Turystyka kwalifikowana stanowi jedną z najważniejszych i najbardziej dostępnych form aktywnego wypoczynku. W myśl uchwał IX i X Zjazdu PTTK ( Polskie Towarzystwo Turystyczno- Krajoznawcze) jest najważniejszą dziedziną w działalności Towarzystwa.
Określenie turystyka kwalifikowana pojawiło się w latach 1951-53, kiedy to w ramach działalności PTTK, obok tradycyjnych rodzajów turystyki, takich jak: piesza nizinna i górska oraz narciarska, rozwinęła się również turystyka kolarska, kajakowa, motorowa i żeglarska. Poszukując wspólnego określenia dla tych dziedzin ustalono termin "turystyka kwalifikowana". Termin ten przyjął się z czasem i dzisiaj jest powszechnie używany choć oznacza bardziej szczegółowe treści.
Rozpoczęcie działalności w zakresie turystyki kwalifikowanej w Polsce wiąże się z powstaniem w 1873r. pierwszej organizacji turystycznej.
Termin "turystyka kwalifikowana" wywodzą niektórzy od kwalifikacji osobowych, jakie posiąść musi turysta kwalifikowany, inni - od kwalifikowania osiągnięć turystycznych dla uzyskania coraz wyższych stopni odznak turystycznych, jeszcze inni uważają turystykę kwalifikowaną za wyczyn turystyczny i porównują ja ze sportem kwalifikowanym, w którym wyczyn stanowi również istotę działalności sportowców wyczynowych.
Przez ponad 30 lat istnienia PTTK definicja pojęć "turysta kwalifikowany" i "turystyka kwalifikowana" podlegała ciągłemu doskonaleniu
- Turystą kwalifikowanym jest więc osoba trwale zainteresowana turystyką, uprawiająca ze znawstwem i zamiłowaniem wybrane jej dyscypliny, przestrzegająca społecznych norm zachowania się na szlaku i w obiektach turystycznych, doskonaląca swoją sprawność fizyczną oraz łącząca turystyczną aktywność fizyczną z wszechstronnym poznaniem własnego rejonu, kraju. Taką sylwetkę turysty proponuje PTTK.
- Turystyka kwalifikowana to najwyższa forma specjalizacji turystycznej. Uprawianie jej wymaga specjalnego przygotowania psychofizycznego, zahartowania na trudy, umiejętności zachowania się w środowisku naturalnym i w obiektach turystycznych, a w niektórych przypadkach potwierdzonej przez właściwe organizacje umiejętności posługiwania się sprzętem turystycznym, głównie lokomocyjnym (rowerem, żaglówką, nartami, sprzętem do nurkowania itp.) Turystykę kwalifikowaną uprawiać można indywidualnie i zespołowo, w grupach nieformalnych i zorganizowanych, niekiedy w połączeniu z elementami współzawodnictwa.
Turystyka kwalifikowana może być nośnikiem następujących walorów:
1) wzbogacania wiedzy o kraju (walor poznawczy)
2) zaspokajania potrzeb emocjonalnych (walor emocjonalny)
3) rozwijania umiejętności o charakterze technicznym i wiedzy o poruszaniu się w terenie (walor różnorodnych umiejętności)
4) zaspokajania potrzeb biologicznych minimum aktywności ruchowej (walor zdrowotny)
5) kształtowania pozytywnych cech charakteru (walor wychowawczy)
Czynniki warunkujące rozwój turystyki kwalifikowanej
Poznanie czynników determinujących rozwój turystyki kwalifikowanej pozwoli na jej świadome i kierunkowe upowszechnienie.
Wzrost zainteresowania turystyką kwalifikowaną wśród społeczeństwa jest w dużym stopniu uwarunkowany modą na aktywne formy wypoczynku. Współczesną cechą turystyki kwalifikowanej staje się samodzielność turysty, która jest odbiciem światowych trendów w turystyce. Inną jej cechą jest ukształtowanie się typu turysty wszechstronnego uprawiającego kilka dyscyplin turystyki.
Turystyka kwalifikowana jest doskonałą formą zagospodarowania czasu wolnego. Na jej szerokie rozpowszechnienie mają wpływ: dostępność bazy turystycznej i środków transportu, sprawna komunikacja, dobra informacja turystyczna. Ośrodki turystyki kwalifikowanej dysponują sprawnymi organizatorami imprez turystycznych i oferują konstruktywny program. Przez uprawianie turystyki można realizować zarówno cele rekreacyjno-zdrowotne, jak i poznawcze. Imprezy krajoznawczo-turystyczne stanowią poza tym najlepszą okazję do realizowania zadań związanych z wychowaniem społeczeństwa.
