Sentymentalizm.

Sentymentalizm

? Myśl przewodnia sentymentalizmu:
" Życie bez miłości, to czarodziejska latarnia bez światła. " J.W.Goethe
? Kierunek umysłowy i literacki w Europie w drugiej połowie XVIII wieku, ukształtowany w opozycji do klasycyzmu. (Polsce zrodził się w latach 1760-1770, istniał do czasu powstania romantyzmu (ok. 1822).
? Prekursorem Jean Jacques Rousseau:
o Uczucie jest podstawową cechą kultury ludzkiej
o Kultura i cywilizacja niszczą w człowieku to, co dobre
o Człowiek jest rozdarty między czułością, dobrocią, a wymaganiami, jakie stawia mu cywilizacja
o Trzeba powrócić do natury i odbudować w człowieku dobroć
o Człowiekowi dają szczęście uczucia takie jak miłość, przyjaźń, życie w zgodzie z samym sobą, z głosem serca
? Nazwa nurtu pochodzi od dzieła Laurence'a Sterne'a Podróż sentymentalna.
? Powieść ? Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy dała nazwę jednemu z głównych kierunków literatury XVIII wieku. Bohater odbywa podróż, której celem jest jednak nie poznawanie nowych miejsc, zabytków czy krajobrazów, lecz innych ludzi, a zwłaszcza ich uczuć. Świat wartości ukazany w tej powieści jest wynikiem przyznania prymatu ludzkim uczuciom. Pisarza szczególnie interesuje rodzenie się miłości i subtelne świadectwa tego uczucia, odczytywane z gestów i spojrzeń. Sterne buduje wizję życia ludzkiego opartą na delikatnych wewnętrznych przeżyciach i doznaniach. Jego bohater kieruje się w swym działaniu głęboką uczuciowością, odczuwając litość dla cierpiących i współczucie dla samotnych.
Cechy
? Nakłada na literaturę obowiązek ukazywania życia wewnętrznego człowieka oraz kształtowania autentycznych więzi międzyludzkich, co też prowadzi do moralizatorstwa.
? Sentymentalizm jako nurt Oświecenia ma motywację racjonalną: Ważne jest panowanie nad uczuciami, ale w pewnym stopniu można ominąć rozum i pozwolić
na swawolne działanie uczuć (w człowieku zauważalne są dwie struktury: rozumu
i uczucia)
? Metody poznawania świata według nich to: empiryzm i sensualizm.
? Ludzie zaczynają wytwarzać sztucznie atmosferę ewokującą rodzenie się uczuć (nastrojowe świątynie, altany, obeliski, kaskady, które mają być scenerią do marzeń
i lektury prowadzącej do wyzwolenia uczuć, często w sposób teatralny). Stany uczuciowe starano okazywać się za pomocą wyglądu, zachowania i przesadnej czułostkowości. Przywiązywano wagę do różnych pamiątek i miejsc związanych
ze szczególnymi przeżyciami. Dążenie do naturalności i prostoty wiązało się
z zainteresowaniem ludem i obyczajami. Miłość została uznana za najistotniejsze i najsilniejsze uczucie w życiu ludzkim.
? Cechy stylu:
o Postawę sentymentalną charakteryzuje zdolność do wyższych uczuć takich jak miłość czy przyjaźń. (Nasilenie pierwiastka uczuciowego)
o Poszerzenie tematyki literatury i wzbogacenie jej o treści społeczne
o W literaturze podkreślanie indywidualizmu bohaterów,
o Związany z awansem społecznym klas średnich, szczególnie mieszczaństwa; wprowadzenie folkloru
o Stylowi retoryczno-oratorskiemu przeciwstawienie intymności i czułości,
o Nastroje religijne, smutek i melancholia,
o Wprowadzenie uczuć litości i empatii,
o Naśladowanie natury, ale nie ucywilizowanej, lecz prostej, a nawet dzikiej.

o Człowiek sentymentalny (bohater literacki):

- postrzegany prywatnie, a nie społecznie,
- ma uczuciowy stosunek do życia i nie kieruje się tylko rozumem,
- nie chce podlegać układowi norm warunkującemu egzystencję w społeczeństwie,
- chce być w bliskim kontakcie z naturą,
- wrażliwy i subtelny,
- szczery w stosunku do innych ludzi,
- zdolny do poświęceń.
? czuły
? patrzy na świat przez pryzmat miłości
? powinien analizować własne przeżycia
? powinien kochać przyrodę
? powinien bywać na łonie natury
? nie powinien korzystać ze zdobyczy cywilizacji
? najlepiej żeby był pasterzem lub pasterk

