Rodzina w diagnozie psychopedagogicznej

Poznawanie rodziny w perspektywie pedagogicznej jest przede wszystkim rozpoznaniem jakości środowiska wychowawczego, które rodzina tworzy. Rodzina jest powszechnie traktowana jako podstawowy obszar wpływów oddziałujących na rozwój i funkcjonowanie dziecka. Przede wszystkim w niej dziecko uczy się podstawowych umiejętności życiowych, kształtuje swoją osobowość, nabiera przekonań o świecie, o jego wartościach i zasadach życia, tu formułuje się jego tożsamość i wzorce zachowań. Jednak nie rzadko w rodzinie tkwią też źródła zaburzeń emocjonalnych, zaburzeń zachowania, trudności szkolnych czy życiowej dysfunkcjonalności, jakie rozwijają się u dziecka.

Zakres zagadnień i kwestji jak i stopień dokładności diagnozy rodziny jest różny w zależności od powodów dla których jest ona podejmowania. Może przybierać postać ogólnej i stosunkowo powierzchownej charakterystyki obrazu rodziny jako środowiska wychowawczego, a może też polegać na wnikliwym i szczegółowym badaniu czy wręcz dokładnym pomiarze, cech i warunków funkcjonowania rodziny.

Poznawanie rodziny przez mniej lub bardziej precyzyjną diagnozę jest nader częstą, niemal powszechna w praktyce pedagogicznej. Dokonuje się zarówno w perspektywie interesowania się określonym wychowankiem: jego trudnościami wychowawczymi zaburzeniami zachowania, problemami szkolnymi czy jakimiś specyficznymi jego cechami np. uzdolnieniami, zainteresowaniami, lub niskimi umiejętnościami społecznymi.

Rozpoznanie rodziny w perspektywie pedagogicznej występuje także z innych względów, gdy chodzi o kwalifikowanie rodzin do określonych zadań i funkcji.

Diagnozowanie rodziny jako środowiska wychowawczego, oznacza konieczność uwzględnienia kilku podstawowych założeń, które odnoszą się do ogólnej perspektywy diagnozowania i sposoby specyfikacji przedmiotu badania. Założenia te dotyczą instytucjonalno-grupowego ujęcia rodziny w jej pedagogicznym rozpoznawaniu, określonej formuły czynników opisujących rodzinę jako środowisko wychowawcze oraz ogólnych zasad diagnozowania rodziny. Dokonuje się swoistego osądu, sposobu i poziomu wypełniania przez rodzinę pewnych funkcji - głównie opiekuńczych, specjalizacyjnych i wychowawczych, ale też i innych funkcji, gdyż wszystkie one mają znaczenie dla procesów i efektów wychowania.

Perspektywą poznawania rodziny w kategoriach grupy społecznej oznacza z kolei diagnostyczną analizę znaczących wychowawczo cech rodziny jako grupy. Zainteresowania badawcze skierowane jest więc na takie elementy rodziny, jak struktura formalna rodziny, jej struktura społeczna i emocjonalna oraz styl i organizacja życia. W szczególności następuje tu rozpoznawanie takich cech jak:
- układ ról i pozycji w rodzinie
- podział władzy, rozkład względów, autorytetu
- więzi i relacje między członkami
- rytm i organizacja życia
- aktywność ogólna rodziny i indywidualnych jej członków
- normy i standardy zachowań uznawanych w rodzinie
- sposoby kontroli norm i wymagań itp.

Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze

Środowisko wychowawcze rodziny jako obszar rozpoznania pedagogicznego stanowi społecznie wyznaczony układ warunków i cech, o różnym jakościowo charakterze, które w zróżnicowany pod względem stałości i intensywności sposób wpływają na przebieg i efekty procesu wychowania. Postrzeganie rodziny jako określonego układu warunków i cech, które wpływają na procesy wychowania, rozwój osobowości i które stanowią podstawowe tło funkcjonowania jednostki, związane jest z posługiwaniem się przez diagnostę mniej lub bardziej rozbudowanymi zestawami cech opisujących środowisko wychowawcze rodziny.

