Kultura morza egejskiego

Dla całego obszaru M. Egejskiego na wschód od Płw. Bałkańskiego przyjęło się określenie kultury, gdyż nie da się poszczególnym zjawiskom i zabytkom artystycznym odjąć szerszego znaczenia historycznego. Archeologia dzieli obszar M. Egejskiego na 3 kultury:
Kreteńską zwana także minojską,
Cykladzką,
Helladzką, której odmianą jest kultura mykeńską.
Czas rozwoju tych kultur przypada na 2 tysiąclecie p.n.e.
KULTURA MINOJSKA
Dla dziejów sztuki najważniejsza była kultura minojska, odkryta na początku naszego wieku przez angielskiego archeologa Artura Evansa, który w Knossos trafił na ślady skomplikowanej budowli pałacowej i związanych z tym zabytków, wszystko to nazwał kulturą minojską od owego legendarnego Minosa. W pobliżu Krety na wyspie Mochlos odkopano wczesną osadę z 3 tysiąclecia. Znaleziono tu świetne naczynia kamienne ze steatytu oraz wyroby ze złota w kształcie liści i kwiatów. Kultura minojska sięga neolitu, ale te początki nie są dla nas tak interesujące jak kultura średniominojska. Do tych odkryć w 1952r. doszło do ważnego odkrycia dwóch uczonych brytyjskich Ventrisa i Chadwicka, którzy odczytali gliniane tabliczki z pismem kreteńskim. Okazało się, że język, jaki panował po połowie 2 tysiąclecia p.n.e. był już językiem greckim.
MINOJSKA SZTUKA
Terminem tym określa się dzieła sztuki powstałe pod wpływem cywilizacji minojskiej, której główne ośrodki mieściły się w Knossos, Fajstos, Malia i Palaikastro. Sztuka ta powstała i przeżyła swój rozkwit w epoce brązu, a czas jej trwania dzieli się na trzy główne okresy:
wczesnominojski (3000- 2000 p.n.e.)
średniominojski (2000- 1580 p.n.e.)
późnominojski (1580- 1100 p.n.e.)
Najważniejszą cechą zarówno cywilizacji jak i sztuki minojskiej są pałace. Pojawiają się na krecie po 2000r p.n.e. To głównie w tych centrach politycznych i kulturalnych powstawały najwspanialsze dzieła sztuki. Okres średniominojski to czas największego rozkwitu wszelkiego rodzaju sztuki. Wtedy powstały takie malowidła jak: Paryżanka, Dama w błękitach i Młodzieniec z rytonem. Upadek cywilizacji minojskiej nastąpił w XVw p.n.e., z niewyjaśnionych do końca przyczyn. Wpływ, jaki ta sztuka wywarła na sztukę mykeńską sprawił, iż usprawiedliwione wydaje się szukanie właśnie tutaj korzeni sztuki greckiej i europejskiej.

MINOJSKA CERAMIKA
Okresem największego rozwoju ceramiki minojeskiej jest okres rozkwitu pałaców minojskich. Naczynia minojskie pokrywano firnisem, która to technika dominowała przez cały okres starożytności w ceramice antycznej. Pośród tycz naczyń wyróżnia się kilka grup. Najciekawszym typem jest tzw. Ceramika Kamares, która powstawała w latach 2000-1700p.n.e.Nazwa ta jest pochodzenia nowożytnego i wywodzi się od groty Kamares, znajdującej się w pobliżu Fajstos. Jej charakterysycznymi cechami są wysoka technika wykonania naczyń, piękne barwy malowideł, bardzo interesujące, pełne ekspresji kompozycje ozdób, które pozostają w harmonii z kształtami naczynia. Niektóre z naczyń tego typu przypominają wyglądem małe czarki o bardzo cienkich kształtach i z tego powodu nazwano je „skorupkami jaj”. Wyrabiano jednak również większe naczynia o grubszych ściankach. Niektóre z nich dekorowano, malując ozdobne motywy, w innych przypadkach stosowano tzw. technikę barbotino, która polegała na oddzielnym nakładaniu dekoracji na zewnętrzną powierzchnię naczynia, albo też tzw. technikę aplikacji, to jest dołączenia do naczyń ozdób wytworzonych w oddzielnych formach. Pośród malowideł pokrywających Kameras dominują motywy roślinne, które z biegiem czasu są coraz bardziej geometryzowane i stylizowane. O wiele rzadziej pojawiały się przedstawienia ludzi. Następny etap rozwoju ceramiki minojskiej przypada mniej więcej na okres po1700r p.n.e. Pojawia się wówczas typ zdobień przybliżający nas do przedstawienia naturalistycznego. Okres ten ze względu na dominujące motywy zdobnicze nazwano stylem morskim. Ostatni okres rozwoju ceramiki nosi nazwę stylu pałacowego.
STYL MORSKI to jeden ze stylów malarskich ozdabiających ceramikę. Dominują w nim motywy roślinne i coraz częściej pojawiające się zwierzęce (ośmiornice) i roślin morskich. Inną cechą tego stylu był naturalizm w odtwarzaniu wspomnianych motywów.
STYL PAŁACOWY to drugi styl malarski zdobień ceramiki. Jego rozwój przypada na lata 1450- 1400 p.n.e. Mamy w nim do czynienia z manierą stylizującą motywy zdobnicze, powtarzającą wielokrotnie ten sam element. Charakteryzuję się przy tym uproszczaniem aż do geometrycznych figur. Przedstawienia naturalistyczne ustępują symbolicznym.
Po zniszczeniu i upadku pałaców ceramika minojska wyraźnie obniżyła swój poziom zarówno pod względem techniki wykonania naczyń, jak i zdobnictwa,



