Historia obywatelstwa w Europie

Obywatelstwo
Koncepcja obywatelstwa
Badania nad obywatelstwem to przedsięwzięci multidyscyplinarne. W debacie dotyczącej obywatelstwa biorą udział zarówno prawnicy jak i politolodzy, socjolodzy, historycy i filozofowie. Każda z tych dziedzin ma swój wkład w poszerzaniu spojrzenia na ideę obywatelstwa i każda definiuje obywatelstwo w nieco inny sposób.
Według słownika języka polskiego (PWN) obywatelstwo jest „przynależnością państwową łączącą się z pewnymi uprawnieniami i obowiązkami określonymi przez prawo danego państwa” . Tak pojmowane obywatelstwo jest przede wszystkim instytucją prawną, która zależy od istnienia odpowiednich norm prawa państwowego.
Politolodzy z kolei interesują się praktyką życia politycznego i konstytucjonalizacją obywatelstwa w prawodawstwie. Z ich punktu widzenia obywatelstwo można by zdefiniować jako zinstytucjonalizowane połączenia między jednostką a wspólnotą polityczną . Reguły i normy, które regulują praktykę obywatelstwa, obejmują zasady sprawiedliwości a także formalne, polityczne i prawne procedury, normy i wartości. Wszystkie one odnoszą się do codziennej praktyki uczestnictwa obywateli w danej, politycznie zdefiniowanej wspólnocie.

Cechy obywatelstwa
Można wyróżnić kilka podstawowych cech obywatelstwa. Po pierwsze jest ono względnie trwałe w czasie i przestrzeni a po drugie nie zależy od woli jednostki. Trwałość obywatelstwa w czasie oznacza, że trwa ono nieprzerwanie od momentu powstania, aż do jego ustania. Trwałość w przestrzeni oznacza natomiast, że obywatelstwo istnieje niezależnie od tego czy jednostka przebywa na terenie swojego państwa czy nie.
Niezależność obywatelstwa od woli samej jednostki wynika z faktu, że okoliczności sprzyjające nabyciu lub utracie obywatelstwa, a także prawa i obowiązki wynikające z jego posiadania, są regulowane przez prawo. Sama zaś jednostka ma zwykle niewielką możliwość wpływania na swoją sytuację prawną. W większości wypadków obywatelstwo jest nabywane według ustalonych zasad, natomiast jego utrata następuje zwykle przez śmierć jednostki. W wyjątkowych wypadkach zmiana dotycząca obywatelstwa może się odbyć na wniosek zainteresowanej osoby (naturalizacja bądź zrzeczenie się obywatelstwa). Jednak nawet w takich sytuacjach ostateczna zgoda na taką zmianę musi być wydana przez państwo.
Kolejną cecha obywatelstwa jest fakt, iż kształtuje ono publiczny status osoby fizycznej. Efektem tego są posiadane prawa i obowiązki. Zwykle z obywatelstwem związane są przede wszystkim prawa polityczne (szczególnie bierne i czynne prawo wyborcze), prawo powrotu do kraju, prawo do korzystania z tzw. Zawodów zaufania publicznego (np. sędziów czy wysokich urzędników państwowych), zakaz pozbywania obywatelstwa bez zainteresowanej osoby, a także obowiązki takie jak obowiązek wierności, płacenia podatków, przestrzegania prawa i służby wojskowej.

Powstanie nowoczesnego obywatelstwa wiązało się ze stopniową ekspansją praw obywatelskich przez polityczną integrację obywateli (zarówno rządzonych, jak i rządzących) w obrębie systemu politycznego . Można je scharakteryzować w dwóch wymiarach: pierwszy wymiar odnosi się do praw takich jak swoboda poruszania się, prawa do głosowania oraz praw społecznych np. prawa do edukacji i pomocy społecznej. Drugi wymiar odnosi się do tożsamości- przynależności do określonej wspólnoty narodowej. Oba wymiary wiążą się z ustanowieniem z ustanowieniem nowoczesnych państw i ustaleniem ich granic terytorialnych.
Historyczne badania nad obywatelstwem pokazują kluczową rolę trzech historycznych elementów obywatelstwa . Pierwszy z nich to prawa, które określają relację jednostki do państwa.
Drugim elementem jest dostęp, dotyczy on warunków, w jakich zachodzi relacja między obywatelem a wspólnotą (możliwość udziału w jej życiu politycznym). Zależy on od społeczno kulturowych, ekonomicznych oraz politycznych mechanizmów włączania i wyłączania dostępu: mimo, że jednostkom przysługują określone prawa, dostęp może być niemożliwy, ponieważ brakuje niezbędnych warunków korzystania z praw obywatelskich takich jak wykształcenie, komunikacja czy transport.
Trzeci element obejmuje dwa sposoby przynależności do wspólnoty. Jeden opiera się na tożsamości, poczuciu przynależności do określonej wspólnoty ze względu na tradycję i wspólne wartości. Drugi sposób odnosi się do prawnego stwierdzenia obywatelstwa i innych prawnie stwierdzonych powiązań z całością. Elementy te są ze sobą nierozerwalnie połączone i aby uzyskać całość obrazu obywatelstwa należy wziąć każdy z nich pod uwagę, mimo, że na przestrzeni dziejów nie rozwijały się one w tym samym czasie a jedynie stopniowo ewaluowały, aby dojść do dzisiejszej formy.