W ogólnej strukturze ruchu turystycznego turystyce kwalifikowanej wyznaczono miejsce w "turystyce wycieczkowej" zwanej też wędrówkową, jest to jednak podział czysto teoretyczny gdyż nie odzwierciedla on faktycznego stanu rzeczy. Poszczególne dyscypliny turystyki kwalifikowanej można przecież uprawiać w różnych formach np. pobytowej jak i weekendowej. Również obozy i wczasy wędrowne, turystyka kempingowa, kolonie czy pobyty sanatoryjne są czystą formą turystyki kwalifikowanej.
Turystyka kwalifikowana umożliwia poznanie piękna kraju ojczystego, jego historii, kultury, osiągnięć społeczno-gospodarczych. Podczas wycieczek nadążają się dogodne warunki i sytuacje do doskonalenia umiejętności samodzielnego i zespołowego działania. W trudnych chwilach przy napotkaniu na przeszkody, czy też ciężkich i nieszczęśliwych przypadkach turyści poznają role kolektywu oraz uświadamiają sobie znaczenie wzajemnej pomocy. Należy dążyć do wyrobienia wśród uczestników imprez turystycznych zasady współodpowiedzialności odznaczającej się troską i odpowiedzialnością za słabszego lub mniej doświadczonego towarzysza wycieczki. Istotną rolę wychowawczą pełnią wycieczki zagraniczne. Służą one rozwijaniu idei przyjaźni i zrozumienia między narodami. Są one doskonałym czynnikiem integracji społecznej, niwelującym różnice środowiskowe i kulturowe.
Niezgodną z postawą turysty kwalifikowanego jest lekceważenie niebezpieczeństw, nie przestrzeganie zasad bezpiecznego wędrowania oraz podejmowanie zbędnego ryzyka. Należy również zwrócić uwagę na staranne pełnienie wszystkich obowiązków i zwalczanie przejawów niedbalstwa, które może wpłynąć na bezpieczeństwo grupy wędrownej.
Wędrówki turystyczne wyrabiają wśród uczestników cechy koleżeństwa i przyjaźni. Pojawiające się konflikty wynikające z trudów wędrówki powinny być umiejętnie rozładowywane przez prowadzącego, w trakcie wspólnych spotkań, indywidualnych rozmów. Wpływa to korzystnie na atmosferę w grupie i zachęca do aktywności.
Powszechnym zwyczajem turystycznym jest pozdrawianie się na szlaku. Witają się mijający piesi, podnoszą nad głowę wiosło na znak powitania kajakarze, gestem świateł, klaksonem witają zmotoryzowani za granicą. Rozpowszechniony jest ceremoniał przyjmowania nowicjuszy do grona doświadczonych turystów. Kultywowanie ceremoniału turystycznego przyczynia się do utrwalenia zainteresowań turystycznych.
Wielorakie funkcje społeczno-wychowawcze turystyki kwalifikowanej sumuje się w sześciu zasadniczych elementach wychowawczego oddziaływania:
1) Element wychowania fizycznego, które wywołując odpowiednie zmiany somatyczne i psychosomatyczne ułatwia, a także przyspiesza socjalizację ogólnospołeczną.
2) Element wychowania zdrowotnego, które wdraża do aktywnej ochrony i doskonalenia zdrowia fizycznego i psychicznego.
3) Element wychowania politechnicznego, umożliwiającego przyswojenie kultury technicznej, czyli umiejętności kompletnego i efektywnego wykorzystania sprzętu i urządzeń zgodnie z ich konstrukcją oraz funkcją, przy równoczesnym przestrzeganiu bezpieczeństwa i zdrowia wszystkich zainteresowanych.
4) Element wychowania estetycznego, kształtującego wrażliwość na piękno natury i dzieł ludzkich.
5) Element wychowania moralno-społecznego, które pomaga w przyswojeniu umiejętności podporządkowania własnego postępowania dobru zbiorowemu i zaspokajaniu potrzeb własnych w harmonii z interesem ogólnym.
6) Element wychowania resocjalizującego, czyli zapobiegającego, względnie korygującego negatywne wpływy wychowawcze.
Wartości społeczno-wychowawcze powodują, że turystyka kwalifikowana uznana została za część składową społecznej polityki państwa i krzewiona jest w szkolnictwie, organizacjach młodzieżowych, związkach zawodowych, a przede wszystkim w ruchu turystycznym. Uprawiających turystykę kwalifikowaną określa się mianem prawdziwych turystów.
Krajoznawstwo w Turystyce Kwalifikowanej
Turysta kwalifikowany powinien dążyć do opanowania umiejętności samodzielnego organizowania procesu zwiedzania. Podczas wędrówek należy wykorzystywać każdą sprzyjającą okazję do łączenia działalności turystycznej z krajoznawczą, uczyć zasad poznawania otoczenia, wskazywać na różnorodność form krajoznawczej działalności.