Późnominojska amfora z Knossos. Styl pałacowy.
MINOJSKA RZEŹBA
Jest to chyba najbardziej upośledzona część sztuki minojskiej, znana nam przede wszystkim dzięki przykładom tzw. drobnej plastyki, to jest niewielkim figurkom. Przedstawiają z reguły postacie kobiece w strojach dworskich: słynnych spódnicach i „żakietach” odsłaniających piersi. Innym typem przedstawienia były postacie mężczyzn z rękami złożonymi na piersiach lub też jedną ręką opuszczoną wzdłuż ciała, a drugą podniesioną do czoła. Cechą charakterystyczną rzeźby jest duża ekspresja w układzie rąk i wygiętego ciała. Prawie w ogóle nie znaleziono przykładów rzeźby monumentalnej. O tym, że Minojczycy tworzyli rzeźby nadnaturalnej wielkości świadczą na przykład brązowe loki ogromnych rozmiarów znalezione podczas wykopalisk. Najsłynniejszym dziełem rzeźby kreteńskiej jest waza żniwiarzy, powstała ok. 1500r p.n.e. Do naszych czasów zachowała się tylko górna część, na której znajduje się pochód młodych mężczyzn, niosących snopy i narzędzia żniwiarskie. Radosna, żywa, a zarazem rytmiczna postawa żniwiarzy wywołuje silne i przekonujące wrażenie.


Kapłanka z wężami, fajansowa figurka znaleziona w pałacu w Knossos. XVIII w. p.n.e.

MINOJSKIE FRESKI
Malarstwo minojskie osiągnęło okres swojego rozkwitu w czasach funkcjonowania pałaców.
Początkowo dominowały proste motywy geometryczne, a kolorystyka ograniczała się do barwy czerwonej i białej. Najważniejszym ośrodkiem, z którego pochodzi najwięcej i najpiękniejszych malowideł było Knossos. Większość z dzieł zachowała się tylko w małych fragmentach, których rekonstrukcja wywołuje do dzisiaj spory wśród specjalistów. Ważnym krokiem w poznaniu tego malarstwa były odkrycia dokonane w Akrotiri. Głównym tematem malowideł minojskich była przyroda: rośliny i zwierzęta, choć pojawiają się przedstawienia ludzi: procesje czy zawody. Minojscy artyści, którzy bez wyjątku pozostają dla nas anonimowi, potrafili oddać atmosferę i nastrój gajów, parków, pól i łąk, ale także życie fauny i flory morskiej. Nie były to malowidła naturalistyczne. Widać to zwłaszcza w sferze kolorystyki- na przykład małpy przedstawiano w kolorze niebieskim. Wiązało się to najprawdopodobniej z przyjętymi konwencjami. Duży wpływ na powstanie i rozwój malarstwa minojskiego miała sztuka egipska, jednak z biegiem czasu artyści opracowali własne sposoby ujmowania tematów. Pomijając malarstwo mykeńskie i nieliczne znaleziska malarstwa greckiego, dopiero malarstwo etruskie i pompejańskie dostarcza nam tak bogaty zbiór zabytków z tej dziedziny.


Knossos, "Paryżanka".