Jako jedne z pierwszych usystematyzowanych badań nad rodziną oparto się o takie wskaźniki ogólne jak: dochody, budżet, sposób życia i mieszkanie, środowisko geograficzne i społeczne rodziny, historia rodziny (Ferdynanda Le Playa). Zaś w skala Wiliamsa obejmowała: potrzeby rodziny, stan higieny, wielkość, charakterystykę rodziców, nadzór rodziców nad dziećmi, które mierzone były pięciostopniową skalą w oparciu o wywiad domowy.

W skali Chapmana i Simsa takie wskaźniki jak: zawód ojca, wykształcenie rodziców, ilość książek, dzienników i czasopism w domu, wyposażenie mieszkania i rodziny w takie dobra jak telefon, samochód, pianino.

Skala A.M. Leahy uważana za jeszcze bardziej szczegółową ustalała tzw. profil stanu rodziny na podstawie sześciu czynników: stan ekonomiczny rodziny, zawód rodziców, wykształcenie rodziców, poziom kultury rodziny, uspołecznienie środowiska domowego, uzdolnienie dzieci.

W aktualnych propozycjach diagnozy rodziny jako środowiska wychowawczego zauważyć można różne zestawy zawierające większą lub mniejszą liczbę czynników opisu-oceny. Np.
Stanisław Kawula, który wymienia trzy główne grupy czynników analizy poziomu wychowania w rodzinie:
- czynniki ekonomiczno-społeczne
- czynniki kulturalne
- czynniki psychospołeczne

Inna propozycja (Piekarski) przedstawia ogólne kategorie czynników opisujących rodzinę:
- sfera warunków materialno rzeczowych
- sfera oddziaływań o charakterze wychowawczym
- sfera wartości i celów wychowania.

Analiza przedstawionych przez różnych autorów schematów poznawczych dla diagnozy rodziny jako środowiska wychowawczego ujawnia pewne zbieżności.

Podstawowe zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego

I. Zasada wartościującego charakteru diagnozowania rodziny.

Środowisko rodzinne staje się obszarem zainteresowania diagnozy pedagogicznej. Rodzinę poddajemy ocenie za każdym razem, kiedy chcemy ustalić jej wpływ i związek z jakimś stanem rzeczy lub dokonać charakterystyki wychowawczej w celu zakwalifikowania do jakiegoś typu rodziny.

Ocenianie rodziny i jej cech jest zasadniczym mechanizmem identyfikowania tzw. zasobów rodziny, jej potencjałów, sił kompetencji, które mogą spożytkowane w działaniach profilaktycznych czy naprawczych.

II. Zasada diagnozy pozytywnej rodziny.

Prawidłowa diagnoza polega na zebraniu odpowiednich informacji by wskazać te elementy i cechy jednostki i jej najbliższego środowiska, które mogą mieć znaczenie dla poprawy jej funkcjonowania dla organizowania celowych działań pedagogicznych. Należy więc sformułować regułę mówiącą o tym, iż poznając cechy środowiska wychowawczego rodziny poza identyfikowaniem stanów niepokojących, braków dysfunkcji, badacz musi swoim zainteresowaniem poznawczym obejmować także "pozytywy rodziny" czyli jej zasoby, siłę i potencjał.