Historia Obywatelstwa
Okres klasyczny
Obywatelstwo polis ateńskiej
Sens obywatelstwa zmieniał się w historii Europy, jednak jego tradycja wywodzi się ze starożytnej Grecji i utożsamiana jest z początkami demokracji. Greckie pojecie obywatel- polites- wywodzi się od terminu polis, który tłumaczy się jako miasto-państwo . Ateńskie Polis powstały po rozpadzie wspólnot rodowo-plemiennych i porzucenia przez nie koczowniczego trybu życia. Wydarzenie to wynikało ze wzrostu liczebności tych społeczności i wiążących się z tym problemów. Pierwotnie szczepy opierały się na związkach krwi, stąd też pełnoprawne członkostwo w polis związane było z pochodzeniem. Pochodzenie, pozycja w rodzinie oraz stan posiadania warunkowały dostęp do władzy, stąd też na początku sprawami państwa kierowała arystokracja rodowa. Z czasem w różnych miastach-państwach dochodziło do poszerzenia kręgu mieszkańców, którzy uzyskiwali realny udział we władzy. Im więcej mieszkańców miało równe prawa, tym bardziej obywatelska stawała się społeczność. Równe prawa dawały możliwość współdecydowania o losach państwa. Jednakże zamysł partycypacji urzeczywistniał się dość wolno, prawo obywatelstwa nigdy zaś nie objęło swym zasięgiem wszystkich mieszkańców miasta-państwa. Mimo obowiązującego cenzusu majątkowego, prawo do udziału w sądach i zgromadzeniu ludowym otrzymali także teci, którzy stanowili najniższą i najbiedniejszą klasę ateńskiego społeczeństwa ludzi wolnych.
Jako pierwszy koncepcję obywatelstwa określił w VI wieku p.n.e. Arystoteles. Twierdził on w Polityce, że człowiek może się realizować i określić swoją tożsamość jedynie poprzez uczestniczenie w sprawach polis . Polis musiało być odpowiednio małe, aby obywatele mogli się nawzajem znać i pełnić określone role. Według Arystotelesa polis jest „związkiem utworzonym z obywateli”, dlatego to oni nadawali sens państwu, a nie na odwrót. Jest to koncepcja przeciwna do koncepcji państwa nowożytnego jako instytucji formalnej pozostającej w opozycji do obywateli.
Obywatele Ateńscy podejmowali ważne dla państwa decyzje, brali udział w debatach publicznych i procesach sądowych. Dobry obywatel posiadał umiejętności i predyspozycje zarówno do rządzenia jak i do bycia rządzonym. Obywatelstwo było prawem dziedzicznym, wiążącym się z odpowiedzialnością i poczuciem obowiązku wobec innych obywateli. Oprócz możliwości i chęci działania dla dobra ogółu, wzorcowego obywatela Aten cechowała także cnota obywatelska. Cnota ta polegała na posiadaniu wszechstronnej wiedzy i przygotowaniu do aktywnego współrządzenia. Wykształcenie oraz dojrzałość polityczna były cechami, na jakie w późniejszych okresach często wskazywano jako kluczowe przy nadawaniu obywatelom praw politycznych. W Atenach każdy był politykiem i dlatego obywatele mogli zmieniać prawo, jeśli tylko taka była wola większości. Łączy się to bezpośrednio z zagadnieniem demokracji (demos- lud, kratia- władza), bowiem w starożytnej Grecji demos tworzyła bardzo wąska warstwa mieszkańców, która posiadała prawa polityczne: byli to wolni, dorośli mężczyźni, od dwóch pokoleń zamieszkujący polis a do tego posiadający określone predyspozycje intelektualne. Tak więc obcokrajowcy, kobiety, niewolnicy i rolnicy byli pozbawieni obywatelstwa.
Charakter państw-miast tj. niewielkie terytorium oraz dość mała liczba mieszkańców stwarzał dogodne warunki do kształtowania się demokracji bezpośredniej, gdzie każdy obywatel mógł mieć osobisty udział w podejmowaniu decyzji państwowych. W polis nie znano systemu reprezentacji, zatem każdy obywatel mógł wyrazić swą wolę osobiście. Taki stan rzeczy nie był możliwy do utrzymania w państwach dużych i zaludnionych. Dlatego też koniec ateńskiego modelu obywatelstwa nastąpił wraz z podbojem Aleksandra Wielkiego, kiedy to obywatel państwa-miasta przekształcił się w poddanego.

Model obywatelstwa stworzony w starożytnej Grecji stał się przykładem do naśladowania dla późniejszych kultur europejskich, które dostosowywały jego zdobycze do własnych potrzeb i warunków, eliminując część greckich wartości, tworząc inne i dodawaniu często zupełnie nowych rozwiązań.