MINOJSKA GLIPTYKA
Tę dziedzinę sztuki reprezentują w okresie minojskim przede wszystkim pieczęcie. Jest to czas ich największej popularności. Najstarsze pieczęcie minojskie były zdobione spiralami i innymi figurami geometrycznymi. W czasach rozkwitu pałaców motywy te urozmaicono charakterystyczne elementy spotykane w malarstwie i ceramice, a zatem zwierzęta oraz rośliny wodne i lądowe, ale także o postacie ludzi i och wytwory. Początkowo wszystkie postacie były poddane rygorom symetrii, jednak z biegiem czasu widać coraz większą swobodę w przedstawieniu aż do dominacji linii falistych. Było to prawdopodobnie wynikiem dążenia do tego, aby oddać przy pomocy postaci w ruchu ich trójwymiarowość. Próbowano dokonać tego kosztem dopracowania detali przedstawienia. Do wzrostu popularności pieczęci w okresie rozkwitu pałaców przyczynił się rozwój nowej techniki ich wykonywania. Dzięki zwiększeniu liczby obrotów narzędzi i stosowaniu krystalicznego węgla jako podsypki możliwe stało się sprawniejsze i efektywniejsze obrabianie nawet twardszych kamieni szlachetnych. Pieczęci używano do oznakowania dzbanów, skrzyń i całych pomieszczeń z zapisami.




Złoty pierścień z pieczęcią, poł. XV w. p.n.e.


MINOJSKIE ZŁOTNICTWO
Najstarsze minojskie wyroby złotnicze noszą zdecydowane piętno stylu warsztatów wschodnich. Przypuszcza się, zatem, że zarówno technika, jak motywy na wyrobach z metali szlachetnych zawędrowały na Kretę z Mezopotamii, Bliskiego Wschodu i Azji Mniejszej. Podobnie jak inne dziedziny złotnictwo przeżywa szczyt rozwoju w okresie rozkwitu pałaców. Minojczycy w tym czasie stosowali do ozdabiania przedmiotów ze złota techniki filigranową, granulacyjna i emaliowanie
MINOJSKIE GROBOWCE
Minojczycy chowali zmarłych w różnego rodzaju grobach. Jednym z nich były konstrukcje w kształcie tolosu. Niestety z powodu stanu zachowania zabytków nie można stwierdzić, czy groby tolosowe przykryte były dachem, a jeżeli tak, to jakim. Największe z tych grobów osiągały średnicę ok. 13m. Służyły jako miejsce pochówku dla całej rodziny. Obok głównego pomieszczenia znajdowały się często mniejsze pomieszczenia na planie czworokąta. Przed grobami wystawiano ołtarze, przy których odprawiano zapewne ofiary ku czci zmarłych. Innym typem grobowca budowanym, przez Minojczyków był tzw. grób izbowy. Przypominał on swoim kształtem prostokątne izby zwykłych domów mieszkalnych. Przed niektórymi z takich grobowców znaleziono pozostałości bruku. Największe z grobowców osiągały wymiary prawie40m z dłuższego i ok. 30m z krótszego boku i były otoczone kolumnadami. Ich wnętrze było podzielone na wiele mniejszych.


Grób tolosowy znaleziony na równinie Mesara (Kreta). Rekonstrukcja wg S. Hooda.

