Tatry

TATRY, najwyższa grupa górska w Karpatach (Centr. Karpaty Zach.), na pograniczu Polski i Słowacji; ciągną się od Przełęczy Huciańskiej na zach. do Przełęczy Ździarskiej na wsch.; dł. ok. 52 km, szer. 17 km, pow. 715 km2, w tym w Polsce ok. 160 km2. Dzielą się na Tatry Zachodnie i Tatry Wschodnie; za granicę między nimi przyjmuje się przełęcz Liliowe (1952 m) i Dolinę Suchej Wody (po stronie pol.) oraz Dolinę Cichą (po stronie słowac.); w Tatrach Wschodnich wyróżnia się Tatry Wysokie (w Polsce i na Słowacji) oraz Tatry Bielskie (w całości leżące na Słowacji). Tatry sprawiają wrażenie wyniosłego masywu, bowiem zewsząd są otoczone głębokimi kotlinami, których dna leżą na wys. 500–700 m; od zach. i północy Tatry sąsiadują z Obniżeniem Orawsko-Podhalańskim, od wsch. i pd. — z kotlinami Liptowską i Spiską; wyniosłość Tatr podkreślają także głębokie doliny rzeczne.
Budowa geologiczna. Tatry powstały w wyniku orogenezy alp.; sfałdowane i częściowo dźwignięte w kredzie górnej, w eocenie zalane przez morze, a następnie ostatecznie wypiętrzone po oligocenie. Składają się z paleozoicznego trzonu krystal. i z serii osadowych — gł. triasowo-kredowych budujących płaszczowiny wierchowe i reglowe oraz z eoceńskich zlepieńców, piaskowców, wapieni i dolomitów. Wschodnia część trzonu krystalicznego (Tatry Wysokie) jest zbud. z granitoidów, część zachodnia (Tatry Zachodnie) — ze skał metamorficznych. Na trzonie krystal. leży seria autochtoniczna oraz płaszczowiny wierchowe (Czerwone Wierchy, Giewont), na nich zaś płaszczowiny reglowe. Skały płaszczowin wierchowych utworzyły się w płytkim morzu, znajdującym się na masywie nie wypiętrzonego jeszcze trzonu krystal.; skały płaszczowin reglowych powstały w głębszym zbiorniku wodnym, leżącym daleko na pd. od trzonu krystal.; potężne nasunięcie płaszczowinowe w górnej kredzie doprowadziło do przemieszczenia tych mas skalnych na pn. stoki trzonu krystalicznego. Wydźwignięcie całych Tatr spowodowało obcięcie trzonu krystal. na pd. wielkim uskokiem i nadało Tatrom budowę asymetryczną.
Rzeźba. Ogólne rysy rzeźby Tatr są następstwem ich budowy geol. i zlodowacenia plejstoceńskiego; w Tatrach Wysokich i Zach. wypiętrzeniom trzonu krystal. odpowiadają kulminacje szczytów, zwł. najwyższych; większość z nich znajduje się w Tatrach Wysokich, poza granicami Polski: Gierlach (2655 m), najwyższy w Tatrach i całych Karpatach, Łomnica (2632 m), Lodowy Szczyt (2628 m), Durny Szczyt (2623 m); w Tatrach Zachodnich — Bystra (2248). Najwyższymi granicznymi szczytami są Rysy (2499 m) w Tatrach Wysokich (najwyższy szczyt w Polsce) i Starorobociański Wierch (2176 m) w Tatrach Zachodnich. Tatry Bielskie nie przekraczają 2152 m (Hawrań). Największe doliny, np. Białki (w depresji Szerokiej Jaworzyńskiej), Bystrej (w depresji Goryczkowej), Chochołowska (w depresji Bobrowca) występują w depresjach, wypełnionych utworami osadowymi. Wiele wtórnych cech rzeźby Tatr jest następstwem zróżnicowanej odporności skał; niektóre przełęcze, np.: Bobrowiecka, Iwaniacka, Tomanowa, powstały w mało odpornych utworach triasu dolnego; w wapieniach ulegających krasowieniu utworzyło się wiele jaskiń (najdłuższa w Tatrach — jaskinia Wysoka Za Siedmioma Progami, najgłębsza — Wielka Śnieżna Jaskinia), w wietrzejących dolomitach — ostańcowe skały o fantastycznych kształtach. Rzeźba Tatr ma cechy alp., nadane przez zlodowacenie plejstoceńskie; wszystkimi większymi dolinami — Chochołowską, Kościeliską, Bystrej, Suchej Wody, Białki (po pn. stronie Tatr) i Cichą, Mięguszowiecką, Batyżowiecką (po stronie pd.), spływały wówczas lodowce; silniej zlodowacone, jako wyższe, były Tatry Wschodnie (lodowiec w Dolinie Białki miał dł. 14 km); egzaracyjna działalność lodowców (egzaracja) przemodelowała doliny, wytworzyła zagłębienia, wypełnione następnie wodami (jeziora), oraz progi, po których spływają wodospady (np. Siklawa, Wodogrzmoty Mickiewicza); intensywne wietrzenie skał będących w kontakcie z lodem i wiecznym śniegiem spowodowało powstanie licznych urwistych ścian, turni, grani.
