OŚWIECENIE NA ZACHODZIE EUROPY I JEGO PRZEDSTAWICIELE
OŚWIECENIE - kolejna epoka w dziejach kultury europejskiej przypadająca po baroku, jest to prąd kulturowy, który obejmował wszystkie dziedziny życia i oddawał je pod ocenę i kierownictwo wiedzy doświadczalnej i rozumu. Ludzi oświecenia łączy jednakowa postawa (przy różnorodności poglądów), której główną cechę stanowi dążenie do doświadczalnego i rozumowego ujmowania i rozwiązywania wszystkich zagadnień.
Główne kierunki filozoficzne
1. Racjonalizm - kierunek filozoficzny przyznający wartość i wiarygodność jedynie poznaniu rozumowemu. Zakładał nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu.
2. Empiryzm - gr. empeira - doświadczenie - kierunek filozoficzny przeciwstawny racjonalizmowi, traktujący doświadczenia zmysłowe (wewnętrzne i zewnętrzne) jako główne źródło wszelkiego poznania i wiarygodnej prawdy. Przedstawiciel - John Lock
3. Deizm - doktryna filozoficzno-religijna uznająca Boga-Stwórcę, ale odrzucająca wiarę w kierowanie przez niego losami świata.
4. Ateizm - kierunek filozoficzny odrzucający istnienie Boga
Główne elementy światopoglądu
1. Krytycyzm - odnosił się głównie do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do Kościoła i form życia religijnego, do ustaleń nauki
2. Optymizm poznawczy - wiara w możliwość odkrywania praw rządzących światem i społeczeństwem oraz przekształcania stosunków społecznych (z czego wynikała potrzeba kształcenia się)
3. Utilitaryzm (użyteczność) - dążąc do szczęścia nie możemy robić tego z pominięciem innych; szczęście jednostki jest powiązane ze szczęściem ogółu, osiągane pracą prowadzącą do postępu
Wzorce osobowe oświecenia
1. "człowiek ogładzony" - obyty światowiec o wykwintnych manierach, wszechstronnie wykształcony, towarzyski, obeznany ze sztuką konwersacji, błyskotliwy, dowcipny, elegancki i uprzejmy, bywalec salonów, które były powszechną formą życia towarzyskiego
2. "człowiek oświecony" - racjonalista i encyklopedysta, wolnomyśliciel, czyli wróg ciemnoty i zabobonów, optymista wierzący w potęgę rozumu; to on rzucił hasło "wolność, równość, braterstwo" - główne hasło rewolucji francuskiej
3. "człowiek rewolucyjnego czynu" - wróg absolutyzmu, republikanin, oddany sprawie postępu społecznego, dążący bezwzględnie do reform
4. "człowiek sentymentalny" - kierujący się sercem, czuły, wrażliwy, skory do płaczu, lubiący prostotę i sielskość, szczery, dobrotliwy, współczujący, religijny
Przedstawiciele oświecenia
1. Wolter 1694 - 1778, francuski publicysta, filozof, dramaturg, poeta, historyk i prozaik. Wychowanek kolegium jezuickiego, szybko zyskał sławę jako tragediopisarz oraz dowcipny poeta satyryczny. Czołowa postać oświecenia, członek Akademii Francuskiej. Umysł niezależny, dwukrotnie naraził się władzy: pod zarzutem autorstwa zjadliwej satyry na regenta uwięziony w Bastylii, w rok później wygnany z kraju za obrazę wpływowego arystokraty. Dwuletni pobyt Woltera w Anglii zaowocował przyjęciem filozofii deistów oraz opowiedzeniem się za obroną praw i swobód burżuazyjnych. Jako tragediopisarz nawiązywał do klasycystycznych wzorów P. Corneille"a i J. Racine"a. Zachowując konwencję gatunku, zastąpił konflikt natury moralnej konfliktem sentymentalnym, połączył dramat miłosny z dramatem na tle religijnym. W tragediach Edyp (1718), Zaira (1732), Alzyra (1736), Meropa (1743) i Mahomet (1744) Wolter dał wyraz nowym potrzebom uczuciowym i intelektualnym swoich czasów. Krytyk Kościoła i religii jako narzędzia władzy, napisał głośną w swoim czasie Henriadę (1723) i wzorowany na L. Arioście poemat Dziewica Orleańska. Dziełami Wiek Ludwika XIV i Szkic o obyczajach i duchu narodu Voltaire - historiograf zapoczątkował nowy sposób pojmowania historii, rozumianej odtąd jako dzieje cywilizacji i jej rozwoju. Autor rozchwytywanych w Europie Listów filozoficznych oraz współpracownik encyklopedystów (D. Diderot), zasłynął jako twórca niedoścignionych w swoim artyzmie powiastek filozoficznych: Tak toczy się światek (1746), Zadig (1747), Wizja Babuka (1748), Księżniczka Babilonu (1768), Prostaczek (1767) oraz, będącego ukoronowaniem gatunku, utworu Kandyd, czyli optymizm (1759). Dzieła Woltera tłumaczyli na język polski m.in.: I. Dembowski, J. Rogoziński, E. Słowacki, S. Staszic i S. Trembecki.
