwotnego chaosu z wątkiem twórcy świata. Niebo i ziemia były w stanie chaosu, podobne do jaja, w którego wnętrzu narodził się Pangu. On rozdzielił niebo i ziemię. Umierając nadał im ostateczny kształt, z jego oddechu powstał wiatr, z oczu słońce i księżyc, z ciała gleba, z krwi rzeki, z potu deszcz i rosa, z czterech kończyn cztery bieguny, z pięciu członków pięć gór. Oprócz tego z bóstwem Pangu wiąże się jeden z trzech mitów o stworzeniu człowieka. Jest on niezbyt pochlebny dla rodzaju ludzkiego, ponieważ mówi on o powstaniu ludzi z czerwi zalęgłych w ciele Pangu po jego śmierci. Według innego wyobrażenia pochodzenia ludzkiego, cztery bóstwa: Żółty Cesarz, Shangping, Sanglin i Nugua wspólnie stworzyły człowieka. Każde z nich po fragmencie ciała, które następnie uległo przekształceniom. Jeszcze inna wersja mitu nawiązuje do stworzenia człowieka z gliny. Nugua lepiła ludzi z gliny, jednak była to tak mozolna praca, więc wzięła gałązkę zamoczyła ją w błocie i otrzepując tworzyła ludzi. Dlatego też zamożni powstali z gliny, a biedni i niskiego stanu ze strząsanego błota.
Jak już wspomniałam różnice w opisie stworzenia świata i człowieka wynikają z różnic kulturowych, oraz czasie w którym powstawały. Z początku mity przekazywane były ustnie z pokolenia na pokolenie. Dosyć późno zostały one spisane, dlatego nie są one teraz przedstawiane w wersji pierwotnej i istnieje w nich wiele niejasności. Wśród czterech wybranych przeze mnie kultur, znajduje się jedna monoteistyczna i trzy politeistyczne. Już to wskazuje, że między nimi będzie najwięcej różnic. W religii chrześcijańskiej istnieje jeden Bóg, który stworzył wszystko w sposób bardzo uporządkowany. W wierzeniach greckich, chińskich i egipskich istnieje wiele bogów, i prawie każdy z nich posiadał jakąś siłę twórczą. W księdze Genesis Bóg ma postać człowieka, tak samo jak w mitologii greckiej. W wyobrażeniach egipskich i chińskich tylko niektórzy bogowie mieli postać ludzi. Jedni byli na wpół ludźmi i zwierzętami, a niektórzy w całości zwierzętami. Do tego całe dzieło tworzenia jest chaotyczne. Wszystko pojawia się nagle. W „Biblii” istnieje jedna koncepcja stworzenia człowieka na podobieństwo Boga, natomiast pozostałe religie politeistyczne wykształciły ich kilka. Na przykładzie greckiej widzimy, że bogowie nie są idealni, posiadają wiele cech ludzkich, takich jak mściwość, zazdrość. Pan Bóg był bogiem idealnym, powołał On człowieka do życia na swoje podobieństwo. Dodatkowo stworzył świat poprzez słowo. W prawie każdej innej kulturze świat powstał wraz z pojawianiem się bogów. Jedynie w kręgu memfickim możemy doszukać się podobieństwa, wnioskując, że skoro bóstwa porównane są do zębów i warg ust Ptaha, to mógł on stworzyć je przez słowo. W każdej wybranej przeze mnie religii wszystko zaczęło się od chaosu, tylko różnie przedstawianego. Raz jest to pustkowie, bezład, nicość, innym razem bezmiar wód. Zawsze najpierw oddzielano niebo od ziemi a światłość od ciemności. Stale powtarzającym się motywem jest powstanie człowieka z gliny. Nawet jeśli jest to jedna z kilku wersji stworzenia człowieka, to jednak występuje w cywilizacjach, których wierzenia wybrałam do swojej pracy.
Prawdopodobnie ze względu na fakt, iż ośrodki kulturowe greków i chrześcijan rozwijały się w obrębie Europy, ich wierzenia są podobne, jednolite. Cywilizacje bardziej dla nas odległe i egzotyczne, znacznie się od nich różnią, a do tego ich wierzenia są nieuporządkowane i niejednorodne.