Klimat. Tatry mają klimat górski; temperatura powietrza obniża się wraz ze wzrostem wysokości; wyróżnia się następujące piętra klim.: umiarkowanie chłodne, b. chłodne, umiarkowanie zimne, zimne; na wys. 1500 m średnia temperatura w styczniu wynosi –7C, w lipcu 11C; klimat Tatr cechują duże dobowe wahania temperatury i częste inwersje temperatury w zimie; średnia roczna suma opadów przekracza 1500 mm (z maksimum w lecie); pokrywa śnieżna zalega 5–8 miesięcy (zależnie od wysokości n.p.m.); charakterystyczną cechą klimatu Tatr jest występowanie wiatru halnego oraz duża zmienność warunków pogodowych w ciągu dnia.
Stosunki wodne. Głównym grzbietem Tatr przebiega eur. dział wodny między zlewiskami M. Bałtyckiego i M. Czarnego; wsch. i pn. część Tatr odwadnia Dunajec wraz z Popradem, zach. i pd. — dopływy Wagu (gł. Orawa). W Tatrach występują liczne jeziora (ok. 120, po stronie pol. 43), zw. stawami, największe — Morskie Oko i Wielki Staw.
Świat roślinny. Roślinność Tatr ma wyraźny układ piętrowy; w reglu dolnym (do 1250 m), po stronie pn., przeważa sztucznie wprowadzona świerczyna, jedynie szczątkowo występują pierwotne lasy bukowe i bukowo-jodłowe; po stronie pd. bory świerkowe schodzą do samego podnóża Tatr; regiel górny (do 1550 m) tworzą lite świerczyny; u ich górnej granicy rośnie miejscami limba i modrzew eur. (gł. po pd. stronie); ponad piętrem kosówki (sięgającej do 1800 m) rozciąga się piętro alp. (halne) utworzone przez zwarte murawy wysokogórskie (do 2300 m), a ponad nim piętro subniwalne (turniowe) o skąpej murawie z roślinami poduszkowymi.
Świat zwierzęcy obejmuje zwierzęta: pospolite w całym kraju — paź królowej, jaszczurka żyworódka, sikora bogatka, zięba, sarna, jeleń, lis i borsuk; niegdyś pospolite w całym kraju, dziś poza Tatrami znacznie lub doszczętnie wytępione — głuszec, orzeł przedni, ryś, niedźwiedź brunatny; górskie (wspólne z innymi górami Polski) — nadobnica alpejska, niepylak apollo, pomrów błękitny (Bielsia caerulans), salamandra plamista, pluszcz, drozol obrożny, pliszka górska; wysokogórskie (wspólnie z Alpami i innymi górami wysokimi) — płochacz halny, pomurnik, świstak, kozica.
Turystyka. Tatry są jednym z najatrakcyjniejszych i najliczniej odwiedzanych regionów turyst. Polski i Słowacji; liczne górskie szlaki piesze, schroniska, m.in. po pol. stronie w Dolinie Pięciu Stawów Polskich (nad Przednim Stawem), nad Morskim Okiem, w Dolinie Gąsienicowej, na hali Ornak; kolejki linowe na Kasprowy Wierch (Polska) i na Łomnicę (Słowacja), kolej linowo-terenowa ze Starego Smokowca na Hrebienok (1285 m, Słowacja); liczne nartostrady i trasy zjazdowe oraz wyciągi narciarskie — w Polsce gł. na stokach Kasprowego Wierchu i na Nosalu, na Słowacji gł. w okolicach Szczyrbskiego Jeziora, Starego Smokowca, Tatrzańskiej Łomnicy, Zdziaru; skocznie narciarskie; w Szczyrbskim Jeziorze i Zakopanem zawody narciarskie (także międzynar.); gł. ośr. obsługi ruchu turyst. i bazy noclegowe: Zakopane, Szczyrbskie Jezioro, Stary Smokowiec, Tatrzańska Łomnica.