Kandyd, czyli optymizm (1759), powiastka filozoficzna Voltaire"a, uważana za arcydzieło lit. światowej. Pisarz poddał tu krytyce optymistyczne poglądy filozoficzne Leibniza i J.J. Rousseau. Bohater, wygnany z zamku za miłość do córki barona Kunegundy, wyrusza w świat w towarzystwie swojego nauczyciela Panglossa, wyznawcy filozofii optymizmu, który uważa, że "wszystko dzieje się najlepiej na tym najlepszym z możliwych światów". Ofiary grabieży i niesprawiedliwości społecznej, świadkowie mordów, gwałtów i wojen, trafiają w różne zakątki świata (Ameryka Południowa, kraina złota - Eldorado, Konstantynopol, Wenecja), z licznych opresji cudem uchodzą z życiem. Podczas gdy Pangloss niezachwianie trwa przy swoich optymistycznych poglądach, Kandyd porzuca łatwy optymizm, ale i nie poddaje się najczarniejszemu pesymizmowi. "Trzeba uprawiać swój ogródek", stwierdza na koniec, zachęcając w ten sposób do działania w zakresie tego, co jest możliwe, robienia, co do każdego należy.
2. Denis Diderot 1713 - 1784, francuski pisarz, filozof, krytyk i teoretyk sztuki, tłumacz. Redagował (wraz z J. d'Alembertem) słynną Wielką Encyklopedię Francuską w duchu ideałów oświecenia. Nieustannie poszerzał swoją wiedzę w dziedzinie filozofii, języków obcych, matematyki i prawa. Autor znanych powieści, takich jak Kubuś Fatalista i jego pan (1796, wydanie polskie 1915), Zakonnica (1775, wydanie polskie 1954), Paradoks o aktorze i inne utwory (1950), Wybór pism filozoficznych (1953).
3. Jean d`Alembert 1717 -1783, francuski filozof, fizyk i matematyk. Wybitny przedstawiciel epoki oświecenia. Od 1754 członek a od 1772 sekretarz Akademii Francuskiej. Współtwórca i współredaktor Wielkiej encyklopedii francuskiej
4. Monteskiusz 1689 - 1755, francuski filozof, prawnik, wolnomularz i pisarz epoki OświeceniaMonteskiusz w Listach perskich (1721) poddał krytyce porządek panujący we Francji przed rewolucją, traktując ustrój państwowy Anglii jako wzorzec do naśladowania. Monteskiusz wyszedł od koncepcji prawa naturalnego, wywodząc (w niezgodzie z Hobbesem), że prawo stanowione zostało ustanowione dla poskromienia dzikości natury. Przy tworzeniu prawa należy brać pod uwagę naturalne uwarunkowania, które kształtują ducha praw. Do tych uwarunkowań należą: wielkość terytorium państwa, klimat, religia, obyczaje, historia, formy gospodarowania oraz zasady rządzenia. Monteskiusz wyróżnił trzy formy państwa:
- despotia, w której zasadą rządzenia jest strach,
- monarchia, w której rządy odwołują się do honoru,
- republika, która może mieć ustrój demokratyczny (oparta jest wtedy na cnocie) albo arystokratyczny (oparta wtedy na umiarkowaniu warstw rządzących).
Monteskiusz uważał, że o jakości państwa stanowi gwarantowanie przez niego wolności obywateli. Filozof wysunął myśl, aby sprzyja temu ograniczenie władzy, a zwłaszcza jej podział. Należy oddzielić władzę zajmującą się ustanawianiem praw od władzy wprowadzającej w życie jej postanowienia; sądy zaś powinny być całkowicie niezależne od władz państwowych. Dzięki temu sędziowie, nie obawiając się nacisków ze strony władzy, mogliby wydawać sprawiedliwe wyroki. Do sądu mógłby wówczas odwołać się obywatel, który czułby się pokrzywdzony decyzją któregoś z urzędów. Monteskiusz postulował również powołanie dwuizbowego parlamentu jako władzy ustawodawczej, z prawem weta dla rządu.
Teoria monteskiuszowego trójpodziału władzy wyłożona w dziele O duchu praw (De l'esprit des lois, 1748), polegająca na oddzieleniu władzy prawodawczej (parlament), wykonawczej (król, rząd lub prezydent) i sądowej (sądy), stała się podstawą rozwoju ustroju parlamentarnego.
PRZEWRÓT OŚWIECENIOWY W POLSCE
1. Kultura polskiego oświecenia jako opozycja do tradycji sarmackiej i ideologii kontrreformacyjnej
2. Wpływ zachodnioeuropejskiej myśli filozoficznej i społecznej na kulturę polską
a) racjonalizm, empiryzm (wiara w rozum i doświadczenie miała doprowadzić do stworzenia idealnego systemu społecznego, sprawiedliwego i wolnego od wszelkich przesądów
3. Trzy okresy rozwoju polskiego oświecenia
a) wczesne 1730 - 1764
b) dojrzałe 1765 - 1791 epoka stanisławowska
c) schyłek epoki 1791 do lat dwudziestych XIX wieku
4. Reforma oświaty
a) reforma szkół zakonnych - pijarskich zapoczątkowana przez Stanisława Konarskiego w 1730 roku - założenie Collegium Nobilium w 1740 roku (ekskluzywna szkoła dla synów magnatów i bogatej szlachty, kładąca nacisk na wychowanie obywatelskie)
b) walka o odrodzenie języka narodowego
- protest przeciwko makaronizmom i wpływom francuskim
- konieczność powstania polskiej terminologii naukowej, której brak hamował rozwój nauczania w szkole
- dzieło Stanisława Konarskiego "O poprawie wad wymowy" sztuka publicznego zawierania głosu
- włączenie się literatury (język literatury uwolniony od makaronizmów i barokowych konceptów i francuszczyzny)
c) powołanie Komisji Edukacji Narodowej 1773 (pierwsze w Europie Ministerstwo Oświaty)
- odebranie szkół Kościołowi i oddanie ich pod opiekę państwa
- język polski jako wykładowy
- metoda poglądowa zamiast pamięciowej
- wprowadzenie przedmiotów przyrodniczych i wych. Fizycznego
- założenie szkół ludowych
- powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych 1775 do opracowania podręczników (Onufry Kopczyński "Gramatyka dla szkół barokowych" - pierwszy podręcznik gramatyki j. Polskiego)
- reforma dwóch wyższych uczelni Akademii Krakowskiej i Wileńskiej
5. Otworzenie pierwszej polskiej biblioteki publicznej w 1747, której fundatorami byli bracia Załuscy
a) "Monitor" 1765 wydawany z inicjatywy króla Stanisława Augusta, poruszający aktualne problemy społeczne, polityczne, obyczajowe. Pismo w służbie postępu, propagujące idee oświeceniowe.