Kierownicy imprez turystyki kwalifikowanej powinni przeciwdziałać powierzchowności zainteresowań poznawczych i pogoni za płytką rozrywką. Dbać należy o to, aby uczestnicy wycieczek, zlotów, lub rajdów zwiedzając obiekty krajoznawcze umieli dostrzec rezultaty ludzkiej pracy, wiedzy, intelektu, wyobraźni i heroizmu, aby swój kontakt z tymi obiektami przeżywali jako "intymne spotkanie z historią", jako drogę do odnajdywania sensu istnienia pokoleń dawnych i swego własnego. Aby zrealizować chociaż w części wymienione zasady pracy krajoznawczej, każdy turysta powinien przygotować się należycie do wycieczki. Informacje o zwiedzanym terenie znaleźć można w przewodnikach, opisach monograficznych obiektów, miejscowości lub regionów oraz w podręcznikach. Źródłem wiedzy o odwiedzonym regionie jest również mapa turystyczna. Na zwiedzanie trzeba przeznaczyć od 2 do 4 godzin dziennie. Zwiedzać należy raczej mniej, lecz dokładnie czas zwiedzania uzależniony być powinien od wieku uczestników, charakteru wędrówki, przygotowania krajoznawczego oraz pogody. Na wycieczkach krajoznawczych czas zwiedzania osiągnąć może 5 godzin dziennie. Ilość czasu przeznaczonego na działalność krajoznawczą nie powinna ograniczać czasu przeznaczonego na przyrządzanie i spożycie posiłków, zabawę, prace organizacyjne, przegląd sprzętu turystycznego i lokomocyjnego, odpoczynek i sen.
Wycieczka lub impreza turystyczna, dostarczająca uczestnikom przeżyć poznawczych, zachęca do podejmowania rozmów, dyskusji i gawęd już w trakcie jej trwania. Okazji do tego przysparzają także ogniska, spotkania. Działalność krajoznawcza turystów powinna być początkowo nastawiona na poznanie własnego regionu. W programie krajoznawczym wycieczki powinno znaleźć się miejsce na spotkanie z ludźmi różnych zawodów lub z uczestnikami ciekawych wydarzeń historycznych. Zainteresowania krajoznawcze uczestników wycieczki są różnorodne. Jednych zaciekawia świat przyrody, inni interesują się budowlami zabytkowymi, dziełami sztuk lub folklorem.
Turyści interesują się poza tym najczęściej kulturą materialną odwiedzanego regionu, tradycją ludową, wydarzeniami historycznymi, które miały miejsce w tym regionie w przeszłości. Uczestników wycieczki należy zaznajomić nie tylko z przeszłością, ale i z wydarzeniami dnia codziennego, pokazywać im przykłady współczesnej pracy i działalności człowieka.
Działalność krajoznawczą turysty uzupełniać powinien udział w prelekcjach oraz zwiedzanie wystaw i muzeów. Ulubioną formą działalności krajoznawczej młodzieży są wszelkiego rodzaju konkursy i olimpiady wiedzy krajoznawczej. Uatrakcyjniają one proces zbierania informacji o odwiedzanej miejscowości lub regionie, przyczyniają się do rozszerzenia i pogłębienia wiedzy, zachęcają do prac samokształceniowych, twórczych dociekań i poszukiwań.
Odznaki krajoznawcze
Dla ściślejszego łączenia turystyki kwalifikowanej z krajoznawstwem warto popularyzować odznaki krajoznawcze PTTK. Młodzieżowa Odznaka Krajoznawcza (MOK) jest to jednostopniowa odznaka dla młodzieży od 10 do 16 lat. Zdobyć ją można uczestnicząc w sześciu wycieczkach jednodniowych. W ramach wycieczek najeży zwiedzić przynajmniej 2 obiekty zabytkowe, 1 obiekt przemysłowy, 1 park narodowy i muzeum. Odznaki krajoznawcze zdobyć można indywidualnie, w grupach rodzinnych i koleżeńskich, także przy okazji wypełniania norm na odznaki turystyki kwalifikowanej.
Zdrowotne znaczenie Turystyki Kwalifikowanej
Rozwój cywilizacji łączy się z procesem ciągłego odchodzenia od natury. Człowiek stworzył mikrośrodowisko, które poprawiają jeden element mikroklimatu np. temperaturę, wprowadzają wiele niekorzystnych parametrów, eliminując jednocześnie cały zespół czynników pozytywnych, które występują w naturalnym środowisku lasów, gór, jezior. Środowisko naturalne powinno więc być częściej wykorzystywane jako ważny czynnik racjonalizacji metod odnowy sił ludzi prowadzących miejski, osiadły tryb życia.