KULTURA MYKEŃSKA
Dawniej sądzono, że mieszkańcy Myken są przybyszami z Krety, dziś wiadomo, że wywodzą się od plemion greckich, które rychło po 2000r p.n.e. zajęły Peloponez. Już po czterystu latach owe plemiona nabrały sił i stworzyły cywilizację, której świetność przypada na koniec 2 tysiąclecia zapewne wskutek najazdu Dorów z północy. Wtedy to spalono i zburzono twierdze oraz złupiono groby. W Tyrynsie obok zamku znaleziono szkielety jego obrońców przywalone gruzami murów.
MYKEŃSKA SZTUKA
Określeniem tym nazywa się dzieła sztuki powstałe pod wpływem kultury mykeńskiej. Nazwa ta pochodzi od najważniejszego ośrodka tej kultury, jakim był pałac i miasto w Mykenach. Innymi ważnymi jej centrami były Pylos, Tirynas, ale także miejscowość Gla w Beocji. Zasięgiem swym obejmowała całą Grecję, a w fazie szczytowego rozwoju (1500-1100p.n.e.) także niektóre wyspy na Morzu Egejskim oraz Kretę.
Tradycyjnie historię kultury mykeńskiej dzieli się na 3 okresy:
wczesnohelladzki (2900- 1900 p.n.e.)
średniohelladzki (1900- 1580 p.n.e.)
późnohelladzki (15800- 1100 p.n.e.)
Podobnie jak w przypadku sztuki minojskiej i tutaj najważniejszym elementem, niejako sworzniem całej cywilizacji były obronne cytadele o potężnych umocnieniach. To na zamówienie władców zamieszkujących te warownie powstały najwspanialsze dzieła mykeńskiej: ceramiki, złotnictwa, rzeźby i malarstwa nie mówiąc o architekturze i wspomnianych już pałacach. Upadek tej kultury nastąpił ok. 1100r p.n.e. Jednym z niewielu ośrodków, które uniknęły zniszczenia były Ateny. Niektórzy sądzą, że było to jedną z przyczyn ważnej roli, jaką odegrało to miasto w rozwoju sztuki greckiej w późniejszych czasach. Charakterystyczną cechą sztuki mykeńskiej było dominujące znaczenie scen batalistycznych i myśliwskich. Duża część zabytków malarstwa poświęcona jest właśnie tej tematyce. Znaleziono także dużo ozdobnej broni. Nie ulega tez najmniejszej wątpliwości wielki wpływ, jaki ta sztuka wywarła na formowanie się sztuki greckiej. Szczególnie widoczne jest to w przypadku ceramiki oraz niektórych dziedzin architektury (megaron).
MYKEŃSKIE CYTADELE
Wielkie, obronne kompleksy mieszkalne i gospodarcze, charakterystyczne dla architektury. Szczególny rozwój tego rodzaju budowli datuje się na lata 1600- 1100 p.n.e. Przełom w budowie umocnień nastąpił w XIV w p.n.e., z chwilą upowszechnienia w konstrukcji murów cyklopowych. Cytadele te podobnie jak pałace minojskie były ośrodkami władzy politycznej i gospodarczej, a jednocześnie dominującymi centrami kultury i sztuki. Najwybitniejsze dzieła ceramiki, rzeźby, architektury czy malarstwa związane są właśnie z cytadelami. Dostępu do nich bronił z reguły skomplikowany system bram i podwórek, które pozwalały na wejście niewielkiej liczby napastników naraz. Najważniejszym pomieszczeniem był megaron z kolumnami ustawionymi w portyku oraz paleniskiem usytuowanym mniej więcej pośrodku pomieszczenia. Z reguły podłogi w tym i innych ważnych pomieszczeniach reprezentacyjnych wykładano płytami kamiennymi, które w części centralnej pokrywano stiukami. Ściany zdobiono freskami. Poza megaronem na terenie cytadeli znajdowały się pomieszczenia gospodarcze i magazyny, a także łazienki i kapliczki. Najważniejsze Cytadele znajdowały się w Mykenach, Pylos i Tirynsie.
MEGARON
Jest to prostokątna sala, w czasach późniejszych obudowana portykiem. Poczynając od okresu mykeńskiego, stała się ona podstawową formą w architekturze greckiej. Megaron składał się najczęściej z 3 części: portyku, przedsionka i właściwej sali na planie prostokąta lub kwadratu. Na środku pomieszczenia we wczesnych budowlach mykeńskich znajdowało się z reguły palenisko, a wokół niego cztery kolumny podtrzymujące dach. Nad paleniskiem zostawiano w dachu otwór, często zakończony kominem zrobionym np. z dwóch połówek glinianych rur. Do megaronu prowadził zawsze otwarty przedsionek z dwoma kolumnami lub pilastrami na zakończeniach ścian bocznych. Ten typ budowli stał się wzorem, na którego planie budowano przytłaczającą większość świątyń w starożytności. Naśladowano go również przy projektowaniu pomieszczeń męskich (andron) w domu greckim.
CERAMIKA MYKEŃSKA
Ceramika mykeńska, podobnie jak w innych dziedzinach sztuki, początkowo czerpała wzory od ceramiki minojskiej. Jej rozwój nabrał szczególnego tempa już w XVI w. p.n.e. W tym czasie rozpowszechniło się zastosowanie szybkoobrotowego koła garncarskiego, co pozwoliło Mykeńczykom na produkowanie dużej ilości naczyń o wielu różnorodnych kształtach. Jednak ta masowa produkcja przyczyniła się do schematyzacji zdobień na naczyniach i upadku jakości malowideł. Początkowo naśladowano w nich motywy kreteńskie, zwłaszcza w stylu morskim i pałacowym, a więc znajdujemy naczynia zdobione przedstawieniami zwierząt i roślin morskich ujętych w kilka pasów i z reguły malowanych przy pomocy dwóch kolorów. Postacie i wzory nanoszono brązową lub czerwoną farbą na żółtym tle. Z biegiem czasu możliwie dosłowny, naturalistyczny sposób ich przedstawiania ustępuje coraz bardziej uproszczonemu i zgeometryzowanemu sposobowi malowania. Szczególne nasilenie tego procesu nastąpiło około 1400 r. p.n.e. W końcowej fazie rozwoju tej ceramiki niektóre rośliny czy zwierzęta przedstawiano w niemal abstrakcyjny sposób przy pomocy paru kropek i kresek. Jeszcze większe uproszczenie nastąpiło po upadku mykeńskich cytadeli. Przykładem tego mogą być style spichlerzowy i zwarty uznawane za etapy przejściowe między ceramiką mykeńską a grecką stylu protogeometrycznego. Mykeńczycy wnieśli jednak do malowideł zdobiących naczynia także własne motywy. Po 1400 roku p.n.e. pojawiają się przedstawienia ludzi i rydwanów. Dobrym tego przykładem jest tak zwana waza wojowników. Oprócz naczyń malowidłami ozdabiano także gliniane sarkofagi, w których grzebano zmarłych, chociaż zwyczaj ten spotykany jest praktycznie jedynie w Tanagrze. W tym przypadku używano czasem także większej ilości kolorów, a dominującym typem przedstawienia był pochód płaczek wznoszących ręce do góry.