b) "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" 1770 o charakterze literackim
c) "Gazeta Warszawska" i "Gazeta Narodowa i obca" - ukazywały się w okresie Sejmu Wielkiego, propagowały program stronnictwa patriotycznego
6. Mecenat króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
a) obiady czwartkowe (spotkania przedstawicieli nauk i literatury)
b) powołanie Teatru Narodowego w 1765 (pierwszy polski teatr publiczny)
c) założenie "Monitora", opieka nad czasopismem
d) powołanie szkoły rycerskiej (wzorowaną na Collegium Nobilium, nowoczesne kształcenie młodzieży szlacheckiej, przygotowanie do służby wojskowej i cywilnej, wych. Patriotyczne)
e) zbieranie prac Komisji Edukacji Narodowej
f) sprowadzenie do Polski wybitnych artystów włoskich
- Dominik Merlini (architekt, twórca Łazienek)
- Bernardo Belloto zwany Canalettem (nadworny malarz króla, "malarz Warszawy")
- Marcello Bacciavelli (nadworny malarz króla, malarstwo portretowe)
"ŚWIĘTA MIŁOŚCI KOCHANEJ OJCZYZNY"
- hymn szkoły rycerskiej
- miłość do ojczyzny jest bardzo ważna, epitet "święty" by podkreślić rangę tego uczucia do ojczyzny
- miłość tą czują tylko ludzie szlachetni
- prawdziwy patriota będzie gotów do największych poświęceń
- jeżeli w walce o dobro ojczyzny człowiek poniesie blizny lub straci życie będzie to czyn szlachetny
- miłość do ojczyzny jest źródłem bardzo szlachetnych doznań i przeżyć
- chęć służenia ojczyźnie, wspomaganie i wspieranie jej czyni człowieka szczęśliwym, nawet życie w nędzy, żal, śmierć jest niczym gdy służą dobru ojczyzny
BAJKI IGNACEGO KRASICKIEGO JAKO WYRAZ POGLĄDU POETY NA ŚWIAT I STOSUNKI MIĘDZYLUDZKIE
Bajka - należy do najstarszych gatunków literatury dydaktycznej. Bajka literacka wyrosła z bajki ludowej. Jako samodzielny gatunek literacki ukształtowała się w starożytnej Grecji. Bajka jest swego rodzaju przypowieścią na temat ludzkich charakterów, postaw i sytuacji. Najczęstszymi bohaterami bajek są zwierzęta. Występują one jako maski. Nazwa zwierzęcie jest swego rodzaju rozbudowaną charakterystyką, w sposób jednoznaczny sugeruje nam tem zespół cech psychicznych i fizycznych o jakie bajkopisarzowi chodzi. Tę odmianę baji, w której pod postacią zwierząt przedstawione są typowe cechy ludzi nazywamy bajką alegoryczną
Bajka epigramatyczna - odmiana bajki, którą cechuje niewielki rozmiar, zwięzłość i lapidarność w ujęciu morału.
Bajka narracyjna - odmiana bajki, w której sytuacja jest szerzej przedstawiona, a często występuje nawet dłuższa fabuła.
Sens moralny bajki podany jest za pomocą morału, który może być wyrażony bezpośrednio w formie pointy lub wynika z treści utworu (pointa - fran. - ostry koniec, punkt, w którym skupia się sens dowcipu, niespodziewane zakończenie)
Zasadniczym celem bajki jest przekazać jakieś doświadczenie moralne, pouczyć o szkodliwości lub pożyteczności pewnych postaw, sformułować wskazówki postępowania.
"WSTĘP DO BAJEK"
- wyliczenie pozytywnych cech ludzi
- klucz do interpretacji utworu znajduje się na jego końcu, wszystko co pisze autor to bajka, mamy go czytać na opak
- z rejestru zalet zamienia się w rejestr wad
- utwór jest zapowiedzią czym Krasicki będzie się zajmował w swoich bajkach - krytyka ludzkich wad
"WÓŁ MINISTER"
- w królestwie lew powołuje na stanowisko ministra woła, który rządzi dobrze lecz powoli, na jego miejsce wchodzi małpka, która oprócz ogólnej radości doprowadziła do ubóstwa, po niej rządził lis, który zdradził pana i poddanych więc na swoje miejsce wrócił wół, który wszystko naprawił
- kontekst polityczny
"JAGNIĘ I WILCY"
- 2 wilki napotkały w lesie jagnię, chciały je zjeść, jagnię próbowało się bronić krzycząc: "Jakim prawem"
- na świecie rządzie nie praworządność tylko prawo silniejszego
- bajka polityczna
"PTASZKI W KLATCE"
- 2 czyżyki, stary i młody, siedzą w klatce, stary płacze za wolnością, młody tego nie rozumie bo zawsze był zamknięty
- bajka polityczna
"SZCZUR I KOT"
- na ołtarzu siedział szczur, chwalił się rodzeństwu, nie zauważył kota, który wpada i go zabija
- szczura zgubiło zarozumialstwo i pycha która stępiła jego wyczulenie na niebezpieczeństwo
- bajka obyczajowa
"KRUK I LIS"
- na drzewie siedzi kruk, ma w dziobie duży kawał sera, lis zaczął go chwalić, kruk chciał się popisać swoim pięknym głosem, przez to zgubił ser
- kruka zgubiło zarozumialstwo
- bajka obyczajowa
"DEWOTKA"
- bardzo pobożna pani mówiąc pacierz bije służącą
- Krasicki komentuje to jednym zdaniem "Uchowaj Panie Boże takiej pobożności"
- Krytyka obłudy religijnej
- Bajka obyczajowa
"GROCH PRZY DRODZE"
- w przyszły roku posiał groch za żytem, a gdy chciał zbierać groch to był on zjedzony a żyto stłuczone
- bajka obyczajowa
SATYRY IGNACEGO KRASICKIEGO - CZYLI JAK UCZYĆ BAWIĄC?