o Dzieło sztuki, zgodnie z zasadami kierunku, powinno mówić o uczuciach, psychice człowieka i przeżywanych przez niego emocjach. Dla nurtu typowe były gatunki: sielanka, powieść sentymentalna. romans sentymentalny, drama mieszczańska, liryka osobista, powieść grozy, ballada, pamiętnik liryczny
o Tendencje sentymentalistyczne pojawiły się w XVIII w.: w Anglii - w komedii (R. Steele), tzw. tragedii domowej (L. Lillo, E. Moore), poezji sielankowej (J. Thompson, T. Gray), w powieściach
S. Richardsona, O. Goldsmitha i L. Sterne'a, którego Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy (1768, wydanie polskie 1817) odniosła międzynarodowy sukces.
We Francji, gdzie największą rolę (także w odniesieniu do innych literatur europejskich) odegrała twórczość J.J. Rousseau, np. Nowa Heloiza (1761, wydanie polskie niepełne 1961), do nurtu sentymentalizmu należeli także m.in. D. Diderot, L.S. Mercier.
W Niemczech sentymentalizm wystąpił m.in. w poezji J.H. Vossa, Ch.F. Gellerta i S. Gessnera (od jego nazwiska wywodzi się specyficzna wersja sentymentalizmu, zwana gessneryzmem).
W Rosji sentymentalizm hołdowali A.N. Radiszczew (Podróż z Petersburga do Moskwy 1790, wydanie polskie 1954) i N.M. Karamzin.
Polski sentymentalizm ukształtował się w twórczości poetyckiej F. Karpińskiego, F.D. Kniaźnina, K. Brodzińskiego, wystąpił także w powieściach M. Wirtemberskiej, F. Bernatowicza, L. Kropińskiego, C. Godebskiego, F.S. Jezierskiego, M. Krajewskiego, F. Skarbka, J.U. Niemcewicza.
o W sentymentalizmie mamy do czynienia z poezją miłosną (np. "Do Justyny" F.Karpińskiego) i grobową (np. "Żale sarmaty" F.Karpińskiego).
Gorączka werterowska' odzewem młodych na losy Wertera w utworze Goethe'go.
Modelem miłości sentymentalnej może być uczucie między Laurą i Filonem
w sielance sentymentalnej "Laura i Filon" Franciszka Karpińskiego.
W Polsce ostoją sentymentalizmu były Puławy, a główną protektorką była żona księcia, Izabela Czartoryska. Zerwanie z modą cudzoziemską, obowiązują polskie stroje bez peruk. W Puławach Czartoryscy zbudowali dwie sceny, na których grywało się jedynie polskie sztuki. Izabela gromadziła pamiątki w tzw. świątyni Sybilli, na której umieszczony był napis "Przeszłość przyszłości". a początku lat 80. XVIII w. wybuchł ostry konflikt między królem Stanisławem Augustem a dotychczas sprzymierzonym z dworem Adamem Kazimierzem Czartoryskim. Spór, nazwany przez historyków aferą Dogumowej, wywołany tak naprawdę przez nieprzyjaznych królowi przedstawicieli państw ościennych, miał skłócić bliskich do tej pory politycznych współpracowników. Na dworze zainicjowano intrygę, której skutkiem było dotarcie do króla wiadomości, że Czartoryski planuje go otruć, zaś wśród współpracowników księcia Adama Kazimierza rozpowszechniono informację, że będzie dokładnie na odwrót. Efektem złośliwych plotek była wielka kłótnia między dotychczasowymi sojusznikami, którzy, także prowokowani przez swoich bliskich, nawzajem oskarżali się o chęć wymordowania. W 1783 r. rodzina Czartoryskich wyjechała z Warszawy i założyła nowy ośrodek życia towarzysko-literackiego w Puławach.
Inicjatorką życia puławskiego była Izabela Czartoryska, a cały ośrodek stał w stanowczej opozycji wobec dworskiego klasycyzmu. Hołdowanego tam Homera, zastąpiono Osjanem, bohaterem legend MacPhersona. Atmosfera tajemnicy i czułości, którą nasączone są Pieśni... została bardzo skutecznie przeniesiona do Puław, których wizytówką były angielskie ogrody (roussowski motyw triumfu natury nad człowiekiem), wyraźny wpływ lektury Ogrodów Delille'a.
To właśnie w Puławach zanegowano stanisławowskie zapatrzenie we francuską obyczajowość i wielbione przez klasycystów wzorce antyczne. Czartoryscy zwrócili się ku polskiej przeszłości, a w ich postrzeganiu historii nie obcy stał się sentyment do wieków minionych. Natężenie akcentów rodzimych i patriotycznych, a także afirmacja czynu zbrojnego (w czasie Sejmu Wielkiego) zaczęły przepełniać utwory nadwornego poety Puław ? Dionizego Kniaźnina. Na jego operach muzycznych (Trzy gody, Cyganie) oparł się puławski teatr.
Drugim ośrodkiem sentymentalizmu były Szczorse rodziny Chreptowiczów. Był to jednak ośrodek lokalny, znacznie mniejszy od centrum Czartoryskich. Został niemal zupełnie zapomniany, także dlatego, że większość utworów jego poetki Teofili Glińskiej mocno ustępuje lirykom Kniaźnina.
o Sztuki plastyczne
a) nieoryginalne, pod publikę
b) motywy pasterskie, dworskie, sielanka, pejzaże, portrety (b. uczuciowe)
c) wzruszenia, tkliwość itp.
d) odbicie późnego rokoko
e) delikatne
f) J. H. Fragonard ? mistrz sentymentalizmu i erotycznej pikanterii, gra światła, lekkość, naturalność, świetne ruch i gesty
g) T. Gainsborough ? dostojny sentymentalizm, malował kropkami i kreskami ?
z daleka wyglądało dobrze
h) Watteau, Boucher, Guardi