Części mowy i części zdania

CZĘŚCI MOWY ODMIENNE:

1. Rzeczownik - oznacza przedmioty, osoby, rośliny, zwierzęta, zjawiska przyrody, pojęcia, czynności i cechy. Odmienia się przez przypadki (tzw. deklinacja), liczby (liczba pojedyncza i mnoga) i rodzaje (męski, żeński, nijaki).

Przypadki:
Mianownik (M) - Kto? Co?
Dopełniacz (D) - Kogo? Czego?
Celownik (C) - Komu? Czemu?
Biernik (B) - Kogo? Co?
Narzędnik (N) - Kim? Czym?
Miejscownik (Msc) - O kim? O czym?
Wołacz (W) - O!

W danych przypadkach niektóre rzeczowniki mogą mieć różne postaci tego samego tematu. Nazywa się je wtedy tematami obocznymi. Oboczności polegają na wymianie spółgłosek lub samogłosek, np.:

- M: wąż, ale D: węża
- M: droga, ale C: drodze
- M: anioł, ale Msc: o aniele
- M: las, ale Msc: o lesie

2. Czasownik - oznacza czynności lub stany. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie? Odmienia się przez osoby, liczby, czasy (przeszły, teraźniejszy i przyszły), tryby (orzekający, przypuszczający i rozkazujący) i strony (czynna, bierna i zwrotna). W liczbie pojedynczej występuje w trzech rodzajach: męskim, żeńskim i nijakim, a w liczbie mnogiej w dwóch: męskoosobowym i niemęskoosobowym.

3. Przymiotnik - oznacza właściwości osób, zwierząt, przedmiotów i pojęć; określa rzeczownik. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie?; który? która? które?; czyj? czyja? czyje? Odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje.
Stopniowanie (stopień równy, wyższy i najwyższy):
a). proste (regularne):
I. ładny
II. ładniejszy
III. najładniejszy
b). opisowe:
I. słony
II. bardziej słony
III. najbardziej słony
c). nieregularne:
I. zły
II. gorszy
III. najgorszy
"Nie" z przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym opiszemy oddzielnie!

CZĘŚCI MOWY NIEODMIENNE:

1. Przysłówek - oznacza różne okoliczności wykonania danej czynności: miejsce, czas, sposób, stopień. Określa czasownik. Odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy?. Najczęściej tworzy się go od przymiotnika, dlatego też stopniuje się go tak samo, jak przymiotnik.

2. Przyimek - nie jest samodzielną częścią mowy. Występuje głównie z rzeczownikiem i razem tworzą całość znaczeniową (wyrażenie przyimkowe) - np. na podstawie, na wycieczkę, pod względem.
Przyimki dzielimy na:
- proste (bez, do, z, za, o, w, dla, przed, pod, między, ku, po, przy, na, mimo, u, nad itd.)
- złożone (ponad, pomiędzy, oprócz, spoza, obok, wbrew, zza, poprzez, pośród, pomimo itd.).
Przyimki złożone z przyimków prostych zawsze piszemy razem.

CZĘŚCI ZDANIA:

W zdaniu wyróżniamy grupę podmiotu (podmiot i wyrazy, które go określają) i grupę orzeczenia (orzeczenie i wyrazy, które go określają).

Trzej najlepsi przyjaciele | bawili się w rycerzy w ruinach średniowiecznego zamku.grupa podmiotu grupa orzeczenia

Podmiot z orzeczeniem tworzą w zdaniu związek główny. Pozostałe części mowy tworzą związki poboczne.

1). Podmiot - nadrzędna część zdania. Jest wykonawcą czynności. Odpowiada na pytania; kto? co?
Wyróżniamy następujące rodzaje podmiotów:
- gramatyczny - wyrażony w mianowniku, np. Malarz namalował piękny obraz.
- logiczny - wyrażony w dopełniaczu, np. Nie ma sukcesów bez ciężkiej pracy.
- domyślny - np. Pojechaliśmy do Krakowa. [my]; Pójdę do sklepu po zakupy. [ja]
- szeregowy - np. Tomek, Łukasz i Jakub grają w piłkę nożną.

2). Orzeczenie - określa czynności lub stany osób albo rzeczy.
Wyróżniamy dwa typy orzeczeń:
- czasownikowe - wyrażone osobową formą czasownika, np. Jutro pojedziemy do lasu na grzyby. Deszcz padał przez cały dzień.
- imienne - złożone z łącznika (osobowa forma czasowników: być, stać się, zostać) i orzecznika (innej części mowy), np. Jarek będzie pierwszy. Ta książka jest interesująca. Ania została aktorką. Ten dom jest z drewna.

OKREŚLENIA:

1). Przydawka - określa rzeczownik. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie?, który? która? które?, czyj? czyja? czyje?, ile? czego? Z czego?

2). Dopełnienie - określa czasownik. Odpowiada na pytania: kogo? co? czego? komu? czemu? kim? czym? itd. - odpowiada na pytania przypadków oprócz mianownika. Dopełnienie może być bliższe lub dalsze.

3). Okolicznik - określa czasownik. Wyróżniamy okoliczniki: miejsca, czasu, celu, przyczyny, sposobu, przyzwolenia, warunku.

Równoważnik zdania - wypowiedzenie, które nie zawiera osobowej formy czasownika, np. Gdzie Agnieszka? O której godzinie przylot samolotu? Nie deptać trawników! Pisać to zadanie!