Literatura oświecenia ma charakter dydaktyczno-moralizatorski. Ma nauczać i wychowywać w duchu Kościoła. Dawała ludziom gotowe wzory do naśladowania. Jest to związane z historią Polski (na ten okres czasu przypadają 3 rozbiory Polski, a w 1739 Polska znika z map na 123 lata. Są podejmowane próby ratowania RP. Sejm Wielki uchwala Konstytucję 3 maja, zniesiono liberum veto). Literatura miała walczyć o ratowanie Polski poprzez krytykowanie tego co złe, co szkodzi Polsce. Literatura realizuje te zadania zgodnie z hasłem "uczyć bawiąc". Człowiek niczego nie boi się tak jak ośmieszenia, a literatura ośmiesza wady człowieka.
Satyra - utwór nacechowany silnym krytycyzmem, prezentujący negatywną ocenę określonych zjawisk życia, które według autora należy napiętnować i ośmieszyć wobec opinii publicznej. Podobnie jak bajka jest gatunkiem literatury dydaktycznej, ośmiesza to co bezwartościowe. Satyra nie przedstawia wzoru pozytywnego, niczego nie postuluje bezpośrednio, jej celem jest przede wszystkim ośmieszająca krytyka.
"PIJAŃSTWO"
Szlachcic czuje się źle po imieninach żony, narzeka na ból głowy. Dla niego świętowanie czegokolwiek powiązane jest z piciem alkoholu. Pomimo tego, że czuje się fatalnie gdy przychodzi 2 kolegów zaprasza ich na obiad i częstuje alkoholem. Pretekstem do wypicia podczas obiadu jest niestrawność. Przy alkoholu rozmawiają o bardzo poważnych sprawach. Zaczyna się kłótnia, której przyczyna było użycie słowa - waść". Szlachcic kończy swoją opowieść potępieniem pijaństwa, mówi, że jego skutkiem jest choroba, zwady i grubiaństwo, a korzyści to nudności i plastry na głowie. Słuchający mówi o skutkach nadużywania alkoholu. Człowiek pijany traci pamięć i głupieje, traci zdrowie. Człowiek, który nadużywa alkoholu jest człowiekiem z pozoru, staje się zwierzęciem. Zwierze pije tylko tyle żeby zaspokoić pragnienie, człowiek pije bez umiaru. Alkohol zabija rozum, jedyną rzecz, która odróżnia nas od zwierząt. Pokazał również zalety trzeźwości : zdrowie, jasność umysłu, pogodę ducha, chęć działania, zdolność do pracy. Wypowiedź przerywa poszkodowany w bójce, żegna się a na pytanie gdzie idzie mówi, że idzie się napić wódki.Cel satyry: ośmieszyć największą wadę naszego społeczeństwa - pijaństwo. Jest to satyra obyczajowa i portretowa.
"DO KRÓLA"
Satyra skierowana jest do króla Augusta Poniatowskiego. Satyrze podlegają wszyscy, bez względu na zajmowaną pozycję w hierarchii społecznej. Pada tu zarzut, że Poniatowski nie pochodzi z rodziny królewskiej, był synem kasztelana krakowskiego. Krasicki ośmiesza zarzut, że król musi pochodzić z rodziny królewskiej. Wyśmiewa się ironicznie, że ludzi pochodzący z rodu królewskiego są mądrzy bez nauki, oddychają innym powietrzem. Taką opinię wyrobili im poeci. Część szlachty nie akceptuje króla, bo kiedyś był im równy stanem. To Krasicki nazywa najcięższym grzechem Poniatowskiego. Kolejny zarzut to, to, że król jest za młody, wstąpił na tron mając 32 lata. Ironią jest to, że starość jest oznaką wszystkich zalet. Poniatowski się poprawia, siwieje. Czwartym zarzutem jest to, że jest za łagodnym królem, zależy mu na przyjaźni poddanych. Złe jest również to, że król lubi książki i poetów, że jest wykształcony, mądry, że otacza się ludźmi uczonymi. Ostatnia część satyry jest ironicznym nawiązaniem do fragmentu mówiącego o dobroci króla.
Treścią satyry są zarzuty, które królowi stawia część konserwatywnej polskiej szlachty. Krasicki je przytacza, by je ośmieszyć, skrytykować. Główną jego bronią jest ironia. Utwór pochwala króla zamiast krytykować. Satyra ta wymierzona jest przeciwko szlachcie, a nie przeciwko osobie do której jest skierowana.
PRAWDZIWA WOJNA CZY WOJNA NA NIBY" CECHY POEMATU HEROIKOMICZNEGO NA PRZYKŁADZIE "MONACHOMACHII"
INWOKACJA - rozbudowana apostrofa, zwrot do bóstw lub muz z prośbą o natchnienie, zapowiedź tematu, przedstawienie bohaterów
POEMAT HEROIKOMICZNY- jest to parodia eposu (parodia - komiczny, satyryczny utwór literacki naśladujący język i styl jakiegoś autora albo dzieła). Poemat heroikomiczny przyjmuje patetyczny styl narracji eposu służący do opiewania heroicznych czynów i łączy go z błahym tematem. Powstaje konflikt "wysokiej formy" i "niskiej treści" co daje efekt komiczny. Opiera się na zamierzonej sprzeczności między naśladowaną formą a wpisaną w nią treścią.
