Wojna trzydziestoletnia

Zmagania wojenne w latach 1618-1648 można podzielić na cztery okresy:
1. Powstanie czeskie i podbój Palatynatu 1618-1628
2. Okres duński 1624-1629
3. Okres szwedzki 1630-1634
4. Okres francuski 1635-1648
Początek serii wojen składający się na wielką wojnę trzydziestoletnią dało powstanie w Czechach w 1618 roku. Starły się dwa obozy reprezentujące przeciwstawne światopoglądy i społeczeństwa: obóz protestancki i katolicki. 23 maja 1618 roku protestanci wyrzucili z okien zamku na Hradczanach namiestników cesarskich. Przyczyną było nieprzestrzeganie przez katolicką władzę praw zagwarantowanych protestantom. Akt ten, który wszedł do historii jako defenestracja praska (łac. fenestra- okno), dał początek wojnie. Wojska powstańcze opanowały prawie cały kraj. Armia czeska była jednak źle wyposażona. Miasta i szlachta niechętnie świadczyły na wojsko. Od początku powstania ujawniły się: brak wspólnego programu, spory wśród przywódców, a także społeczne sprzeczności. Nie powiodły się też próby zawiązania wielkiej koalicji niemieckich państw protestanckich, Anglii i Zjednoczonych Prowincji przeciw habsbursko-katolickiej ofensywie. Unia protestancka odmówiła przyjęcia Czech, bojąc się prowokować cesarza. Jej przywódcą był Fryderyk V zięć króla angielskiego, z tej racji Czechy liczyły na pomoc militarną i finansową państw protestanckich, Anglia i Palatynat udzieliły jedynie wsparcia dyplomatycznego. Z pomocą militarną pośpieszył Karol Emmanuel książę Sabaudii- przeciwnik Habsburgów. Rewolta, która początkowo ogarnęła Śląsk rozszerzyła się następnie na Morawy, Łużyce i górną Austrię. Jesienią 1619 roku sytuacja zmieniła się na niekorzyść powstańców. W połowie 1620 r dni powstania były policzone, a Palatynat Reński poważnie zagrożony przez Hiszpanów. Pod Białą Górą koło Pragi miała miejsce wielka bitwa. Po krótkiej walce armia czeska przestała istnieć, a Praga została zajęta przez zwycięskich żołnierzy. Przywódcy powstania zostali straceni, ich majątki uległy konfiskacie i zostały rozdane zwycięzcom (hiszpańskim, belgijskim, irlandzkim najemnikom) . Przestała istnieć czeska szlachta, miasta zostały obrócone w ruinę. Czechy utraciły prawo elekcji władców i własny rząd oraz urzędy terytorialne. Królestwo zostało przekształcone w zwykłą prowincję monarchii austriackiej. Wkrótce po upadku powstania w Czechach wojska hiszpańskie wtargnęły do Palatynatu. Upadek powstania w Czechach, zajęcie Palatynatu Reńskiego, rozkład Unii protestanckiej, oto bilans pięcioletniej wojny. Obóz katolicko-habsburski odniósł zdecydowany sukces.
Okres duński: Wzrost potęgi habsburskiej i ofensywa katolicyzmu w Rzeszy stanowiły niebezpieczeństwo dla niemieckich państw protestanckich. Francja i Anglia, które dotychczas z daleka przyglądały się wydarzeniom były zdecydowane powstrzymać dalsze sukcesy Hiszpanii i cesarza. Nowym partnerem tworzącej się koalicji antyhabsburskiej stała się Dania. Szwedzi zaangażowali się pośrednio atakując w 1625 roku polskie Inflanty, następnie pas Pomorza, blokując Gdańsk. „Wszystkie wojny prowadzone w Europie są z sobą powiązane”- słowa Gustawa II Adolfa wypowiedziane w 1628 roku trafnie rysowały sytuację. Stanowisko szlachty uniemożliwiło Zygmuntowi III oficjalne wejście do obozu habsbursko-katolickiego, dwór polski jednak przez cały okres wojny współdziałał z Habsburgami. Dania przystąpiła do wojny w czerwcu 1625 roku. Chrystian IV- król Danii dysponował nieliczną armią, liczył na pomoc Anglii i Francji. Rachuby te zawiodły. Cesarz natomiast dysponował już nową, dobrze zorganizowaną i wyposażoną armią dowodzoną przez Albrechta von Wallensteina. Postać ta urosła z czasem do rangi symbolu wojny trzydziestoletniej i stała się tematem wielu utworów literackich. W 1626 roku wiosną wojska Wallensteina pokonały palatyńsko-duńską armię. Wydarzenia te miały bardzo istotny wpływ na dalsze koleje wojny. Wobec wspólnego zagrożenia nastąpiło zbliżenie między Szwecją a Danią. Do wspólnego działania katolików i protestantów przeciw cesarzowi przyczyniła się demokracja francuska zmierzająca do załagodzenia konfliktów wyznaniowych i zjednoczenia się wszystkich państw i księstw zagrożonych rosnącą potęgą habsburską. 1631 roku został podpisany układ szwedzko-francuski według, którego Szwecja miała otrzymać pomoc finansową na utrzymanie armii w Niemczech. Francji udało się wyjść z kryzysu wewnętrznego oraz zabezpieczyć swoje interesy we Włoszech. Kierunek polityki francuskiej był jasno wytyczony- główny cel to wspieranie antyhabsbursko nastawionych książąt w Niemczech i we Włoszech oraz zabezpieczenie przejść przez Alpy i Ren. Tymczasem w Niemczech po wylądowaniu Gustawa II Adolfa sytuacja uległa zmianie. Przystąpienie Szwecji do wojny wpłynęło na ostateczne przeobrażenie konfliktu wewnątrzniemieckiego w ogólnoeuropejski.
