Cukrzyca

Cukrzyca jest przewlekłą chorobą spowodowaną brakiem lub nieprawidłowym działaniem hormonu nazywanego insuliną.

Insulina jest wytwarzana w organizmie człowieka przez specjalne skupiska komórek znajdujące się w trzustce - gruczole usytuowanym w jamie brzusznej. Komórki te nazywane są komórkami - wysp trzustkowych. Wraz z innymi hormonami insulina bierze udział w regulacji wszystkich procesów przemiany materii zachodzących w organizmie człowieka. Zapewnia ona stały dopływ substancji odżywczych do wszystkich komórek ciała, zarówno po spożyciu posiłku jak i między posiłkami - niezależnie od długości przerw między nimi.

Aby dobrze spełniać swoje funkcje, każda z komórek potrzebuje odpowiedniej ilości materiału energetycznego (paliwa). Insulina powoduje, że z przyjętego pokarmu w organizmie człowieka wytwarza się energia pozwalająca funkcjonować jego ciału.

Rola insuliny polega na:
- wykorzystywaniu cukrów i tłuszczów jako materiału energetycznego dla komórek;
- magazynowaniu nadmiernej ilości cukrów w postaci zapasów;
- wytwarzaniu białek z substancji znajdujących się w pożywieniu.

Aby organizm żywy mógł użytkować glukozę jako źródło energii, konieczna jest obecność odpowiedniej ilości prawidłowo działającej insuliny. Stanowi ona jakby klucz otwierający drzwi w komórce, przez które do jej wnętrza wnikają cząsteczki glukozy. Przy braku insuliny lub w przypadku jej nieprawidłowego działania komórki są pozbawione materiału energetycznego (cukier, tłuszcz) i budulcowego (białko). Jednocześnie nie mogą one wykorzystywać glukozy, w związku z czym wzrasta jej stężenie we krwi chorego. Krew z bardzo dużą zawartością cukru przepływa przez nerki i tam część glukozy przenika do moczu. Pojawia się więc cukromocz i inne objawy choroby.

Objawy niedawno wykrytej lub niedostatecznie leczonej cukrzycy są bardzo typowe, chociaż ich nasilenie może mieć różny stopień. Na typowy zespół objawów klinicznych składają się: zmęczenie, osłabienie, wielomocz (czyli częste oddawanie dużej ilości moczu), nadmierne pragnienie, zwiększony apetyt, chudnięcie. Podstawowe znaczenie dla rozpoznania cukrzycy mają badania biochemiczne krwi i oznaczenie zawartości cukru we krwi oraz w moczu. W olbrzymiej większości przypadków przyczyny cukrzycy pozostają nieznane. Jedynie u niewielu chorych można stwierdzić powód wystąpienia jej objawów. Mogą to być na przykład ostre i przewlekłe choroby trzustki (narządu produkującego insulinę), nadużywanie alkoholu, wynik działania niektórych leków, choroby o podłożu genetycznym, w których obok cukrzycy występuje wiele innych zaburzeń.

Obecnie wyróżnia się dwa podstawowe typy cukrzycy:
- cukrzycę typu 1 (insulinozależną, młodzieńczą) - rozpoznawaną, gdy trzustka w ogóle nie produkuje insuliny;
- cukrzycę typu 2 (insulinoniezależną, dorosłych) - rozpoznawaną, gdy insuliny jest zbyt mało lub komórki ciała nie są zdolne do wykorzystania własnej insuliny.

Są jeszcze inne, rzadkie typy cukrzycy, związane na przykład z operacyjnym usunięciem trzustki, innymi chorobami endokrynologicznymi lub spowodowane przyjmowaniem niektórych leków (steroidów), a także specjalna jej odmiana występująca u kobiet w ciąży i ustępująca po porodzie.

Jak rozpoznać cukrzycę?

Rozpoznanie cukrzycy w fazie nasilonych zaburzeń metabolicznych nie powinno nastręczać trudności do tego stopnia, że obecność tej choroby mogą stwierdzić sami pacjenci lub ich rodziny, pod warunkiem że wcześniej zetknęli się z podobnymi objawami u innych członków swoich rodzin czy znajomych.