Dwa pierwsze ustępy pierwszej pieśni przypominają inwokację eposu, bo:
- jest zapowiedź tematu ( wojna mnichowska, wojna domowa, woja okrutna, bez broni i miecza)
- prezentacja bohaterów (rycerzów bosych i nagich po trosze)
- brak zwrotu do muz lub bóstw, ponieważ autorem utworu jest katolicki biskup, zastąpiony jest sentencją
"Nie wszystko złoto co się świeci z góry,
Ani ten śmiały, co się zwierzchnie sroży",
Która oznacza, że nie wszystko jest takie na co wygląda, a odwaga leży w sercu człowieka
Dla poematu heroikomicznego charakterystyczny jest opis walk, który w utworze znajduje się w pieśni piątej. Zamiast zbroi był habit a bronią były kufle, książki i sandały
"I śmiech niekiedy może być nauką,
Kiedy się z przywar nie z osób natrząsa"
"Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych,
Śmiejmy się z głupich choć i przewielebnych"
I cytat jest rozwinięciem głównej zasady oświecenia - uczyć bawiąc. Śmiech z osób nie z wad.
II cytat mówi, że krytyce podlegać będzie każdy głupiec niezależnie od zajmowanego miejsca w hierarchii społecznej.
Ignacy K. nie podaje nazwy miasta, ponieważ taka sytuacja mogłaby zaistnieć wszędzie.
Charakterystyka zakonników znajduje się w pieśni pierwszej
I zarzut - głupota "wielebne głupstwo"
II zarzut - próżniaczy tryb życia "prawych czczicielów swoich utuczało"
III zarzut - pijaństwo, lenistwo, wygodnictwo
Mnisi Krasickiego są zaprzeczeniem modelu zakonnika, wystąpienie ojca Elizeusza jest tego potwierdzeniem. Ubolewa on nad tym, że król stawia na naukę a podjął walkę z pijaństwem w kraju.
"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" jako powieść edukacyjna.
Pierwsza polska powieść
Tytułowy bohater opowiada o swoim życiu, o wychowaniu "w domu uczciwym i szlacheckim", ale prowincjonalnym i ograniczającym horyzonty do granic parafii, o zgubnym wpływie francuskiego guwernera, który wprowadził go w świat warszawskich salonów, o swojej fascynacji modnymi wówczas francuskimi romansami. Opowiada o tym jak udał się do Paryża, gdzie zyskał sławę wielką rozrzutnością, która po roku wpędziła go w długi. Gnębiony przez wierzycieli i lichwiarzy uciekł do Amsterdamu gdzie zaciągnął się na statek, który rozbił się w czasie burzy morskiej. Szczęśliwie ocalony Mikołaj znalazł się na utopijnej wyspie Nipu, gdzie zetknął się z cywilizacją i kulturą całkowicie odmienną od europejskiej. Pracując z Nipuanami i słuchając uwag mędrca Xaoo wyleczył się ze złych skłonności. Po opuszczeniu wyspy i wielu jeszcze dramatycznych przygodach w Ameryce wrócił na koniec do Polski. Tam jako poseł usiłował w Sejmie walczyć o poprawę RP, gdy opór szlachty a w końcu zerwanie Sejmu stanęły temu na przeszkodzie Mikołaj wrócił do swojej rodzinnej wsi, ożenił się z przyjaciółką z czasów młodości, a za główny cel swojego gospodarowania uznał szczęśliwość poddanych.
Wychowanie - ojciec nie był wykształcony, jego zainteresowania nie sięgały dalej niż poza to co działo się na wsi. Był szczery, przyjacielski, ale nadużywał alkoholu. Wuj przerażony nieuctwem Mikołaja namawia rodziców do wysłania go do szkoły publicznej. Młody długo w szkole nie był, bo zmarł jego ojciec i musiał wrócić do domu.
Guwerner - Francuz, nie był zawodowym nauczycielem, był lokajem sąsiadki. Uczył Mikołaja francuskiego, rozbudził w nim zainteresowanie romansami francuskimi
Nipu - utopijne państwo. 120 gospodarzy, każdy miał swój dom, ogród, pole. Mieli łatwy język, ale nie obfity - brak słów wyrażających kłamstwo, kradzież. Byli ludźmi idealnymi, nie występowały u nich zjawiska typu kradzież, więc nie potrzebowali prawa
"POWRÓT POSŁA" JULIANA NIEMCEWICZA JAKO KOMEDIA POLITYCZNA
Niemcewicz był posłem na Sejmie Wielkim. Powstanie komedii Niemcewicza związane jest z Sejmem Wielkim (czteroletnim) 1788-1792, uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791. w czasie obrad Sejmu powstało stronnictwo patriotyczne, które opowiadało się za reformami, stronnictwo konserwatywne przeciwne zmianom. Do tego nawiązuje dedykacja skierowana do Stanisława Nałęcza Małachowskiego, który był marszałkiem Sejmu.