Obywatelstwo imperium Rzymskiego
W Rzymie na określenie terminu „obywatel” używano łacińskiego słowa civis, które było odpowiednikiem greckiego pojęcia polites. Civis to członek społeczności zwanej civitas. Termin ten jest szerszy, ponieważ oznacza zarówno „obywatelstwo” jak i „państwo”, ale także „miasto” .
Prawo dotyczące obywatelstwa rzymskiego kształtowało się przez wiele stuleci. Zmiany dotyczyły zarówno kręgu osób, do których się ono odnosiło jak i jego treści.
W przeciwieństwie do greckiego miasta-państwa, obywatelstwo w imperium nie było jedynie kwestią tradycji i dziedziczenia. Pomimo panującego niewolnictwa i dyskryminacji społecznej obywatelstwo przyznawano również obcokrajowcom oraz handlarzom.
W cesarstwie Rzymskim istniały trzy grupy mieszkańców: obywatele rzymscy, Latynowie i cudzoziemcy zwani peregrynami. Pierwotnie grupa obywateli rzymskich tzw. Civis Romani pełniła funkcję gospodarzy państwa . Przysługiwały im pewne przywileje: prawa publiczne( służba wojskowa, prawo do głosowania w zgromadzeniu ludowym, możliwość piastowania funkcji publicznej a także wszczęcia postępowania prawnego) oraz prawa prywatne (handlu, zawierania małżeństw z innymi obywatelami rzymskimi). Powszechnie było wiadomo, że obywatel musi się zachowywać zgodnie ze swoim statusem. Oczekiwano od obywateli kultywowania cnót publicznych. Ideał ten był wspierany przez system edukacji. Typowo rzymskie cnoty publiczne przekazywane były młodszemu pokoleniu przede wszystkim przez rodzinę. Młodzi chłopcy byli uczeni przez przyjaciela rodziny elementów prawa, rządzenia i retoryki. Ojcowie zaś mieli obowiązek zaszczepić synom postawy: odwagi, wytrwałości, samoograniczenia, godności, roztropności i sprawiedliwości.
Obywatele mieli prawo wyzwalania swych niewolników i przyznawania im obywatelstwa imperium. Podobnie czynili senat i cesarze, którzy nadawali obywatlstwo nie tylko jednostkom, ale także całym związkom społecznym.
W IV w p.n.e. Po podboju Lacjum najbliżsi Rzymianom pod względem kulturowym Latynowie mogli stawać się obywatelami rzymskimi poprzez osiedlenie się w Rzymie i korzystać z tych samych czynności prawnych co Civis Romani.
Na początku naszej ery w wyniku ekspansji pojawiła się nowa grupa mieszkańców, nie będąca ani obywatelami ani Latynami. Zostali oni nazwani „pelegrynami”, co oznaczało „obcy”, „cudzoziemiec”. W 212r.n.e. cesarz wydał edykt zrównujący pelegrynów z większością mieszkańców imperium. Oficjalnie edykt został wydany z powodów religijnych i administracyjnych jednakże prawdopodobnie rzeczywistym powodem była kwestia fiskalna. Ponieważ podatki płacili tylko obywatele cesarz chciał rozciągnąć obywatelstwo na wszystkich mieszkańców imperium .
W miarę jak cesarstwo załamywało się pod ciężarem swojej własnej potęgi prawa przyznane wcześniej obywatelom zostawały zastępowane przez obowiązki płacenia podatków i służby wojskowej. Obywatelstwo stając się rozwiązaniem problemów finansowych cesarstwa straciło poparcie wśród obywateli. Stopniowo Rzymianie tracili poczucie przynależności do wspólnoty, wiarę w publiczne cnoty oraz zaangażowanie w sprawy republiki.