Typowe objawy kliniczne, które powinny wzbudzać niepokój, to: osłabienie, senność, utrata masy ciała, zwiększone pragnienie (do kilku litrów dziennie więcej niż dotychczas), zwiększona ilość oddawanego moczu, nawracające infekcje w okolicach narządów płciowych, w skrajnych przypadkach - wyczuwalny zapach acetonu w wydychanym przez chorego powietrzu, śpiączka.

Nasilenie i współistnienie poszczególnych objawów mogą być różne; zależy to od typu cukrzycy, czasu jej trwania przed ustaleniem rozpoznania i predyspozycji osobniczych. W ewidentnych klinicznie przypadkach postawienie diagnozy nie budzi wątpliwości. By ją potwierdzić, należy wykonać badania laboratoryjne.

Cukrzycę rozpoznaje się, gdy 2-krotnie zostaną wykazane wartości glikemii na czczo równe lub przekraczające 126 mg% (7,0 mmol/l). Pomocnym badaniem, którego wynik może potwierdzić podejrzenie choroby, jest badanie cukromoczu, czyli glikozurii. Każda ilość cukru wydalanego drogą nerek wymaga pogłębienia diagnostyki. Można także posłużyć się badaniem stężenia hemoglobiny glikowanej - wynik powyżej 6,0% również powinien spowodować dalsze postępowanie diagnostyczne.

Przewlekłe powikłania cukrzycy

Główną przyczyną przewlekłych, wynikających z długiego czasu trwania schorzenia, powikłań cukrzycy jest utrzymujący się przez długi czas zbyt wysoki poziom cukru (hiperglikemia). Podwyższona glikemia jest przyczyną wielu zaburzeń metabolizmu i powoduje uszkodzenie małych naczyń krwionośnych oraz dużych tętnic. Doprowadza to do zaburzeń ukrwienia oraz uszkodzenia wielu narządów. Przewlekłe powikłania cukrzycy dzieli się na mikroangiopatyczne oraz makroangiopatyczne.

Do powikłań wynikających z uszkodzenia małych tętniczek należą retinopatia, nefropatia oraz neuropatia.

Retinopatia cukrzycowa to uszkodzenie narządu wzroku związane ze zmianami w siatkówce, która jest odpowiedzialna za odbieranie bodźców wzrokowych. Jej uszkodzenie powoduje upośledzenie widzenia. Siatkówkę można zbadać podczas oglądania dna oka. W niektórych sytuacjach wykonuje się zdjęcia dna oka. U większości chorych z długo trwającą cukrzycą występują zmiany na dnie oka charakterystyczne dla retinopatii. Retinopatię cukrzycową dzieli się na prostą - w większości wypadków wymagającą tylko obserwacji pacjenta oraz przedproliferacyjną i proliferacyjną. Dwa ostatnie stadia wymagają intensywnej terapii okulistycznej i często leczenia laserem (laseroterapii). Nieleczona retinopatia może prowadzić do utraty wzroku.

Nefropatia cukrzycowa jest powikłaniem polegającym na uszkodzeniu kłębuszków nerkowych, odpowiedzialnych za filtrowanie krwi i usuwanie z organizmu zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii. Nefropatia cukrzycowa prowadzi do niewydolności nerek, do uszkodzenia których dochodzi stopniowo. Początkowo zwiększa się wydalanie albumin w moczu, następnie wydalane są większe ilości białka w moczu. Zwykle w tym stadium pojawia się nadciśnienie tętnicze. W kolejnym etapie następuje stopniowy wzrost stężeń mocznika i kreatyniny we krwi. W najbardziej zaawansowanych stadiach nefropatii konieczne jest leczenie, polegające na zastosowaniu urządzenia zastępującego swą funkcją nerki, nazywane dializą. Obecnie istnieje także możliwość przeszczepienia nerki (transplantacji).

W neuropatii cukrzycowej dochodzi do uszkodzenia nerwów. Objawy mogą być różnorodne i zależą od tego, które nerwy są uszkodzone. Najczęściej występuje polineuropatia obwodowa, która objawia się bardzo charakterystycznie uczuciem palenia i pieczenia stóp i dłoni, głównie w godzinach nocnych. U chorych z neuropatią częściej dochodzi do powstania stopy cukrzycowej.