"Wpajać w umysły prawidła zdrowe i uczciwe, zachęcać do cnót publicznych i domowych - było pisma mego celem"
- wyjaśnia na wstępie co skłoniło go do napisania utworu (kształtowanie postaw obywatelskich, chciał nauczyć dobrych zasad, uczciwości, patriotyzmu, przygotowania do życia w rodzinie, do życia publicznego). Stawia przed swoją komedią cel dydaktyczny. Dedykuje utwór Małachowskiemu, ponieważ uznał go za wzór obywatela i człowieka. Dalej wyjaśnia, dlaczego tak uważa. Kiedy RP była w złej kondycji Małachowski żył nieskazitelnie, zawsze uczciwy, prawy. Czekał na odpowiedni moment żeby rozpocząć pracę nad odrodzeniem Polski. Umożliwił mu to Sejm Wielki, któremu przewodniczył 3 lata przy poparciu króla i ludzi poczciwych, społeczeństwa. Kończy swą dedykację życzeniem aby Małachowski jak najdłużej sprawował urząd, aby dali radę naprawić Polskę, żeby zostawili Polskę rządną, szczęśliwą i poważną. Kiedy Polska będzie szczęśliwa, on będzie szczęśliwy.
"Do czytelnika"
- wyjaśnia dlaczego posługuje się formą komedii. Człowiek zwraca większą uwagę na rzeczy, które go bawią niż na surowe pouczenia. Ludzie częściej zmieniają się na lepsze poprzez wyśmianie wad niż dzięki filozoficznym wywodom. Ludzie wolą być karceni niż wyśmiewani.
- w wolnym kraju należy eliminować złe obyczaje. Opinie decydują o losach RP. Życzy sobie aby pełne prawd wpłynęły na szczęście RP. Tworząc "Powrót Posła" chciał wyśmiać wady, przesądy, złe obyczaje a nie osoby. Jest pewien, że osoby pokroju Szarmanckiego, Starosty i Starościny nie istnieją w Polsce lecz chciał zebrać wszystkie wady w jednej osobie aby je uwydatnić i aby czytelnicy unikali takich zachowań a postępowali właściwie. Jego zamiar to aby sądzili go ludzi nieuprzedzeni a biorąc pod uwagę jego dobre chęci wybaczyli mu błędy
Osoby występujące w tym utworze reprezentują 2 stronnictwa, które wytworzyły się na Sejmie Wielkim: Starosta reprezentuje stronnictwo konserwatywne, Podkomorzy stronnictwo patriotyczne.
Starosta Gadulski:
- jest to typ nazwiska etykiety - informuje nas o tym jaki jest bohater, charakterystyczna cecha
- główna cecha - gadulstwo - wypowiedź Jakuba - gadał nawet wtedy, gdy nikt go nie słuchał
- ulubiony temat - polityka, obrady Sejmu Wielkiego
- wypowiedź o wojnie siedmioletniej to dowód głupoty, ograniczenia
- sojusze, które proponuje są niedorzeczne, nierealne - dowód głupoty
- o obradach Sejmu mówi, że nie chce zmian, wspomina czasy saskie - "człowiek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni"
- niewiele mu do życia potrzeba
- opłakuje zniesienie liberum veto
- za zerwanie obrad szlachcic dostawał majątki, pieniądze
- "ja, co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało, wiem, że tak jest najlepiej, jak przedtem bywało"
- pokazuje swoje nieuctwo
- "wszyscy byli kontenci, robiona co chciano" - pogląd o wolności, dla niego wolność to robienie tego co się chce, to samowola
- tęskni za wolną elekcją, bo była to okazja żeby się wzbogacić za poparcie kandydata
- kieruje się prywatą, ważne jest to, że się wzbogaci, nie obchodzi go wojna domowa ani interwencja obcych wojsk
- jest bardzo chciwy - dowód na to, ślub ze Starościną, która do niego nie pasuje, ożenił się z nią dla pieniędzy
- był sędzią w sporze pomiędzy braćmi, był nieuczciwy
Podkomorzy:
- wzór Polaka, patriota
- ma 3 synów - jeden jest w wojsku, średni jest urzędnikiem, najstarszy jest posłem na Sejmie
- "Dom zawsze ustępować powinien krajowi" - wyznaje taką zasadę, nie kieruje się prywatą tylko dobrem państwa
- jest entuzjastą Sejmu Wielkiego
- wg niego obrady Sejmu to nadzieja dla Polski, zniesienie liberum veto doprowadziła do rozbiorów
- obwinia cały naród za przyczynę klęsk(lenistwo, prywata, życie nad stan, beztroskie biesiadowanie)
- "Niech każdy ma szczęśliwość powszechną w pamięci I miłość własną - kraju miłości poświęci" - obowiązek dbania o szczęście, dobro społeczeństwa
- Krytykuje wychowanie polskiej młodzieży przez Francuzów, zapominają polskiego a nie umieją francuskiego
- Wszystkim chłopom we swoich włościach nadaje wolność
Gadulski i Podkomorzy:
- postacie kontrastowe
- Niemcewicz chce zniechęcić czytelników do obozu konserwatywnego a zyskać zwolenników obozu patriotycznego, chętnego zmian
Szarmancki:
- nazwisko etykieta - dobrze wychowany, modniś, fircyk
- ulega modzie francuskiej
- łowca posagów, łamie kobiece serca
- ulega wpływom zagranicznym
- nie interesują go sprawy kraju
- nosił francuską perukę, stroje francuskie
- wrócił, ponieważ chciał się ożenić, na wyjazdach stracił cały swój majątek, liczy na posag
- wytrwonił majątek ojca, do pracy czuje wstręt
- ojciec próbował wciągnąć go w gospodarowania majątku - nie chciał; jako urzędnik - nie chciał; służba wojskowa- nie chciał
- nie bardzo zmartwiła go śmierć ojca, ucieszyło go to, że dziedziczy majątek
- jest zakochany w sobie, zero krytycyzmu, głupi, próżny człowiek
- gdy był w Paryżu trwała tam Rewolucja Francuska, a on się nudził, nie interesuje go to co się dzieje w zwiedzanych krajach
- interesuje go zabawa, zakupy
- ograniczony człowiek
- pojechał do Anglii, która była wzorem parlamentaryzmu, nie interesowało go to, bawił się na wyścigach koni, kupił klaczkę i wrócił do Polski
- kraj traktuje lekceważąco, nudzi go to, woli podróżować, był przeciwny obradom Sejmu
- Niemcewicz zarzuca mu brak patriotyzmu, zero zainteresowania sprawami kraju
Starościna:
- ulega wpływom zagranicznym
- cały czas mówi po francusku
- sprawy rodzinne są jej obce
- czyta francuskie romanse
- nadal kocha nieżyjącego Szambelana
- jest żoną Starosty, jednak do niego nie pasuje, wykorzystuje jego pieniądze na własne zachcianki
- nie interesują ją sprawy kraju
- cały czas płacze, jest bardzo wrażliwa
- Teresę chciała wydać za Szarmanckiego, który wydaje się jej uczciwy, prawy, a przy tym wrażliwy na piękno sztuki
- Jest bardzo bogata ale nieszczęśliwa
- W dzień lubi spać, a nocami błąka się i płacze
- Jest niezadowolona z życia, cały czas ma jakiś problem
- Uczona przez francuskiego guwernera
- Jest żoną modną
- Żyje w nierealnym świecie, w świecie romansów francuskich
- Nie umie mówić po Polsku
Wszystkie postacie są nieco karykaturalne ale mają zniechęcić czytelnika do pewnych postaw, a Podkomorzy, Walery mają być wzorem do naśladowania.