Wazy mykeńskie: Późnohelladzki I (1600-1500 p.n.e.), Późnohelladzki II (1500-1400 p.n.e.), Późnohelladzki III A i B (1400-1200 p.n.e.), Późnohelladzki C (1200-1100 p.n.e.).
RZEŹBA MYKEŃSKA
Jest to część sztuki mykeńskiej, która jest uważana, podobnie jak rzeźba minojska, za najbardziej upośledzoną. Do niedawna znano jedynie małe, najwyżej kilkunastocentymetrowe figurki. Ten stan rzeczy zmienił się po wykopaliskach, jakie przeprowadzono na wyspie Keos. Znaleziono tam około 20 kobiecych posągów w strojach kreteńskich z odsłoniętymi piersiami, z których część była naturalnej wielkości, a część osiągała wysokość około 1 m. Różniły się one od typowych przedstawień minojskich ułożeniem rąk - obie ręce są tutaj opuszczone ku dołowi, a nie ku górze. Największy rozwój rzeźby mykeńskiej, reprezentowanej przez małe formy przypada na lata 1300-1200 p.n.e. Przeważają pośród nich posągi kobiet i zwierząt, rzadziej - mężczyzn. Wzory zaczerpnięto z Krety, jednak można zaobserwować, na przykładzie posążków kobiet, ewolucję wpływającą na zmiany w ich formie. Pierwotnie były one przedstawiane w sposób stosunkowo wierny względem rzeczywistego kształtu kobiecego ciała. W drugiej fazie rozwoju stają się one bardziej stylizowane: podniesione w geście modlitwy ramiona przylegają do ciała, które przypomina kształtem dysk z głową zaznaczoną niewielkim występem i nogami w formie przypominającej kolumnę. W ostatniej fazie ramiona ponownie oddzielono od korpusu, zachowując jednak poprzednią stylistykę postaci. Wszystkie one były malowane. Ważnym zespołem figurek są rzeźby znalezione w Mykenach. Można je podzielić na dwie grupy: mniejszą o przeciętnej wysokości około 30 cm i większą o wysokości do 70 cm. Owa wielkość czyni zespół mykeński czymś wyjątkowym na tle powszechnie spotykanych figurek. Ich korpusy były toczone na kole z wykorzystaniem techniki garncarskiej; do niego dołączano kończyny ustawione w różnych gestach oraz głowę.