Średniowiecze
Upadek Cesarstwa Rzymskiego spowodował, że idea obywatelstwa przez długi czas nie była obecna w europejskiej myśli politycznej. Dopiero w średniowieczu wraz z pojawieniem się systemu miast i cechów rzemieślniczych wracano do tej koncepcji. Mieszczaństwo stworzyło prawo obywatelstwa miejskiego. Etymologicznie termin „obywatel”(citizen, citoyen, cuidadano) posiada miejskie pochodzenie(city). Dlatego w średniowieczu obywatelstwo ograniczało się do praw i obowiązków względem miasta. Niemal każdy posiadacz obywatelstwa mógł aktywnie wpływać na życie wspólnoty, a w konsekwencji czynnie uczestniczyć w sprawach publicznych miasta. Obywatelstwo miejskie nie dawało jednak mieszkańcom możliwości wpływania na losy kraju. Rola obywateli sprowadzała się więc do bycia podwładnym i wypełniania narzuconych mu obowiązków.
Obywatelem, podobnie jak wcześniej, mogli być jedynie mężczyźni i to tylko tacy, którzy potrafili wykazać posiadanie własności prywatnej, która traktowana była jako podstawa związania się z danym miastem. Zamożniejsi obywatele mieli większy wpływ na decyzje dotyczące spraw miasta oraz sprawowali większość funkcji publicznych, co sprzyjało marginalizacji uboższych obywateli. Pomimo podziału średniowieczna idea obywatelstwa oparta była na zasadzie równości i wolności. Myśliciele średniowiecza pouczali, iż beneficjenci statusu obywatelskiego powinni pamiętać o obowiązkach, jakie powinni wypełniać względem wspólnoty, której są członkami. Zawsze bycie obywatelem powinno się wiązać z działaniem dla dobra ogółu, nawet, jeśli nie zawsze istnieje równowaga między korzystaniem z praw a wywiązywaniem się z powinności.
Panujący w średniowieczu feudalizm wzmacniał rolę właścicieli ziemskich, co prowadziło do licznych wojen i ogólnego regresu ekonomicznego. Proces ten przyczynił się również silnie do wyodrębnienia zamkniętych grup społecznych tzw. stanów. Społeczeństwo dzieliło się na stan uprzywilejowany, jakim była szlachta, duchowieństwo oraz tzw. stan trzeci, który obejmował kupców, rzemieślników oraz poddańczych chłopów.
W późnośredniowiecznych dziełach myślicieli takich jak Dante Alighieri czy Marsyliusz z Padwy można zaobserwować wskrzeszenie antycznego wzorca obywatela państwa. W swoim dziele Marsyliusz orzekł, iż obywatel jest wolną jednostką, która bierze udział w życiu społecznym i ma wpływ na rządy w państwie. Według myśliciela, podobnie jak w starożytnej Grecji obywatelem mógł być niemal każdy mężczyzna bez względu na przynależność państwową i status majątkowy.
Jednakże Arystotelesowskie rozumienie obywatelstwa pozostawało w realiach epoki w mniejszości. Aktywny udział w sprawach państwa miał charakter ekskluzywny. Wraz z umacnianiem się ustroju stanowego monarcha pozbawiany był swojej władzy na rzecz stanów uprzywilejowanych. Pogłębiające się podziały skutkowały stopniowym odsuwaniem od władzy obywateli mniej zamożnych a w konsekwencji wytworzeniem się obywateli „drugiej kategorii”, których swobody były stopniowo ograniczane. Przywłaszczanie sobie władzy przez grupy oligarchów spowolniło rozwój idei obywatelstwa, niemniej jednak ziarno zasiane w samorządnych średniowiecznych miastach kiełkowało w kolejnych okresach dziejów .

Renesans
W XVI wieku Europa wkroczyła w nową epokę rozwoju kulturalnego zwaną renesansem. W rozwoju należy przede wszystkim podkreślić rolę średniowiecznych miast. Dzięki bogactwu mieszczan rosły one w siłę, zarówno pod względem ekonomicznym jak i politycznym. Kwitnący handel stymulował dobrobyt całego państwa. To właśnie w miastach bujnie kwitło życie towarzyskie i uniwersyteckie, które wzmacniało rosnące zainteresowanie sprawami wykraczającymi poza wiarę i lokalną rzeczywistość.
Dominującym prądem intelektualnym stał się humanizm, silnie akcentujący możliwości ludzkiego rozumu. W centrum stawiano człowieka i jego możliwości poznawcze, a nie Boga, jak do tej pory. Ten stan rzeczy doprowadził z czasem do rozwoju idei o charakterze reformatorskim w kościele katolickim. Zainteresowanie człowiekiem i jego duchem usuwało na dalszy plan znaczenie wolności obywatelskich, które promowały średniowieczne miasta. Podczas gdy mieszkańcy miast zachwycali się nowymi horyzontami, ich rola była stopniowo ograniczana do instrumentalnie traktowanych poddanych. Rezultatem była zapoczątkowana w średniowieczu oligarchizacja władzy. W skali niemal powszechnej w Europie dojrzewała epoka monarchii absolutystycznych . Była to poniekąd odpowiedź na potrzebę chwili jako, że w okresie reformacji i kontrreformacji kontynent był targany przez wojny religijne. Władza absolutna miała bronić stabilności, bezpieczeństwa i własności poddanych.
Poprzez całkowite podporządkowanie się monarsze naród postrzegany był jako podmiot utożsamiany ze swoim monarchą, wynikiem czego było wzmożone poczucie odrębności narodu jako zbiorowości ludzi zamieszkujących na określonym terenie. Narodowość zaczynała zarazem stawać się przynależnością państwową. Proces ten trwał aż do wyraźnego wykształcenia się państw narodowych w XIX wieku .