ROLA TEATRU STANISŁAWOWSKIEGO
Teatr Narodowy otwarty z inicjatywy króla w 1765 miał odgrywać rolę "świeckiej kazalnicy" w duchu oświeceniowej ideologii. Na przekór żądaniom kół konserwatywnych nie ograniczał się jedynie do funkcji rozrywkowych, ale włączył się w pełni do walki propagandowej. Był więc teatrem zaangażowanym.
Dzieje swe Narodowa Scena Zawodowa rozpoczęła 19,,11,1765 wystawieniem "Natrętów" Józefa Bielawskiego, sztuki napisanej na zamówienie króla na tę uroczystość. Największymi pisarzami sztuk teatralnych byli Franciszek Bohomolec i Franciszek Zabłocki. Prawdziwy rozkwit teatr przeżywał kiedy jego dyrektorem został Wojciech Bogusławski, autor popularnej do dziś śpiewogry (komedia obyczajowa, urozmaicona piosenkami) "Cud mniemany, czyli krakowiacy i górale". Bogusławski zyskał miano ojca teatru polskiego, był także założycielem Szkoły Dramatycznej w Warszawie w 1811r.
Oświecenie jako epoka przewrotu umysłowego w Polsce.
1. Przewrót w poglądach człowieka na świat
a) rozwój teorii racjonalistycznych i empiryzmu
2. Znaczenie Komisji Edukacji Narodowej
a) reforma szkolnictwa w duchu racjonalizmu i empiryzmu
b) powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
3. Rozwój czasopiśmiennictwa
4. Powstanie Teatru Publicznego
a) oddziaływanie teatru na szersze kręgi społeczeństwa
b) rozwój dramaturgii polskiej
c) walka o język narodowy
5. Dydaktyzm literatury pięknej
a) wysunięcie się na czoło gatunków satyrycznych (bajka, satyra, poemat herikomiczny, powieść edukacyjna, komedia polityczna) zgodnie z dewizą oświecenia uczyć bawiąc
6. Rola mecenatu króla
KONTEKST:
HISTORYCZNY LITERACKI
- Polska stopniowo traci niepodległość - nawiązanie do klasycyzmu
- obrady Sejmu Wielkiego, Konstytucja 3 maja - literatura ma uczyć, wychowywać
KONWENCJA LITERACKA KLASYCYZMU
KONWENCJA - umowa, utarte zwyczaje, normy
Konwencja literacka - utrwalone w tradycji zasady tworzenia, pewne schematy literackie, rodzaje tematyki, techniki literackie; konwencja literacka jest systemem norm i reguł postępowania pisarskiego
Zasady poetyki klasycyzmu sformułował w wierszowanym poemacie "Sztuka poetycka" Mikołaj Boileau. Oparł się na poetyce antycznej i renesansowej oraz na filozofii Kartezjusza. Podstawowymi wyznacznikami tej teorii literatury była rozum i piękno.
"Opierając się więc na rozumie,
niech wszelkie wasze utwory
z niego czerpią blask i wartość,
Tylko prawda jest piękna"
Piękno polega na ładzie, harmonii, proporcji, zgodności części oraz odpowiedniości treści i formy.
Ustalona bardzo dokładne przepisy, jak należy tworzyć poszczególne gatunki poetyckie. Przepisy dotyczyły głównie formy dzieła natomiast po treść sięgać trzeba do natury, która jest prawdziwa i którą sztuka powinna naśladować. Artysta może naturę upiększać i tym samym przewyższać wzór lub ukazywać w gorszym świetle, karykaturalnym. Zawsze jednak ma dbać o zachowanie zasady prawdopodobieństwa.
Poezja miała bawić, wzruszać, równocześnie nakłaniać do cnoty, pouczać i przekonywać. Temu celowi służyć powinny: odpowiedni temat, wzniosłość ukazanych uczuć, piękno języka, który ma być jasny i wykwintny, przejrzysta i planowa kompozycja. Tragedia i komedia winny być dramatami psychologicznymi i przedstawiać życie wewnętrzne bohaterów. Dramaturg miał przestrzegać zasad trzech jedności. W tragedii obowiązywał temat wzniosły, w miarę możliwości zaczerpnięty z historii i związany ze środowiskiem arystokratycznym, komedia mogła czerpać temat z otaczającej rzeczywistości.