FRESKI MYKEŃSKIE
Podobnie jak cała sztuka mykeńska, malarstwo mykeńskie także było pod wpływem sztuki minojskiej, a konkretnie pod wpływem fresków minojskich. Jednak Mykeńczycy kładli większy nacisk na przedstawienia takich zajęć jak łowy czy wojna. Ludzie i zwierzęta umieszczani byli w abstrakcyjnym, konwencjonalnym tle. Wielkość postaci, tak jak na Krecie, oddaje ich pozycję w ziemskiej i boskiej hierarchii. Chętnie stosuje się podział malowidła na pasy poziome lub pionowe. Korzystano z bardzo jaskrawych kolorów. Jest ich jednak niewiele: przede wszystkim niebieski (jasny i ciemny) oraz czerwony. Malowidła pokrywały wszystkie płaszczyzny pomieszczeń, niekiedy łącznie z podłogami. Głównym rodzajem scen, jakie przedstawiano na obrazach, było - podobnie jak na freskach minojskich - życie na dworze, uroczystości religijne. Do naszych czasów zachowały się przede wszystkim pozostałości malowideł powstałych po ok. 1400 r. p.n.e. Malarstwo ścienne było sztuką dla elity, przede wszystkim dla władców (Mykeny, Tirynas, Pylos). Jej rozkwit przypada na wieki XIV i XIII p.n.e. Do bardziej znanych fresków należą: Procesja tebańska, kobieta z puzderkiem, procesja z Pylos, lirnik z Pylos. Ważną rolę w poznaniu malarstwa mykeńskiego odgrywają również przedstawienia znalezione w Mykenach (mykeńskie malowidła). W przypadku fresków mykeńskich mamy najczęściej do czynienia z rekonstrukcjami kompozycji rozbitych na szereg drobnych fragmentów znalezionych w ruinach cytadeli. Stąd też kształt i kolorystyka poszczególnych malowideł są wciąż przedmiotem dyskusji specjalistów.
GLIPTYKA MYKEŃSKA
Gliptyka mykeńska to - podobnie jak w przypadku gliptyki minojskiej - przede wszystkim pieczęcie. Czas jej rozkwitu datuje się na XVI w. p.n.e. Z tego okresu pochodzi szereg znalezisk pieczęci z grobów w Mykenach. Widać na nich staranniejsze niż na zabytkach minojskich opracowanie postaci zwierząt i ludzi oraz lepsze modelowanie sylwetek. Podobnie jak na freskach mykeńskich czy na ceramice pojawiają się tak ulubione przez Mykeńczyków sceny polowań i wojny. Dobrym tego przykładem jest złoty sygnet znaleziony w jednym z szybowych grobów Myken. Na jego oczku (długości 3,5 cm) przedstawiona jest scena polowania. Myśliwy i woźnica ścigają na rydwanie uciekającego jelenia. Krajobraz zaznaczony jest schematycznie; rozpoznać można jedynie drzewo oliwne stojące u brzegu oczka. Sylwetki zwierząt są nieco wydłużone, a postacie opracowane starannie, widać też próby oddania ruchu i ekspresji sceny poprzez np. skręt ciała myśliwego strzelającego z łuku. W nieco późniejszych, pochodzących z XV w. p.n.e. przykładach gliptyki mykeńskiej widzimy skłonność do pewnych skrótów i uproszczeń. Stylizacja postaci staje się coraz bardziej charakterystyczną cechą w tej dziedzinie sztuki. Szczególnie widoczne jest to w przedstawieniach roślin. W XIII w. p.n.e., w końcowej fazie rozwoju sztuki mykeńskiej, nawet sylwetki zwierząt oddawano za pomocą kilku punktów.