III. Zasada uwzględniania kontekstu społecznego rodziny.

Obraz i funkcjonowanie rodziny, a także efekty wychowania w rodzinie powinny być opisywane na tle społecznym i kulturowym jakim charakteryzuje się otoczenie rodziny. Otoczenie tworzy określony ekosystem rodziny, warunki jej funkcjonowania, jak również kieruje wymagania, oraz kontroluje-ocenia rodzinę. Rodzina będąc niepowtarzalnym systemem o swoistej autonomii kształtuje swój charakter, swoje śr. wychowawcze pod wpływem układu społeczno-kulturowego. Zasada ta opiera się też na założeniu, iż system rodzinny zawsze w określony sposób jest związane z innymi systemami zewnętrznymi (poza rodziną). Rodziny mogą być mniej lub bardziej otwarte w swoich relacjach z otoczeniem. Ich kontakty z innymi układami mogą być względnie zamknięte -takie rodziny żyją gównie w obrębie własnych granic, rodziny otwarte z kolei "wymieniają" z otoczeniem informacje i energię, charakteryzuję się bogatym kontaktem społecznym.

IV. Zasada relatywności wpływu warunków środowiska rodzinnego.

Oznacza konieczność uwzględniania w poznawaniu rodziny jej obiektywno-subiektywnego wymiaru jako środowiska wychowawczego. Rozpoznajemy ty więc w rodzinie postać, obraz typowych cech śr. wychowawczego.

V. Zasada holizmu poznawczego.

Rodzina stanowi określoną całość jako układ różnych i cech i warunków. Podstawowe płaszczyzny funkcjonowania rodziny: strukturalna, opiekuńczo-wychowawcza, ekonomiczna, organizacyjna i emocjonalna przenikają się i wzajemnie warunkują. Obraz rodziny i jej właściwy opis diagnostyczny jest więc wielopłaszczyznowy. Diagnoza rodziny powinna opisywać ją jako określoną całość, jako układ wzajemnie powiązanych czynników.

VI. Zasada uwzględniania dynamizmu rodziny.

Rodzina jako środowisko wychowawcze rozwija się i zmienia w czasie, przechodzi przez określone etapy. Na poszczególnych etapach pojawiają się specyficzne problemy i zadania, formułowane są odmienne wzorce i modele zachowań i relacji rodzinnych, zachowań opiekuńczych i wychowawczych. Rodzina jest układem dynamicznym, więc w jej diagnozie trzeba mić na uwadze fazę rozwoju i sytuację życiową w której rodzina się znajduje.

VII. Zasada autodiagnozy rodziny i jej członków.

Oznacza dążenie przez diagnostę do autodiagnozy rodziny i jej członków, doprowadzenie do samopoznania.

Strategie diagnozowania rodziny.

Wyróżnione są dwa kierunki: diagnozę całościową oraz wybiórcze skupienie się na określonych cechach środowiska rodzinnego.

I. Diagnoza całościowa - dąży do ogólnej charakterystyki środowiska wychowawczego rodziny i wyrażenia ogólnej oceny jego funkcjonowania. W diagnozie takiej uwzględniona jest stosunkowo duża liczba różnych jakościowo cech i warunków rodziny oraz analizowane są związki między nimi. W rezultacie rozpoznanie przedstawia obraz całości rodziny jako środowiska wychowawczego.

Wskaźnik ogólny środowiska stanowi wynik badań diagnostycznych i był rozumiany jako miernik określający szansę życiową dzieci wychowujących się w danym środowisku. Przedstawiał ocenę ogólną środowiska, a nie ocenę pojedynczej cechy.
Przykładami współczesnych rozwiązań badawczych osadzonych w perspektywie całościowej diagnozy środowiska wychowawczego rodziny mogą być: koncepcja określenia progów zagrożenia rozwoju dziecka w rodzinie.

II. Diagnoza typologiczna - jest jednym z częstszych sposobów określenia jakości tworzonego przez rodzinę środowiska wychowawczego.
Ten sposób diagnozowania rodziny zdaje się być popularny w praktyce pedagogicznej. Istnieje wiele propozycji dotyczących diagnozy typologicznej przykładem jest Jack Piekarski który wyodrębnił cztery typy rodzin:
- środowisko wzorcowe (obejmuje tylko wzorcowe cechy rodziny)
- śr. przeciętne (zbiór cech dominujących w danej zbiorowości)
- śr. niekorzystne wychowawczo (zestaw cech negatywnych)
- śr. dysharmonijne (wzorce współwystępują tu czynnikami negatywnymi).