Ustrój absolutystyczny pojawił się w XVI w i rozwijał się przez następne dwa stulecia. W ustroju tym władza niemal całkowicie spoczywała w rękach autokratycznego monarchy, który nie podlegał niczyjej kontroli. Władza wykonawcza monarchy była realizowana poprzez silnie rozbudowany aparat administracyjny. Kadra dobrze wykształconych i wyszkolonych urzędników była utrzymywana w absolutnym posłuszeństwie. Powszechnie zaczęto uważać, że społeczeństwo jest niedojrzałe do decydowaniu o sprawach go dotyczących. Substytutem wolności obywatelskiej stała się sztuka, gdzie człowiek mógł tworzyć a jego talent mógł być doceniony. Ale niestety tylko tam. W dobie absolutyzmu obywatelstwo było jedynie stanem biernym. Miało ono opierać się na prawie do życia, wolności osobistej i szacunku dla majątku prywatnego, przy jednoczesnym pozbawieniu obywatela wpływu na władzę. Taki pogląd wyrażał min. Jean Bodin oraz Tomas Hobbes. Bodin, francuski teoretyk państwa. Pojmował on obywatela jako wolnego poddanego, który ulega władzy innej osoby. Według Bodina wszyscy mieszkańcy byli poddanymi (co wynikało ze stanu naturalnego), ale nie wszyscy poddani mogli być obywatelami. Obywatele byli naturalnie wolni i posiadali pewne prawa wynikające z przynależności do danego stanu, płci oraz zasług. Taki stan rzeczy skutkował tym, iż grono obywateli było w państwie absolutnym ograniczone do elit dworskich. Pozostali mimo posiadania wolności osobistej oraz chronionej prawem własności, pozbawieni byli praw politycznych a co za tym idzie wpływu na sprawy państwowe. Hobbes w swoich rozważaniach poszedł jeszcze dalej. Dokonał on zrównania znaczeń pojęć poddany i obywatel, co miało swoja logiczną podstawę w twierdzeniu, że ograniczenie wolności jednostki następowało zgodnie z jej wolą (obywatele mieli zawierać z suwerenem „umowę”). Tylko silna władza miała być tym, czego poddani pragnęli, aby uniknąć niepewności swojej egzystencji, anarchii oraz wojny.
Zupełnie inne stanowisko głosił inny wielki pisarz polityczny, John Locke. Wprawdzie on również opierał swoja filozofie na teorii stanu naturalnego i umowy społecznej, lecz jego koncepcja znacznie różniła się od tych opisanych wcześniej. Ludzie zostali przedstawieni jako niezależne, równe sobie istoty, posiadające różne prawa, zwłaszcza prawo do życia, wolności i własności. Ich egzystencja charakteryzowała się rozumem, logiką i doświadczeniem . Dlatego zamiast ze sobą walczyć woleli ustanowić umowę ustanawiającą społeczeństwo równoprawnych członków. Dalej ustanawiano również państwo i instytucje nim zarządzające. Dla nienaruszalności swobód członków wspólnoty, władze podzielono na legislatywę, egzekutywę i organ kierujący polityką zagraniczną .
W tak funkcjonującym państwie poddani (kojarzyli się głównie z obowiązkami) stawali się obywatelami, którzy posiadali przede wszystkim prawa. Wspólnota obywateli oparta została na równym dla wszystkich członków prawie i nazwana „społeczeństwem obywatelskim”
Teoretyczna równość praw nie oznaczała bynajmniej powszechności praw politycznych, które były ograniczone cenzusem majątkowym. Własność posiadana przez obywateli oraz wykształcenie świadczyć miały o poczuciu odpowiedzialności i dojrzałości do brania udziału w decydowaniu o sprawach państwa.

Początki państwa nowożytnego
Myśl Locke’a stała się w dużej mierze podstawą światopoglądu oświeceniowego, który otwarcie przeciwstawiał się absolutystycznemu samowładztwu i ograniczaniu wolności ludzkiej. Kontynuatorem myśli Locke’a był Monteskiusz, który uważał, że stan, w którym członkowie państwowej wspólnoty nie maja wpływu na władzę zwierzchnią jest niezgodny z „duchem praw”. Wolność polityczna miała stanowić podstawę państwa. Wciąż jednak była ona uzależniona od statusu materialnego, wykształcenia bądź zasług obywateli.
Z kwestią własności jako czynnika determinującego wolność polityczna zrywał natomiast Jan Jakub Rousseau. Głosił on ideę stanu naturalnego, w którym ludzie są równi i wolni, żyjąc w zgodzie z przyroda pozostają moralnie czyści, dobrzy i współczujący. Dopiero rozwijająca się cywilizacja a co za tym idzie zwiększenie potrzeb egzystencjalnych zmusiło człowieka do gromadzenia dóbr materialnych. Własność spowodowała powstanie nierówności społecznej, podziałów oraz w rezultacie utratę naturalnej wolności jednostki. Według Rousseau problem ten mógł być rozwiązany poprzez umowę społeczną, w której wszyscy byliby równi. Podlegaliby tym samym prawom i obowiązkom a także mieliby równy udział we władzy zwierzchniej. Obywatele mieliby status kolektywnego suwerena, tworzyliby prawo jednocześnie mu podlegając. Jednym z najważniejszych i niezbywalnych praw obywateli byłaby możliwość powoływania władz państwowych przez głosowanie. Mimo, że koncepcja Rousseau wydawać się mogła utopijna, była ona prekursorką rewolucji francuskiej a także zaowocowała upowszechnieniem praw politycznych mężczyzn.

