Analogia bytowa jako podstawa poznania natury Boga

(Wersja z przypisami w załączniku)

Analogia bytowa jako podstawa poznania natury Boga, pozwala uniknąć zarówno agnostycyzmu jak i antropomorfizmu teologicznego.

Za pomocą różnych argumentów można wykazać istnienie Boga, jednak mało który argument mówi nam o czymś więcej niż o samym Jego istnieniu. Narasta, więc potrzeba dowiedzenia się czegokolwiek o tzw. naturze Boga, czyli sposobie Jego bytowania, cechach, jakie można Mu przypisać itp. Jasne stało się, że owej natury nie można w żaden sposób zgłębić do końca, gdyż żaden intelekt nie może stać ponad Bogiem, co byłoby konieczne do całkowitego poznania Jego natury. Zaczęto się, przeto zastanawiać, czy w ogóle możliwe jest powiedzenie czegokolwiek więcej o Bogu niż to tylko, że jest .

Agnostycyzm teologiczny

Agnostycyzm wywodzi się z neoplatońskiej (Palotyńskiej) koncepcji (Pra)Jedni , o której ludzie nie byli w stanie nic powiedzieć, za to można było stwierdzić, co nie może być na pewno o jedni orzeczone jako zbyt dla niej niedoskonałe. Tak, więc materialność, ograniczoność, skończoność były określeniami, które zwyczajnie nie przystawały do wspaniałości, jaką być Jednia. Stąd zrodziła się koncepcja, aby dawać jej określenia poprzez zaprzeczenie określeń nieadekwatnych, czyli tzw. teologia negatywna. Agnostycyzm nie przeszkadzał jednak Plotynowi przypisać Absolutowi wartości pozytywnych jak dobro, miłość, intelekt, osobowość. Negatywne elementy mają więc zaakcentować transcendentalny charakter Absolutu, a nomenklatura ma ostatecznie pozytywny wydźwięk.
O wiele bardziej stanowcze jest twierdzenie filozofów arabskich (Awicenny, Awerroesa) oraz Mojżesza Majmonidesa, którzy uważali, że ludzkie poznanie niema w ogóle dostępu do istoty Boga. Według tego ostatniego Bóg jest na tyle transcendentny, że nie można mu przypisać pojęcia istnienia, jakie my mamy. U Plotyna podobne wnioski prowadziły do uznania Boga jako ?nad-Bytu? .
U kontynuatorów neoplatonizmu również obserwuje się bazowanie na teologii negatywnej jako sposobie opisywania Boga. Augustyn poprzez teologię negatywną nie wyklucza poznania (częściowego) natury Bożej. Twierdzi, że skoro do niego dążymy to najwyraźniej posiadamy chociaż częściową znajomość tej natury. Inaczej dążenie nie miało by sensu. Początkiem teologii jest więc negatywna jej odmiana. Augustyn nie wystrzegał się przypisywania Bogu cech pozytywnych, które uważał za godne, jednak prym ciągle wiodły te negatywne.
Za typowego przedstawiciela agnostycyzmu teologicznego uważa się Pseudo-Dionizego Areopagitę. Jego słowa ?Bóg jest niczym z tego, co jest, ani niczym z tego, co nie jest? oznaczają, że prawdziwą teologią jest ta negatywna i trzeba przezwyciężyć teologię biblijną (pozytywną).
Teologia negatywna orzeka o Bogu w sposób skrajnie wieloznaczny, jednak orzekanie jednoznaczne byłoby w stosunku do Niego niedorzeczne, gdyż byłoby równoznaczne z antropomorfizmem.

Antropomorfizm

Koncepcja antropomorficzna jest odmiana teologii pozytywnej, o tyle jednak niebezpieczną, że przypisuje Bogu dosłownie (jednoznacznie) wszystkie te właściwości, które spotykamy w świecie. Antropomorfizm wywodzi się z przypisywania dokładnych cech skutku jego przyczynie. Myślenie takie opiera się na twierdzeniu, że aby cecha mogła zaistnieć w skutku, musi być najpierw w przyczynie. Przypisując dosłownie cechy świata Bogu czynimy go czymś ?z tego świata?, a więc zaprzeczamy samej koncepcji Boga, jako większego od swojego stworzenia (świata). Prowadzi to nawet do ateizmu.