III. Diagnoza wybiórcza - w pedagogicznej diagnozie rodziny stosunkowo często odstępuje się od dokonywania całościowej ogólnej charakterystyki środowiska wychowawczego rodziny na rzecz koncentrowania się na niektórych celowo wybieranych jej cechach. Wówczas rodzina badana jest wybiórczo.

Postępowanie diagnostyczne charakteryzuje tu skupienie sie badacza wybranych cechach i warunkach rodzinnych. Obszar rozpoznawanych cech wykazywany jest wówczas charakterem zjawiska w ramach którego został zidentyfikowany problem diagnostyczny. Najczęściej w diagnozie wybiórczej przedmiotem zainteresowania diagnostycznego stają się oddziaływania wychowawcze rodziców, ich postawy wychowawcze, style wychowania, atmosfera wychowawcza, relacje między rodzicami a dzieckiem.

Wyróżnienie obu strategii badawczych: całościowej i wybiórczej w diagnozie rodziny ma wymiar gównie teoretyczny.

Narzędzia diagnostyczne

1. Kwestionariusz dla rodziców M. Ziemskiej.

Kwestionariusz ten oparty jest na koncepcji postaw rodzicielskich, zgodnie z którą występują cztery górne typy nieprawidłowych postaw rodzicielskich: postawa odtrącająca, unikająca, zbyt wymagająca i chroniąca. Zostały one wyznaczone w oparciu o główne rodzaje zaburzeń kontaktu rodziców z dzieckiem czyli, nadmierny dystans (nadmierna kontrola uczuciowa oraz wiążące się z nimi cechy osobowości)

Podstawą identyfikowania wystąpienia postaw negatywnych jest identyfikacja postaw cząstkowych charakteryzowanych przez określone zachowania rodziców wobec dziecka. Pewne postawy cząstkowe mogą wchodzić w skład dwóch różnych postaw złożonych.

Narzędzie diagnostyczne stanowi w formie metodologicznej skalę ocen o charakterze czynnikowym. Przeznaczone jest do wypełnienia przez rodziców - kazdego z osobna którzy zaznaczają na skali 4-stopniowej stopień swojej zgody z przedstawionymi twierdzeniami. Podstawę analizy formalnej stanowi arkusz obliczeniowy zawierający klucz punktacji poszczególnych twierdzeń, przyporządkowanych do odpowiednich czynników - skal: górowanie, bezradność, koncentracja, dystans, Uzyskanie wysokich wyników, w przeliczeniu na wartości w obrębie określonych skal wskazuje występowanie u rodzica określonego typu postawy negatywnej. Uzyskiwanie wyników niskich sugeruje występowanie właściwych postaw rodzicielskich. Narzędzie to nie jest przeznaczone do ich identyfikacji i pomiaru.

2. Kwestionariusz Stosunków Między Rodzicami a Dziećmi.

Ten kwestionariusz identyfikuje występowanie u rodziców określonych postaw: kochającej, wymagającej, ochraniającej, odrzucającej lub liberalnej przez identyfikacje charakterystycznych zachowań rodziców w stosunku do ich małych dzieci, w odróżnieniu od kwestionariusza Ziemskiej zachowania rodziców są poznawane w percepcji młodzieży i osób dorosłych. Badani oceniają zachowanie rodziców do momentu kiedy oni ukończyli 12 r.ż. czyli w okresie dzieciństwa. Dolną granicą wieku badanych która umożliwia stosowanie kwestionariusza PCR jest 14-15 lat. Badania mogą mieć formę indywidualną lub zbiorową. Czas badania obu wersji (mój ojciec, moja matka) jest celowo skrócony (50-60) by osoby badane oceniały przedstawione im twierdzenia - przykłady zachowań rodziców.