Złoty pierścień z pieczęcią ze skarbca w Mykenach.
ZŁOTNICTWO MYKEŃSKIE
Złotnictwo mykeńskie zaczęło się rozwijać z większym rozmachem w XVI w. p.n.e. Oprócz znanej także z przykładów złotnictwa minojskiego biżuterii i stołowej zastawy, spotykamy także broń zdobioną szlachetnymi kamieniami oraz szczególnie charakterystyczne dla tej sztuki maski pośmiertne. Biżuterię reprezentują szpile z ozdobnymi główkami do spinania szat, złote płytki zdobione ornamentami, prawdopodobnie naszywane na płaszcze, i inne. Zwyczaj naszywania złotych płytek na szaty uważa się za czysto mykeński. Około 1400 r. p.n.e. rozpowszechnia się znajomość techniki emaliowanie wyrobów ze złota; coraz większą popularność zdobywają także wyroby inkrustowane półszlachetnymi kamieniami oraz szkłem. Pojawiają się także techniki filigranowa i granulacyjna. W wieku XIII zwiększona liczebnie produkcja złotnicza pociąga za sobą upadek poziomu artystycznego tych wyrobów. Kurczy się wachlarz motywów zdobniczych, z jakich korzystano. Jednak jeszcze w XII w. p.n.e. pojawia się nowa technika zdobnicza emaliowanie komórkowe. Wykorzystywano ją między innymi do produkcji ozdobnych sygnetów ze złota. Naczynia z metali szlachetnych, jakie od XVI w. p.n.e. coraz częściej znajduje się w grobach mykeńskich, były w większości wykonane albo na Krecie, albo pod dużym wpływem tamtejszych warsztatów. Najczęściej powtarzające się formy to kubki i czary do picia. Najpopularniejszym przykładem jest tutaj puchar Nestora, z innych zaś naczyń wyróżnić trzeba rytony. Mykeńczycy dużą wagę przywiązywali także do zdobienia broni. Najczęściej spotykaną metodą było nakładanie ornamentów wykonanych z metali (nie tylko szlachetnych) techniką niello. Dzięki temu można było wykorzystać dość szeroką gamę barw do ozdobienia jednego egzemplarza broni (przede wszystkim sztyletów).
GROBOWCE MYKEŃSKIE
Charakterystyczny dla architektury mykeńskiej typ budowli grobowych. Chodzi tutaj przede wszystkim o grobowce monumentalne, przeznaczone na miejsce spoczynku władców mykeńskich i ich bliskich. Początkowo zmarłych palono, a prochy chowano w glinianych naczyniach, dopiero później rozpowszechnił się zwyczaj ich grzebania. Wraz z rozwojem społeczeństwa i umacnianiem się władzy królewskiej pojawiły się i monumentalne pochówki, podczas gdy reszta ludności pozostawała przy dawnych obyczajach. Przełom w rozwoju mykeńskiej architektury grobowej nastąpił w XVII-XVI w. p.n.e. Jednym z jego objawów są tak zwane groby szybowe. W ziemi kopano szyby do 1-5 m głębokości, o rozmiarach od 2,13 x 3,05 do 4,10 x 6,55 m. Ich boczne ściany obudowywano kamieniami, a w partiach położonych wyżej - suszonymi cegłami. Na grobach stawiano kamienne pomniki (stela). Cały okręg owych grobów otaczał owalny mur, wyznaczający jego granicę. Typowym przykładem takich grobów są okręgi A i B znalezione na terenie cytadeli w Mykenach. W XVI w. p.n.e. pojawiają się pierwsze groby kopułowe, głównie będące miejscami pochówków władców. Znaleziono je w różnych miejscach Grecji, jednak najważniejszy jest zespół 9 grobów z Myken. Grób kopułowy jest z reguły budowlą podziemną, wykutą w zboczu pagórka. Składa się z trzech części: dromosu, przedsionka i okrągłej komory. Wykuwano ją w skale, od szczytu pagórka, i przykrywano kopułą pozorną. Z zewnątrz zasypywano "kopułę" ziemią i rumowiskiem, a przestrzeń między murem a skałą pagórka szczelnie wypełniano gliną uniemożliwiającą przenikanie wody. Nad szczytem komory stawiano stelę. Po każdym pogrzebie dromos wypełniano ziemią, a wejście zamykano kamieniami. Szczyt rozwoju architektury grobowej w Mykenach przypada na XIII w. p.n.e. Powstały wtedy dwa najbardziej znane grobowce: Agamemnona i Klitajmestry.





MYKEŃSKIE MASKI POŚMIERTNE
Są to maski znajdowane w grobowcach mykeńskich. Całkowicie wykonane ze złota układane były zapewne na twarzach zmarłych. Ich koncepcja i wykonanie są tworem artystów mykeńskich i przykładem wysokiego kunsztu złotnictwa mykeńskiego. Wykonane techniką młotkowania fascynują wiernością rysów twarzy oraz sposobem oddania śmiertelnego znużenia i bólu w rysach zmarłych. Najbardziej znaną mykeńską maską grobową jest tzw.

MASKA AGAMEMNONA
Jest to pośmiertna maska jednego z władców Myken, bezpodstawnie utożsamiana z maską Agamemnona - wodza Achajów oblegających Troję. Znaleziona została w grobowcu V, w okręgu grobowym A w Mykenach. Przedstawia wąsatego i brodatego mężczyznę o oczach uformowanych w kształcie migdałów. Na jego twarzy maluje się wyraz pewnego znużenia, a szczegóły rysów twarzy wskazują, iż był to, podobnie jak w przypadkach innych masek, portret indywidualny konkretnej osoby. Maska ta, wykonana ze złota, jest jednym z bardziej znanych przykładów złotnictwa mykeńskiego, a także najbardziej spopularyzowanym przykładem pośmiertnych masek mykeńskich.



Tzw. maska Agamemnona. Mykeny, okręg grobowy A, grób V.
MYKEŃSKA NEKROPOLA
Zespół grobowców mykeńskich odnaleziony na terenie Myken. Znajdowały się na terenie cytadeli, choć początkowo pozostawały poza jej obrębem. Zostały otoczone murem najpewniej jeszcze w fazie początkowej, to jest w XVI w. p.n.e. Jeden z tych grobów włączono w XIV w. p.n.e. do akropolu, jednak nie stracił swego pierwotnego znaczenia, gdyż odnowiono otaczający go mur jeszcze w XIII w. p.n.e. Ze względu na wyraźne wyodrębnienie w czasach mykeńskich archeolodzy podzielili je na dwa okręgi określone jako A i B. Już Schliemann, odkrywca Myken, odkopał 5 grobów w okręgu A. Później znaleziono szósty. W okręgu B odkryto 28 grobów, głównie z XVI w. p.n.e. Wszystkie one były bogato wyposażone i przeznaczone dla władców i ich rodzin. Pozostałych zmarłych grzebano w grobach komorowych, początkowo w wykutych w skale sztucznych jaskiniach z prowadzącym do nich dromosem. Najbardziej znane grobowce z tej nekropoli to grób Agamemnona i grób Klitajmestry.