Rewolucja francuska oraz prawa obywatelskie
Długotrwałe utrzymywanie się niereformowalnej władzy absolutnej, wzmocnienie pozycji mieszczaństwa oraz przestarzały system feudalny były głównymi przesłankami wybuchu rewolucji francuskiej w 1789 roku. Mnogość problemów polityczno-społecznych wymagała gruntownych przemian, które były możliwe jedynie na drodze rewolucji. Po obaleniu rządów króla i arystokracji Zgromadzenia Narodowe pragnęło jak najszybciej zabezpieczyć się przed powrotem do dawnego stanu rzeczy, wobec czego 26 sierpnia 1789r. uchwalono Deklarację Praw Człowieka i Obywatela , która była wstępem do konstytucji.
Dokument ten stał się wstępem do budowania nowożytnej koncepcji demokracji w Europie. W Deklaracji mówi się zarówno o człowieku jak i obywatelu, bowiem „dopiero jednostka występująca w roli obywatela, stawała się świadoma praw, jakie ma jako istota ludzka, i potrafiła zarazem oraz mogła z niej korzystać” . Za podstawowe atrybuty człowieka-obywatela uznano wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciw uciskowi. Spośród szeregu praw zawartych w Deklaracji za szczególnie ważne dla idei obywatelstwa można uznać zasadę zwierzchnictwa ludu, równość wobec prawa a także wolność przekonań, słowa i druku. Po uchwaleniu Deklaracji okazało się, iż większość obywateli nie jest wystarczająco wykształcona ani dojrzała politycznie, aby korzystać z otrzymanych praw. Co więcej stwierdzono również, że prawa te nie idą w parze z obywatelskimi obowiązkami, których w Deklaracji w ogóle nie zawarto. Tak więc, w kilka miesięcy po ustanowieniu dokumentu wprowadzono nowa ustawę o wyborach wprowadzającą ponownie cenzus majątkowy. W ten sposób podzielono obywateli na biernych i czynnych, z czego prawa wyborcze posiadali wyłącznie ci drudzy. Zgodnie z oczekiwaniami wywołało to niezadowolenie wśród biedniejszej warstwy społecznej, co doprowadziło w 1793r. do uchwalenia nowej konstytucji i deklaracji kładącej nacisk na zasadę równości wszystkich obywateli. W 1795 ustanowiono kolejną Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, która zawierała pominięte we wcześniejszych deklaracjach powinności obywatelskie takie jak nakaz przestrzegania prawa, szanowania władzy, płacenia podatków a także wywiązywania się z obowiązku obronnego.
Upadek absolutyzmu w wyniku rewolucji francuskiej przyniósł pierwsze nowożytne ukonstytuowanie idei obywatelstwa na gruncie prawnym .Akty pochodzące z tego okresu kreowały model wspólnoty, w której powszechne prawa polityczne były ograniczone jedynie ze względu na płeć oraz wiek obywateli, a co za tym idzie postulowana wizja obywatelstwa pozbawiona została charakteru przywilejów dla nielicznych. Idea powszechnego obywatelstwa wzmacniała również poczucie identyfikacji z pozostałymi członkami wspólnoty, jako że należeli do niej praktycznie wyłącznie mieszkańcy danego państwa. Ugruntowane zostało uczucie przynależności jednostki do państwa oraz patriotyzm.

Obywatelstwo w państwie narodowym
Rewolucja francuska dała początek ruchom demokratycznym i obywatelskim w Europie. Ogłoszono niezbywalne prawa ludzkie jednak ich implementacja zależała od realiów miejsca i czasu. Proces uznawania praw obywatelskich potoczył się różnie w poszczególnych państwach Europy. Dlatego też coraz wyraźniej można było zaobserwować proces nacjonalizacji, który został zapoczątkowany jeszcze w renesansie. Solidarność narodowa zaczęła wypierać dawne solidarności religijne, stanowe czy plemienne. Obywatele suwerennego państwa w większości charakteryzowali się posiadaniem tej samej narodowości, przynależeniem do tej samej grupy etnicznej i kulturowej. Posiadanie określonych praw i obowiązków odnosiło się najczęściej do grupy mieszkańców zamieszkujących na określonym terenie, tak więc obywatele coraz silniej związywani byli z konkretnym państwem. Instytucja obywatelstwa stawała się mechanizmem zapobiegającym migracjom, wskazywała ona, kto ma korzystać ze zbioru praw i obowiązków na danym terenie. Coraz silniej rozgraniczano „swoich” od „innych”, tych którzy pochodzili z danego narodu od tych którzy do niego nie należeli. Jednocześnie państwo narodowe coraz bardziej zrównywało obywateli wewnątrz narodu, wszyscy byli równi wobec prawa, rozcinano więzy feudalizmu oraz znoszono podział wynikający ze statusu majątkowego.