Do powikłań makroangiopatycznych zalicza się chorobę wieńcową, niedokrwienie kończyn dolnych oraz chorobę naczyń mózgu.

Choroba wieńcowa znacznie częściej występuje u chorych na cukrzycę i jest spowodowana zwężeniem tętnic wieńcowych, odpowiedzialnych za ukrwienie serca. Choroba ta może doprowadzić do zawału serca. Jej objawy są charakterystyczne - występują bóle (palące, piekące) za mostkiem, początkowo zwykle po wysiłku fizycznym. Niestety, niektórzy chorzy na cukrzycę mogą nie odczuwać żadnych dolegliwości.

Choroba niedokrwienna kończyn dolnych jest wywołana miażdżycą tętnic. Początkowo objawia się bólami nóg w czasie chodzenia. W przypadku bardziej nasilonych zmianach miażdżycowych może dochodzić do martwicy dystalnych (obwodowych) części stopy (palce, pięta).

Choroba naczyń mózgowych zdarza się częściej u chorych na cukrzycę. Jest spowodowana zaburzeniami ukrwienia mózgu. Może doprowadzać do przejściowych niedowładów (przemijające ataki niedokrwienne) oraz do udaru mózgu. Przy udarze mózgu występują niedowłady i porażenia (np. kończyn).

Zasady leczenia cukrzycy typu 1

Cukrzyca typu 1 jest zwykle rozpoznawana u dzieci i osób młodych. Dawniej nazywano ją cukrzycą młodzieńczą. W cukrzycy typu 1 trzustka nie produkuje insuliny - hormonu niezbędnego do spalania cukru. Cukier jest podstawowym źródłem energii (paliwem) dla komórek organizmu. Zadaniem insuliny jest wprowadzenie cukru z krwi do komórek. Dzięki działaniu insuliny poziom cukru we krwi utrzymuje się w zakresie wartości prawidłowych, a w moczu jest nieobecny.

Z chwilą rozpoznania cukrzycy typu 1 należy jak najszybciej rozpocząć leczenie insuliną i prowadzić je do końca życia.

U chorych z niezbyt nasilonymi objawami cukrzycy (nadmierne pragnienie, spadek masy ciała, oddawanie dużych ilości moczu) możliwe jest rozpoczynanie leczenia przez diabetologa w trybie ambulatoryjnym w ośrodku dysponującym pełnymi możliwościami edukacji (dietetyk, pielęgniarka, zajmująca się edukacją).

Gdy objawy cukrzycy w momencie rozpoznania są silniej wyrażone: duże osłabienie, odwodnienie, wymioty, senność, przyspieszone tętno i oddech, zapach acetonu z ust (jest to typowy obraz ostrego powikłania związanego z brakiem insuliny, zwanego kwasicą ketonową), konieczna jest hospitalizacja.

Celem leczenia jest dążenie do uzyskania prawidłowych lub zbliżonych do prawidłowych wartości poziomu cukru we krwi. Oprócz mierzenia cukru we krwi do oceny stopnia wyrównania cukrzycy służy dodatkowy wskaźnik - hemoglobina glikowana (hemoglobina, która została połączona z glukozą). Jest to parametr odzwierciedlający średnie wartości poziomów cukru we krwi z ostatnich 3 miesięcy przed oznaczeniem. Jej zwiększona ilość wskazuje na podwyższone poziomy cukru we krwi.

Dobre wyrównanie cukrzycy można osiągnąć poprzez odpowiednie dawkowanie insuliny, które musi być dostosowane do posiłków (a ściślej do ilości zawartych w nich węglowodanów) i do aktywności fizycznej chorego (im większa aktywność tym mniejsze zapotrzebowanie na insulinę).

Obecnie w terapii korzysta się wyłącznie z ludzkich insulin (mających identyczny skład chemiczny jak insulina w ludzkim organizmie), które są produkowane metodami inżynierii genetycznej.

W leczeniu najczęściej stosuje się insuliny krótko działające, które są przezroczyste i insuliny o pośrednim czasie działania, które są mętnymi zawiesinami.