Okres szwedzki: W rękach szwedzkich znalazła się większa część Pomorza. Książe zachodniopomorski uznał zwierzchność króla nad Pomorzem Szczecińskim. Następnie opanował linię Odry. Zimą w 1632 roku Gustaw II Adolf przygotował plan trwałego przymierza książąt protestanckich Rzeszy, oczywiście pod jego przewodnictwem. Rokowania nie zostały zakończone, a wzrost potęgi Szwecji wzbudziły zaniepokojenie w Niemczech. 16 listopada 1632 r. miała miejsce wielka bitwa pod Lutzen koło Lipska okupiona wielkimi stratami, żadnej stronie nie przyniosła zwycięstwa. Sam Gustaw II zginął. Prowadzone w 1633 roku kampanie militarne przyniosły Szwedom szereg zwycięstw. Działania przeniosły się nad Dunaj. Niepowodzenia nie skłoniły jednak cesarza do ustępstw czy to na rzecz Szwecji, czy protestanckich książąt Rzeszy. Wkrótce obóz habsburski zyskał zdecydowaną przewagę. Połączone wojska cesarza Ligi i Hiszpanii rozbiły armię szwedzką zmuszając ją do odwrotu. Szwedzi opuszczeni przez protestanckich sprzymierzeńców w Rzeszy byli zmuszeni przedłużyć rozejm z Polską godząc się na utratę miast pruskich i dochodów z ceł gdańskich.
Okres francuski: W 1635 roku 19 maja Francja wypowiedziała Hiszpanii wojnę. Okres ten to ostatni etap wojny trzydziestoletniej będący próbą sił między Habsburgami a Francją sprzymierzoną ze Szwecją i Holandią. W 1637 roku Francuzi odzyskali prowincje Artois, a Holendrzy miasto Breda. W 1639 roku miała miejsce bitwa na kanale La Manche, w której Hiszpanie stracili ostatnią flotę. Zmęczenie wojną objawiało się coraz powszechniej, najbardziej skłonne do podjęcia rokowań pokojowych były Hiszpania i Holandia. W Niemczech zwolennikiem pokoju był Maksymilian Bawarski, za jego sprawą sejm w Rzeszy w 1640 roku zobowiązał nowego cesarza do wszczęcia rozmów pokojowych. Tymczasem nadal toczyły się działania militarne. Każda ze stron pragnęła zapewnić sobie jak najmocniejszą pozycję do rokowań. W Niemczech toczyły się walki, ale wyczerpanie wszystkich partnerów sprawiło, że podejmowane kampanie nie były kontynuowane a wygrane bitwy nie wykorzystywane. W 1644 roku wojska bawarskie i cesarskie zaczęły ofensywę nad Renem, zostały jednak rozbite przez Francuzów. Armia francuska zajęła lewy brzeg Renu. Podobnie przedstawiała się sytuacja na froncie szwedzkim. Szwedzi zaabsorbowani wojną z Danią nie mogli podejmować większych operacji. Konflikt z Danią rozpoczął się w 1643 roku, a zakończył w 1645. Stroną atakującą była Szwecja sprzymierzona z Holandią. Szwedzi chcieli rozszerzyć swe panowanie na całą wschodnią część Półwyspu Skandynawskiego i złamać potęgę morską Danii. Król duński nie mogąc stawić oporu przystał na warunki bardzo dla Szwecji korzystne. Jeszcze przed zawarciem pokoju z Danią wiosną 1645 roku armia szwedzka odniosła poważne sukcesy w Niemczech. Położenie cesarza było coraz bardziej niekorzystne. W sierpniu 1645 roku Szwedzi zaatakowali Saksonię. Rok później połączone armie szwedzka i francuska wkroczyły do Bawarii i spustoszyły kraj. Z kolei Maksymilian Bawarski w 1647 roku podpisał rozejm z Francją. We wrześniu rozejm został złamany przez Bawarczyków, wojska cesarsko-bawarskie poniosły klęskę co spowodowało kolejną okupację Bawarii. W październiku w 1648 roku zostały zawarte traktaty pokojowe pomiędzy Francją a Szwecją z jednej, Cesarstwem a Rzeszą Niemiecką z drugiej strony kończąc wojnę trzydziestoletnią.