Narzędzie pod względem formalnym jest skalą ocen o charakterze czynnikowym. Analiza formalna oparta jest o arkusz obliczeniowy zawierający klucz przyporządkowania poszczególnych twierdzeń określonym skalom-postawom. Oprócz tych wyników dla 5 skal i ich odpowiedników które pozwalają na ich ocenę jakościową można obliczyć wyniki dla dwóch wymiarów czynnikowych: miłość-odrzucenie, liberalizm-wymagania zgodnie z odpowiednimi wzorami.

3. Identyfikacja Stylów Wychowania wg. Marii Ryś

Jest ona częścią szerszej koncepcji metodologicznej, identyfikującej rodziny ze względu na system który tworzą. Dzięki temu inwentarzowi można określić dominujący styl wychowania w każdej rodzinie, opisywany w kategoriach ogólnych:
Autokratyczny - oznaczający dominację rodzica, gdy dziecko zobowiązane jest do bezwzględnego posłuchu i wykonywania poleceń. W takiej rodzinie rodzice określają mocno obowiązki dziecka i są wobec niego konsekwentni, nie okazuje dziecku uczuć.

Demokratyczny - oznaczający poszanowanie praw i uczuć w rodzinie, wzajemne zaufanie, sympatia i życzliwość, troska o wszystkich członków rodziny.

Liberalny - cechują go takie zachowania rodziców jak: pozostawienie dziecka całkowitej swobody, niehamowanie aktywności i spontanicznego rozwoju, interweniowanie tylko w sporadycznych przypadkach.

Badaniem objęci są rodzice, którym przedstawia się zestaw 33 twierdzeń charakteryzujących ich zachowanie wobec własnych dzieci oraz ogólne sądy na temat wychowania dzieci. Rodzic wyraża zgodę na każde twierdzenie w stosunku do każdego z posiadanych dzieci, ocena w dalszej analizie formalnej jest odpowiednio punktowana. Analiza twierdzeń obejmuje ustalenia natężenia - sumą punktów uzyskanych w każdym z 4 - typów stylów wychowania oraz na podstawie wysokości wyniku wskazywania stylu dominującego. Ustalane profile dotyczą każdego z rodziców w stosunku do każdego z dzieci.

4. Test Komunikacji Zadaniowej Rodzic-Dziecko

Test jest oparty na metodach eksperymentu i obserwacji. Jego stosowanie wymaga umiejętności prowadzenia obserwacji komunikacji rodzica i jego dziecka w tekstowej sytuacji zawodowej. Konstruowanie tego narzędzia opiera się na określonych założeniach teoretycznych.

Test przeznaczony jest do badania par rodzic - dziecko. Składa się z kilku elementów:
zadanie testowe (przeprowadzenie po mapie miasta dziecka rodzica do wyznaczonego miejsca), skala obserwacji rodzica, skala obserwacji dziecka.
Skale obserwacyjne mają charakter standaryzowany, każde zachowanie rodzice czy dziecka jest oceniane na skali 5-punkowej. Analiza testu obejmuje sposób jego wykonania oraz skuteczność komunikacji rodzica i dziecka.
Test komunikacji zadaniowej polecany jest jako środek diagnozy dla celów uskutecznienia pracy rodzica z dzieckiem.

5. Inwentarz Postaw "W moim domu"

Jest nieco zbliżony do kwestionariusza PCR. "W moim domu" ujawnia postawy dziecka wobec rodziców w dwóch kategoriach: akceptacja rodziców i odrzucenie rodziców. Narzędzie zawiera twierdzenia, które opierają się na określeniu częstotliwości występowania określonych zachowań (zawsze, czasami, nigdy), oddzielnie matka i ojciec. Sumuje sie wyniki w obrębie skal i odpowiednich zestawień - wg. klucz skal porównuje się skale matki i ojca oraz ustosunkowanie się dziecka do rodziców w perspektywie czynników akceptacji i odrzucenia.
Inwentarz pozwala na analizę aktualnej emocjonalno - wychowawczejsytułacji rodziny dziecka.