Utwór Mikołaja Boileau przełożył na język polski Franciszek Ksawery Dmochowski w 1788r nadał mu tytuł "Sztuka rymotwórcza"
"Zmyślenie jest żywiołem
i duszą poety,
gdy wytkniętej rozumem
nie przechodzi mety"
Zmyślenie - fantazja - granicą jest rozum
Konwencja literacka klasycyzmu ukształtowała się we Francji w XVII w. wśród poetów skupionych przy dworze Ludwika XIV.
KONWENCJA LITERACKA SENTYMENTALIZMU
W drugiej poł. XVIII wieku pojawiają się na zachodzie Europy (Anglia, Francja, Niemcy) głosy protestu przeciw racjonalizmowi literatury oświecenia i zasadom poetyki klasycyzmu. Poeci coraz śmielej wypowiadają swoje własne uczucia, puszczają wodze swojej wyobraźni, coraz mniej liczą się z prawidłami, chętnie słuchają podszeptów własnego serca. Utwory ich wyrażają jakąś tęsknotę, melancholijną zadumę nad losem ludzkim, śmiercią, nad tym wszystkim co minęło i nie wróci. Rozważania te snują w scenerii ruin zamków, grobowców, cmentarzy. Ich wyobraźnię pobudza jesienna natura, księżycowa noc, dzika przyroda. To właśnie był sentymentalizm - rozpamiętywanie własnych uczuć, nadmierne roztkliwianie się, szukanie upodobania w płaczu i rozdrapywanie ran własnego serca.
Teoretykiem nowego prądu był JAN JAKUB ROUSSEAU, który twierdził, że nadmierny rozwój cywilizacji nauki oddziela człowieka od natury, będącej pierwotnym środowiskiem człowieka. Zapewniającą mu pełną wolność i prawdziwe szczęście. Doprowadziły też do upadku moralnego człowieka wyzwalając w nim takie cechy jak lenistwo, chciwość, umiłowanie zbytku.
Najwybitniejszym przedstawicielem polskiego sentymentalizmu był Franciszek Karpiński, który wyraził swoje poglądy na poezję w rozprawie "O wymowie w prozie albo wierszu". Wysnuł w niej kilka ważnych haseł:
- hasło swobody twórczości (poeta nie powinien być krępowany żadnymi regułami, obowiązuje go tylko jasność i zwięzłość stylu oraz naturalność)
- hasło powrotu do natury (człowiek i wszystkie jego sprawy ukazany na tle natury i w ścisłym związku z nią)
- hasło rehabilitacji uczuć (umiejętność wglądania we własne wnętrze, wczuwania się w przeżycia innych ludzi, dzielenia ich radości a przede wszystkim smutków; najbardziej cenione uczucia to: melancholia, smutek - uczucia stałe lecz łagodne, objawiające się we łzach, bo łzy to przejaw czułego serca)
Gatunkiem literackim typowym dla sentymentalizmu jest sielanka (szczerość, serdeczność, łagodna melancholia, wnikliwa obserwacja własnych i cudzych uczuć)
"Do Justyny. Tęskność na wiosnę"
- podmiot liryczny to mężczyzna, który opisuje uczucie miłości do Justyny
- wiersz będzie o tęsknocie za nią
- w treści pojawia się motyw wiosny, zasygnalizowany w tytule
- kolejne zwrotki przedstawiają obraz wiosny (pierwsze wersy każdej zwrotki)
- obraz wiosny zaostaje powiązany z jego uczuciami wyrazonymi za pomocą metafory (końcowa część, ostatni wersy)
- wiosna to słońce, zielenią się pola, kwiaty kolorowe - wizerunek wiosny - radość, nadzieja, pięknie, kolorowo, nadzieje się budzą
- metafora zamykająca każdą zwrotkę jest kontrastowa do obrazu przyrody
- uczucia : smutek, żal, tęsknota
- jest to paraleizm (zestawienie dwóch przeciwstawnych światów, równoległość)
- paraleizm - wprowadzenie w ciągu wypowiedzi elementów pod jakimś względem analogicznych, równoległych pod względem formalnym lub znaczeniowym
- paraleizm tematyczny - polega na wprowadzeniu odpowiadających sobie nawzajem motywów np. motywów przyrody i motywów uczuciowych (szczególnie częsty w pieśniach ludowych)
- upodabnia utwór do poezji ludowej; upodobnienie = stylizacja ludowa, która polega na wprowadzeniu paraleizmu charakterystycznego dla twórczości ludowej
- ostatnia zwrotka to apostrofa skierowana do wiosny( pytanie retoryczne, pyta ie będzie jeszcze cierpieć, bardzo dużo już cierpiał, płakał, chce żeby wróciła do niego radość życia)
- Styl i język: proste słownictwo, metafory bardzo proste w małej ilości
- Prostota styli i języka nawiązuje do pieśni ludowych, które są bardzo proste, stylizacja ludowa określa prostotę stylu i języka
"Do Justyny"
- pojawia się motyw wiosny
- małe drzewa
- drzewa były malutki jak on zaczął kochać Justynę, teraz są dojrzałe, dają już owoce a on nadal ją kocha
- Justyna go nie kocha, on znosi brak zainteresowania z jej strony
- Myśli, że ona go oszukuje, płacze za nią
- Według niego miłość wypala od środka, zostawia trwałe ślady
- Justyna się lituje nad nim, nie wie co to miłość, więc go rani
- Podmiot liryczny kłamie mówiąc, że rezygnuje z miłości do niej