Pedosfera

Na powierzchni Ziemi zachodzą bardzo intensywne procesy wietrzenia, w wyniku których powstaje zwietrzelina. Zwietrzałe skały stają się luźne, porowate, pochłaniają oraz zatrzymują wodę i powietrze- zaczynają się tworzyć warunki niezbędne do życia organizmów żywych. W momencie pojawienia się w niej życia organicznego rozpoczyna się przekształcanie zwietrzeliny, co daje początek procesowi glebotwórczemu. Proces ten prowadzi do powstania gleby. Obficie rozmnażające się drobnoustroje (bakterie i grzyby) powodują rozkład obumarłych szczątków roślinnych i zwierzęcych, w wyniku czego powstaje próchnica- humus. W skład każdej gleby wchodzi: materiał nieorganiczny, próchnica, woda, powietrze i organizmy żywe. Proporcje tych składników zmieniają się w zależności od rodzaju gleby.
Podstawowymi czynnikami glebotwórczymi są: klimat, stosunki wodne, szata roślinna, rodzaj skały macierzystej, rzeźba terenu, działalność człowieka i czas oddziaływania na skałę tych wszystkich czynników. Gleba powstaje w wyniku długotrwałego procesu glebotwórczego: 1 cm próchnicy tworzy się w sprzyjających warunkach naturalnych w ciągu kilkuset lat (300-500). Zróżnicowanie tych procesów na kuli ziemskiej powoduje odmienny przebieg procesów glebotwórczych na różnych obszarach Ziemi, a to prowadzi do powstawania odmiennych typów gleb.
W zależności od czasu oddziaływania czynników glebotwórczych powstają gleby:
-wykształcone (stare) tworzą się przez długi okres czasu i nie przypominają skały macierzystej
-niewykształcone (młode)tworzą się w krótkim okresie czasu i są bardzo podobne i mają związek ze skałą macierzystą.
Każda gleba ma charakterystyczne właściwości fizyczne i skład chemiczny. Różni się od innych barwą, składem chemicznym (stopniem pH) i zróżnicowaniem liczby poziomów glebowych. Przekrój pionowy przez glebę wskazujący ułożenie poszczególnych poziomów od powierzchni gleby aż po skałę macierzystą, to profil glebowy. Wyjaśnia on genezę i stopień wykształcenia gleby.
W glebie wykształconej (bielicowej) wyróżniamy 4 poziomy: próchniczy, wymywania, wmywania i skały macierzystej.
Najwyższy poziom glebowy- próchniczy- to mniej lub bardziej rozłożone szczątki organiczne obumarłych roślin i zwierząt przemieszane z materiałem nieorganicznym gleby. Miąższość tego poziomu stanowi o żyzności gleby.
Drugi poziom- wymywania- charakteryzuje się wymywaniem z niego łatwo rozpuszczalnych związków mineralnych do warstwy niższej.
Trzeci poziom- wmywania- powstaje wskutek osadzania sączących się z wodą składników z warstwy wyższej.
Czwarty poziom stanowi skała macierzysta, w której nie występują już procesy glebotwórcze, natomiast wyraźne są skutki wietrzenia.
Gleby niewykształcone nie posiadają w pełni rozwiniętych poziomów glebowych.