Powszechnie stosowany obecnie schemat podawania insuliny polega na wielokrotnych wstrzyknięciach w ciągu doby. Jest to tzw. intensywna insulinoterapia, w której krótko działającą insulinę podaje się przed śniadaniem, obiadem i kolacją, a insulinę o pośrednim czasie działania przed snem (także zwykle rano). Zastosowanie "penów", czyli specjalnych wstrzykiwaczy zastępujących strzykawkę do insuliny, których kształt przypomina wieczne pióro, w znacznym stopniu ułatwia wielokrotne podawanie insuliny.
Ostatnio coraz częściej w tym modelu leczenia insulinę krótko działającą zastępuje się jej szybkodziałającym analogiem, a insulinę o pośrednim czasie działania zastępuje się jej długo działającym analogiem.

Analogi insuliny - są to celowo zmienione pod względem chemicznym insuliny dla wydłużenia lub skrócenia ich czasu działania w organizmie. Szybkodziałające analogi insuliny działają szybciej i krócej w porównaniu z insuliną Actrapid czy Humulin R. Dzięki temu lepiej obniżają poziom cukru po posiłku. Można je podawać bezpośrednio przed posiłkiem i rzadziej powodują niedocukrzenia. Lantus jest insuliną, która działa dłużej w porównaniu z insuliną Humulin N czy Insulatard. Utrzymuje stałe stężenie we krwi przez 24 godziny i dlatego podaje się ją tylko raz na dobę.

Oprócz wielokrotnych wstrzyknięć insuliny w ciągu doby drugim sposobem realizacji intensywnej terapii w cukrzycy typu 1 jest ciągła podskórna infuzja insuliny za pomocą pompy insulinowej. Kandydaci do takiego leczenia muszą mieć silną motywację do poprawy kontroli swojej cukrzycy, dlatego ten model insulinoterapii często jest stosowany u kobiet z cukrzycą w ciąży. Osobista pompa insulinowa jest urządzeniem, które służy wyłącznie do podawania insuliny podskórnie w sposób ciągły, nie dokonuje natomiast pomiarów poziomu cukru we krwi. Zaleca się, aby pacjenci leczeni metodą intensywną, zarówno z użyciem pompy, jak i metodą wielokrotnych wstrzyknięć, wykonywali pomiary cukru przed wszystkimi posiłkami i przed snem.

U nielicznych chorych z cukrzycą typu 1 zamiast intensywnej insulinoterapii stosuje się tzw. konwencjonalną insulinoterapię, czyli dwa razy dziennie mieszankę insuliny krótkodziałającej - klarownej i o pośrednim czasie działania - mętnej.

Zasady leczenia cukrzycy typu 2

Cukrzyca typu 2 jest najczęstszą postacią tej choroby (stanowi ok. 90% wszystkich przypadków). Zwykle ujawnia się w dojrzałym wieku, a jej częstość występowania zwiększa się z wiekiem. Ostatnio coraz częściej pojawia się także u osób młodych, obciążonych genetycznie skłonnością do tej choroby lub tak zwanymi czynnikami ryzyka cukrzycy. Pojawia się ona częściej u kobiet ciężarnych, u których cukrzyca występuje w rodzinie, u osób z podwyższonym stężeniem lipidów (tłuszczu) we krwi, u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym. Często choroba ta występuje rodzinnie. Na jej rozwój są narażone szczególnie osoby otyłe. W cukrzycy typu 2 występuje zarówno niewystarczająca produkcja insuliny przez trzustkę, jak i brak jej działania. Komórki ignorują działanie insuliny, której zadaniem jest wprowadzenie cukru z krwi do komórek.

Doprowadza to do wzrostu poziomu cukru we krwi. Jeżeli ten podwyższony poziom cukru utrzymuje się odpowiednio długo, może uszkadzać naczynia krwionośne, zwłaszcza w oku, w nerkach, w sercu, mózgu i nerwach. Początkowo nieznacznie podwyższony poziom cukru może nie powodować żadnych objawów i dlatego dana osoba nie jest świadoma swojej choroby. Jeśli jednak ten stan utrzymuje się, może już stopniowo dochodzić do uszkodzenia wymienionych narządów.