Analogie

Jako że koncepcja antropomorficzna jest niedorzeczna, a agnostycka nie daje satysfakcjonujących rezultatów filozofia w duchu arystotelesowskim oraz chrześcijańska wybiera metodę ?złotego środka? stosując analogie jako sposób poznawania natury Boga.
Podobieństwa są zespołami cech, należących do różnych przedmiotów, takie, że niektóre z cech są gatunkowo identyczne, a inne nieidentyczne.
Analogie między relacjami transcendentalnymi wykazują właściwości logiczne:
a) symetryczności ? dla x będącego w relacji do y, y jest w relacji do x (xRy = yRx)
b) przechodniości ? dla x będącego w relacji do y i y będącego w relacji do z, x jest w relacji do z (xRy i yRz = xRz)
c) przeciwzwrotności ? x nie może być w relacji samo do siebie

Analogie nie posiadają relacji spójności.

W analogii występują dwa zasadnicze elementy: analogaty, czyli różnice między zestawionymi w porównaniu przedmiotami oraz analogon, czyli aspektowe podobieństwo.
Jest to, więc sposób orzekania o rzeczywistości pomiędzy jednoznacznością a skrajną wieloznacznością (choć zasadniczo należący do wieloznacznych).
Analogia jest najlepszą z metod określania natury Boga, bo byty przygodne partycypują w Absolutnych doskonałościach. Posiadają więc cechy swojej przyczyny (Boga), ale odpowiednio zubożone, by były adekwatne dla bytów skończonych. Poprzez analogie do świata możemy prawdziwie i pewnie wnioskować o Bogu, ale na płaszczyźnie naszych sądów o Nim. O wiele lepiej (pewniej, adekwatnej) można wnioskować o naturze Boskiej nie z materii, lecz ze świata ludzkiej duszy, gdyż jest ona o wiele wierniejszym Jego obrazem.
Analogie w swojej teologii stosował głównie Św. Tomasz z Akwinu (Oprócz nich nawiązywał także do teologii negatywnej). Twierdził on, że ludzie poznają Boga na trzy sposoby: negatywnie, pozytywnie i przez eminencję. Często używane przez Tomasza stwierdzenia negatywne mają charakter metodologiczny (nie ignorancki). Jest tak, gdyż według niego każda negacja oparta jest na afirmacji.
Możemy więc orzekać o Bogu przymioty pozytywno-absolutne, gdyż istnieją one w Nim realnie i formalnie, mimo iż ich treściowe bogactwo jest dla nas nie do odgadnięcia.
Droga eminencji (czyli przewyższania) opiera się na przypisywaniu Bogu tych samych, co niektóre ludzkie doskonałości, jednak w stopniu maksymalnym (absolutnym) poprzez analogię metafizyczną.

Spośród różnych form analogii wyróżnić można: atrybucji, metafory, proporcjonalności (transcendentalna).

Analogia atrybucji ? występuje w niej jeden analogat główny (określający właściwe, pełne znaczenie orzeczenia) a inne przedmioty objęte tą nazwą uzyskują ją dzięki swojej relacji do głównego desygnatu. (np. dawany przez Św. Tomasza przykład zdrowego klimatu, który uzyskuje ten tytuł dzięki służeniu zdrowiu)

Analogia metafory ? występuje, gdy podobieństwo jest dalekie i to głównie w efektach działania. (Np. uśmiech losu)

Analogia proporcjonalności ? opiera się na relacjach transcendentalnych (materia ? forma, istota ? istnienie, władza ? przedmiot, przyczyna ? skutek). Umożliwia ona poznanie wewnętrznej natury jestestw, choć zawsze aspektowo.

Analogia metafory nie posiada wielkiej wartości dla określenia natury Boga. Również analogia atrybucji posiada raczej drugoplanowe znaczenie w stosunku do analogii metafizycznej (transcendentalnej), której to chrześcijańska filozofia zawdzięcza stwierdzenie takich aspektów Boga jak dobroć, miłosierdzie itp. Wiemy dzięki niej, że wartości te, choć formalnie te same, co w ludzkim wymiarze realizują się w Bogu w stopniu maksymalnym. Wartości zaś takie, które mogą nieść za sobą jakiś brak są w Bogu jedynie wirtualnie (jako w ich przyczynie).