Strefowość klimatyczna powoduje strefowe występowanie roślinności i strefowe zróżnicowanie procesów glebotwórczych, co prowadzi do powstania różnych stref glebowych. Gleby strefowe w zależności od stopnia ich wykształcenia wykazują różny związek ze skałą macierzystą; bardziej rozwinięte posiadają mniej cech podłoża.
Niektóre typy gleb powstają na całej kuli ziemskiej, niezależnie od warunków klimatycznych, a na ich powstanie mają wpływ warunki lokalne. Są tzw. Gleby astrefowe, które zawsze zachowują właściwości skały macierzystej, niezależnie od stopnia ich wykształcenia.
GLEBY STREFOWE:
-Gleby tundrowe- występują na wieloletniej zmarzlinie w klimacie subpolarnym. Są płytkie i słabo wykształcone. Zawartość próchnicy wynosi w nich tylko 1-2%. Uprawiane są rzadko, jedynie po odpowiednich zabiegach rolniczych. (północne krańce kontynentów: Europy, Azji, Ameryki Pół.)
-Bielice- powstają w klimacie umiarkowanym chłodnym. Są typowe dla strefy lasów iglastych. Poziom próchniczy mają wysoko rozwinięty. Wysoka kultura rolna (nawadnianie, nawożenie) zmienia właściwości fizyczne i chemiczne gleby, powodując jednocześnie wzrost zasobności w próchnicę do 2-3% (północna i środkowa Europa, Nizina Wschodnioeuropejska, obszar Kanady i północna część USA)
-Gleby brunatne i płowe- występują w klimatach umiarkowanych morskich. Charakteryzują się zawartością próchnicy ok. 2-3%. Są typowe dla strefy lasów mieszanych i liściastych. Dają wysokie plony przy odpowiednim, intensywnym nawożeniu. (zachodnia Europa, Azja- Mandżuria, Korea i Japonia, Afryka Południowa, wschodnia Australia, północno-wschodnia część USA).
-Czarnoziemy- tworzą się na lessach klimatów umiarkowanych. Mają bardzo bogaty poziom próchnicy 8-15%. Zawierają dużo składników odżywczych, są bardzo żyzne. (południowo0wschodnia Australia, Ukraina, pampa argentyńska, prerie Ameryki Północnej)
-Gleby kasztanowe- to gleby obszarów ciepłych i suchych, typowe dla stepów, o zawartości próchnicy 3-4%. Odpowiednio nawadniane dają bardzo wysokie plony. (prerie w USA, południowa Argentyna, Eurazja na północ od Morza Kaspijskiego i Jeziora Aralskiego, centralna Mongolii, południowo-zachodnia Australia, na północ od Kalahari).


-Szaroziemy pustynne- brak roślinności i niedobór wody powoduje niski poziom próchnicy (1-1,2%) i szybki jej rozkład, dając glebom ledwo szarawe zabarwienie. Na olbrzymich obszarach pustyń brak jest w ogóle gleby, ponieważ warstwa zwietrzeliny nie jest tu przetworzona przez organizmy żywe. Pustynne grunty, po dłuższych i bardzo kosztownych procesach nawadniania i odsalania, mogą nadawać się do uprawy. (Największe pustynie świata- Sahara, pustynie Azji i Australii)
-Czerwonoziemy- (żółtoziemy, lateryty) to gleby obszarów okołorównikowych. Czerwonawa barwa tych gleb pochodzi od dużej zawartości związków żelaza. Są one ubogie w próchnicę (ok.1%), gdyż mimo, że rozkład ciał organicznych przebiega bardzo szybko (wysoka temp.), duża ilość opadów powoduje niszczenie warstwy próchniczej. Są to gleby mało urodzajne, trudne do uprawy. ( Amazonia, Ameryka Środkowa, Afryka Równikowa i północna Australia).

GLEBY ASTREFOWE:
-Mady- występują wzdłuż dolin rzecznych i na obszarach delt. Są bardzo żyzne i bardzo bogate w próchnicę. Powstają w wyniku osadzania ilastych i organicznych substancji w czasie wylewów rzek.
-Rędziny- tworzą się na podłożu wapiennym, głównie w klimatach umiarkowanych. Są płytkie, ale zasobne w próchnicę, urodzajne, ale trudne do uprawy. Na obszarach klimatu śródziemnomorskiego tworzą odmianę o mniejszej zawartości próchnicy, tzw. „terra rossa”.
-Gleby bagienne-tworzą się na terenach występowania bagien. Są mało urodzajne, nawet po osuszeniu.
-Czarne ziemie-występują na obszarach pobagiennych, przy obniżonym poziomie wód gruntowych na terenach zanikających jezior. Są bardzo żyzne, ale trudne do uprawy.
-Gleby górskie- występują na obszarach wszystkich gór świata, nie posiadają wykształconego profilu glebowego, są płytkie i mało żyzne.