Rozwój instytucji państwa i koncepcji narodowości przyczynił się do rozwoju idei obywatelstwa powiązanego z instytucją państwa narodowego . Proces ten miał miejsce w całej zachodniej Europie, jednak nie przebiegał on tak samo. Najczęściej omawianymi przykładami są koncepcje obywatelstwa we Francji i w Niemczech.
Koncepcja Francuska ma swoje korzenie w ideach rewolucji oraz wartościach republikańskich. Według tradycji republikańskiej obywatelski status jednostki postrzegany był jako możliwość korzystania przez nią z ogółu praw politycznych w państwie i zarazem jako jej aktywny udział w sprawach dotyczących ogółu członków państwa . Zgodnie z tą tradycją narodowość miała charakter uniwersalny i skupiony wokół instytucji państwa. Istotna była jedność polityczna, a nie kulturowa. Asymilacja kulturowa jest niejako następstwem asymilacji politycznej.
Niemiecka koncepcja narodu skupiona jest przede wszystkim wokół pojęcia ludu oraz kulturowej jedności. Naród to przede wszystkim kulturowa, językowa oraz rasowa wspólnota. W tym przypadku jedność polityczna jest następstwem etnicznej i kulturowej spójności.
W okresie poprzedzającym pierwsza wojnę światową w państwach tych wykrystalizowały się zupełnie różne kryteria przyznawania obywatelstwa. We Francji zgodnie z prawem pochodzącym z 1889 r. obywatelstwo przyznawane było wszystkim osobom urodzonym we Francji (prawo ziemi- jus soli). Odnosiło się to również do dzieci obcokrajowców, zamieszkujących na stałe we Francji. System ten z niewielkimi modyfikacjami przetrwał do dziś.
W przeciwieństwie do prawa francuskiego, niemiecki prawo obywatelskie nie przyznawało emigrantom drugiego pokolenia obywatelstwa w sposób automatyczny. Zgodnie z prawem z 1870 roku obywatelem niemieckim mogła zostać osoba potrafiąca wykazać, że z narodem niemieckim łączą ją więzy krwi (jus sanguinis). W większości krajów europejskich zasada więzów krwi została, pod koniec XIX w., uzupełniona o zasadę miejsca urodzenia jednakże niemieckie prawodawstwo pozostało w tej kwestii bardzo restrykcyjne. Z jednej strony umożliwiało osobom emigrującym na zachowanie niemieckiego obywatelstwa, które przechodziło również na ich potomków, z drugiej zaś strony odrzucono możliwość nadawania obywatelstwa osobom urodzonym i osiadłym na terenie Niemiec w przypadku innego niż niemieckie pochodzenia.

Obywatelstwo a kobiety
Obywatelstwo w Europie w trakcie swojej długiej ewolucji miało charakter silnie patriarchalny. Kobiety były społecznie niewidoczne i silnie uzależnione od mężczyzny-głowy rodziny. W starożytności odmawiano im nawet przywileju nazywania siebie obywatelkami. W długim procesie rozwoju instytucji obywatelstwa kobiety również włączono do szacownego grona obywateli, jednak było to obywatelstwo jedynie bierne. Kobiety nie posiadały praw politycznych, nie mogły glosować ani kandydować w wyborach. Uznawano je za istoty niestałe, słabe i kruche, co powodowało, że przez długie lata ich aktywność była uważana za coś niestosownego. Patriarchalna obyczajowość zaczęła jednak stopniowo zanikać po okresie rewolucji francuskiej kiedy to wzmocniły się ruchy emancypacji kobiet. Naczelnymi hasłami rewolucji były braterstwo i równość, co oznaczało, że wszyscy obywatele powinni być równi wobec prawa i równi w sferze publicznej. W powolnym procesie prawa polityczne kobiet i mężczyzn zaczęły się zrównywać, przy jednoczesnym zachowaniu dotychczasowych stosunków w sferze prywatnej.
Pod koniec XIX w angielski filozof i ekonomista John Stuart Mill zauważył, że skoro dopuszczalnym jest aby kobiety myślały, pisały i nauczały to dyskwalifikacja ich w sferze publicznej jest bezpodstawna . Mill zwracał także uwagę na fakt, że skoro kobieta-monarchini może pełnić najwyższy urząd w państwie i robić to w sposób wybitny to prawdopodobnie zdradza to kompetencje oraz predyspozycje kobiet do podejmowania działań politycznych. Tak więc między kobietami a mężczyznami nie istnieje żadna różnica, która miałaby sprawić, że kobiety nie powinny mieć praw wyborczych o ile spełnią wymogi, które stawiane są również mężczyznom tj. odpowiedni wiek oraz „dojrzałość polityczna”.
Szczególne zasługi na polu zdobywania praw politycznych dla kobiet miały sufrażystki ( od ang. suffrage- prawo głosowania). Postrzegały one szansę na zmianę położenia kobiet w rodzinie, społeczeństwie i państwie przede wszystkim w zdobyciu przez nie praw wyborczych. W 1888 w Anglii po raz pierwszy nadano kobietom ograniczone prawa wyborcze do lokalnych wyborów samorządowych, a w 1906 w Finlandii kobiety uzyskały pełne czynne i bierne prawo wyborcze. Proces ten postępował aż do 1976 kiedy to w Portugalii prawa polityczne kobiet i mężczyzn zrównały się. Kobiety wciąż nie mają równego udziału we władzach państwowych jednak socjolodzy przewidują, że uzyskają go do końca XXI wieku.