Przez wiele lat w leczeniu cukrzycy typu 2 koncentrowano się przede wszystkim na dążeniu do obniżenia podwyższonego poziomu cukru. Obecnie dzięki wynikom licznych badań naukowych wiadomo, że, aby zmniejszyć ryzyko zawału serca i udaru mózgu, a są to najbardziej groźne powikłania cukrzycy, trzeba także ściśle kontrolować ciśnienie tętnicze i stężenie lipidów (cholesterolu i triglicerydów) we krwi.

W sposobie odżywiania musi być uwzględniony rodzaj terapii cukrzycy (insulina czy leki doustne), a także indywidualne potrzeby pacjentów. Część chorych na cukrzycę typu 2 (głównie otyłych) osiąga prawidłowe wyrównanie cukrzycy, stosując właściwą dietę i dobrze dobrany program ćwiczeń fizycznych. Chorzy ci często nie muszą przyjmować leków. Zmniejszenie masy ciała u osób z nadwagą lub otyłych poprawia wyrównanie cukrzycy, obniża ciśnienie tętnicze oraz stężenie lipidów. W miarę trwania choroby leczenie za pomocą diety i wysiłku fizycznego u części pacjentów przestaje być skuteczne. Do osiągnięcia prawidłowego poziomu cukru konieczne jest zastosowanie doustnych leków przeciwcukrzycowych, a z czasem - także insuliny. Można ją podawać łącznie z lekami doustnymi lub jako jedyny preparat.

Rozpoczęcie terapii cukrzycy typu 2 lekami (tabletki i/lub insulina) nie zwalnia chorego z konieczności kontynuowania diety i stosowania ruchu. Ważnym elementem diety, szczególnie dla osób z cukrzycą i nadciśnieniem tętniczym, jest ograniczenie spożycia soli kuchennej w pożywieniu do 6 gramów na dzień. Można to osiągnąć, ograniczając konsumpcję wędzonego mięsa, konserw, słonych gatunków pieczywa i twardych serów. Aby skutecznie chronić chorych na cukrzycę przed jej naczyniowymi powikłaniami, należy także bezwzględnie zabronić im palenia tytoniu oraz zastosować w terapii aspirynę (w przypadkach, w których nie ma przeciwwskazań).

Cukrzyca ciężarnych

Przejściowe zaburzenie, rozpoznawane na podstawie podwyższonego stężenia glukozy we krwi (któremu może towarzyszyć obecność glukozy w moczu), pojawiające się u zdrowych dotąd kobiet i ustępujące całkowicie po zakończeniu ciąży. Uważa się, że przyczyną cukrzycy ciężarnych są zmiany fizjologiczne związane z ciążą: insulinooporność wywołana przez hormony łożyskowe, zaburzenia wydzielania insuliny i zwiększone wydzielanie glukozy przez wątrobę. U 3-8% kobiet trzustka nie jest w stanie zaspokoić zwiększonego zapotrzebowania na insulinę. Cukrzyca ciężarnych przejawia się głównie w 3 trymestrze, gdy najsilniej działają te hormony.

Zagrożenia dla kobiety: Zagrożenie przedwczesnym porodem, stan przedrzucawkowy, zwiększone prawdopodobieństwo cięcia cesarskiego.

Zagrożenia dla płodu:
Makrosomia płodu - glukoza i aminokwasy przenikając przez barierę łożyskową pobudzają przerost wysp trzustkowych płodu, co prowadzi u niego do zwiększenia wydzielania działającej anabolicznie insuliny. Skutkiem jest nadmierne wykorzystanie substratów do budowy własnych tkanek i duża masa urodzeniowa. Nadmiar moczu wydalanego przez płód powoduje wielowodzie, które może prowadzić do przedwczesnego porodu. Znaczna hiperglikemia u matki może doprowadzić do kwasicy u płodu, obumarcia wewnątrzmacicznego bądź wad wrodzonych m.in. cewy nerwowej i serca (kardiomiopatia).

Aby prawidłowo kontrolować swoją cukrzycę trzeba:
1. Przestrzegać podstawowych zasad żywienia w cukrzycy
2. Często kontrolować poziom cukru we krwi i nabierać własnych doświadczeń
3. Kontrolować swoją wagę raz w tygodniu.
4. Regularnie chodzić na badania