Wiek XX
Niezwykle istotnym osiągnięciem w XX wieku stały się prawa socjalne obywateli, które nadają państwu charakter państwa opiekuńczego. Prawa te zaczęły się rozwijać w kilku państwach europejskich pod koniec XIX w. W Anglii rewolucja przemysłowa oraz kształtowanie się kapitalizmu doprowadziło do wzrostu społecznych nierówności. Efektem tych wydarzeń było pogłębiające się zainteresowanie problemem biedy. Szczególny wkład w nagłośnienie tego problemu miały związki zawodowe. Grupowały one robotników, a działalność swą przejawiały w postaci pomocy dla starych i chorych robotników oraz osieroconych rodzin, a także pośredniczyły w zatargach robotników z pracodawcami . Związki zawodowe początkowo traktowane były jako organizacje spiskowe i dlatego tez zabraniano ich działalności, aż do 1870 kiedy zakaz zrzeszania się został zniesiony. Pośrednio wpłynęło to na przyjęcie w 1875r ustawy o zdrowiu publicznym, co było podstawą do rozwoju publicznej służby zdrowia. Jednakże to niemieckie ustawodawstwo socjalne kanclerza Otto von Bismarcka uznane jest za najbardziej postępowe. Rozwiązania socjalne odpowiadały na narastające problemy Rzeszy w dobie industrializacji. Polityka bezpieczeństwa socjalnego opierała się głównie na rozwoju szerokiego systemu ubezpieczeń społecznych, finansowanych przede wszystkim przez pracodawców i skarb państwa .
Wydane pod koniec XIX w ustawy regulowały kwestie przymusowego ubezpieczenia pracowników na wypadek niezdolności do pracy spowodowanej chorobą, bądź wypadkami przy pracy, inwalidztwem lub podeszłym wiekiem i zapewniały opiekę medyczną. W późniejszym okresie zostały one poszerzone o ochronę pracy robotników.
Faktyczne urzeczywistnienie idei praw społecznych miało jednak swoje miejsce po drugiej wojnie światowej. Idea państwa opiekuńczego obejmowała reformę oświaty, całościowy system obowiązkowych ubezpieczeń społecznych oraz bezpłatną i powszechną opiekę zdrowotną. Zaspokojenie pewnych minimalnych potrzeb bytowych obywateli prowadzić miało do ich realnego zrównania oraz zmniejszania dysproporcji w poziomach życia społeczeństwa. Prawa socjalne zaczęły być coraz częściej postrzegane jako obowiązek państwa względem obywateli, którzy już przez sam fakt posiadania obywatelstwa powinni być uprawnieni do otrzymywania pomocy socjalnej od państwa.
Od połowy XX wieku prawa społeczne zaczynają odgrywać rolę dominującą w stosunku do praw politycznych. Te ostatnie tracą na wartości i zostają często spłycane jedynie do możliwości głosowania na tego bądź innego polityka lub na tą bądź inną partię polityczną.
Zgodnie z koncepcją Thomas H.Marshalla, angielskiego socjologa, ustanowienie praw socjalnych dowodzi, że obywatelstwo jest instytucją dynamicznie ewoluującą. Według jego analizy prawa obywatelskie poddać można trójstopniowej typologii: najpierw w XVIII wieku rozwinęły się prawa i wolności osobiste, które wzmocniły pozycję człowieka w państwie. Drugim etapem, głównie w XIX wieku, był rozwój praw politycznych. Trzecim zaś stopniem jest omówiony tu rozwój praw społecznych. Według Marshalla w XX wieku wszystkie treści składowe obywatelstwa stworzyły jedną całość, co doprowadziło do zrównania szans wszystkich obywateli.

Innym aspektem ewolucji instytucji obywatelstwa w XX wieku było ustanowienie aktów prawnych chroniących członków państwa nie tylko ze względu na bycie obywatelem tego bądź innego państwa, ale ze względu na bycie istotą ludzką. Zbiór praw przysługujących jednostce, związany dotychczas z obywatelstwem i prawem państwowym, zaczął być regulowany międzynarodowymi aktami prawnymi. Jednostki zaczęły być chronione w sposób ponadpaństwowy przy czym termin „jednostka” jest tutaj rozumiany nie jako „obywatel” a raczej jako „człowiek”, „istota ludzka”. „Prawa człowieka” są prawami naturalnymi przysługującymi każdemu człowiekowi, bez względu na posiadane obywatelstwo. Część wspomnianych praw ma charakter uniwersalny i odnosi się także do osób przebywających poza terytorium własnego państwa. Są to tzw. prawa podstawowe, zawierają one przede wszystkim prawa takie jak prawo do życia i wolności osobistej, ale również zbiór praw dotyczących psychicznej i prawnej egzystencji człowieka, prywatności, poruszania się, sfery duchowej, komunikowania się oraz uczestnictwa w życiu politycznym.
Międzynarodowy charakter aktów prawnych został wzmocniony przez stworzenie takich instytucji jak Trybunał Praw Człowieka czy urzędu Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych. Kwestiami przestrzegania praw człowieka zajmują się także organizacje społeczne oraz międzynarodowe organizacje pozarządowe.
Ostatni omówiony tutaj etap ewolucji obywatelstwa pokazuje jak instytucja ta „otwiera się” na inne państwa i narody. Nie tylko prawa człowieka, ale coraz częściej także prawa polityczne poddawane są międzynarodowej dyskusji. Dzieje się tak za sprawą rozwoju idei obywatelstwa europejskiego. Jest to już jednak nowy etap kształtowania się koncepcji instytucji obywatelstwa.