Mykeńska nekropola, widok od południa. Rekonstrukcja A. J. B. Wace.

BUDOWA MIAST
W przeciwieństwie do Krety siedziby władców achajskich w Mykenach i Tirynsie były obronnymi zamkami, otoczonymi murami z ciosów. Mury zamku w Mykenach przypominają budownictwo Hetytów w Anatolii. Także ze wschodu wywodzi się motyw symetrycznie upozowanych lwów. Opierają się one o podstawę kolumny i wyraźnie jej strzegą. Lwy miały głowy z metalu lub były rzeźbione z innego kamienia. Kolumny maja dla historii sztuki duże znaczenie, powtarza wyraźnie kształty architektury drewnianej. Ponad architrawem widać okrągłe czoło belek, tworzących w budynku powałę. W środku budynku znajdowała się sala dla mężczyzn zw. mgaronem. Tak rozplanowana budowla znowu przypomina budynki Azji Mniejszej. Megaron z portykiem kolumnowym i przedsionkami był główną salą pałacu w Pylos. Wokół tej budowli narosły też inne pomieszczenia: izby, spichrze i wartownie. W Pylos zachowało się kilka wielkich garnców na magazynowanie zboża. Architektura mykeńska nie pozostawiła świątyń, nie wiemy dokładnie jakich bogów czczono, ale zapewne byli to bogowie znani nam później z mitologii greckiej.
MALOWIDŁA MYKEŃSKIE
Jest to termin stworzony na potrzeby niniejszego słownika dla określenia szeregu fresków znalezionych w Mykenach. Malowidła te zachowały się na jednej ścianie pokoju i rozdzielone są podwyższeniem. Ścianę podzielono na trzy części. W partii środkowej widać fragment przedstawienia bosej kobiety. Jest to prawdopodobnie bogini, gdyż została przedstawiona w o wiele większych rozmiarach niż pozostałe postacie. Po prawej stronie widoczna jest mniejsza sylwetka mężczyzny. Bogini stoi przed słupem, który zwęża się ku dołowi. Po prawej stronie u góry widać maleńką postać mężczyzny, jakby unoszącego się w powietrzu. Po lewej stronie płaszczyznę podzielono na dwie części. Na górnej nie ma żadnych śladów malowidła, na dolnej zachowało się przedstawienie kapłanki z kłosami jęczmienia w obu rękach. Stoi ona przed wspomnianym podwyższeniem, ozdobionym dyskami i rogami sakralnymi symbolizującymi świątynię. Pod koniec okresu mykeńskiego fresk ten został zamalowany białą gliną. Szczególnie interesujące są także freski ze scenami walki. Zachowane fragmenty zdobiły megaron w Mykenach. Znaleziono je wzdłuż ściany po prawej stronie. Fryz miał wysokość 65 cm i przedstawiał jakieś walki, które odbyły się nieopodal cytadeli. Na tle architektury, wśród kwiatów i trawy, gdzie damy spokojnie przyglądają się akcji u stóp zamku, toczy się bitwa. W jednym miejscu, nad już powalonym wrogiem, stoją konie i rydwany, w innym zaś jakiś mężczyzna spokojnie prowadzi konie. Jeszcze dalej stoją rydwany już zaprzężone i gotowe do wyruszenia. Zachował się jednak tylko drobny ułamek tych scen. We wszystkim dominują kolory szarożółty i niebieski jako tło oraz czerwony i biały dla figur i postaci oraz niebiesko-białe lub żółte tuniki.

KULTURA CYKLADZKA
SZTUKA CYKLADZKA
Terminem tym określa się sztukę powstałą na wyspach Morza Egejskiego w epoce brązu, to jest w czasach rozwoju sztuki minojskiej i mykeńskiej. Nazwa pochodzi od archipelagu Cyklady, rozciągającego się od wyspy Eubeja po Kretę. Z reguły sztuce cykladzkiej przypisuje się mniejsze znaczenie niż minojskiej czy mykeńskiej, jednak znaleziska na wyspie Keos nieco zmieniły tę ocenę. Szczególnym zainteresowaniem cieszy się rzeźba cykladzką. Znaczenie tej sztuki wynika z tego, że wyspy pełniły rolę pomostu między wysoko rozwiniętymi państwami Azji Mniejszej a Grecją i Kretą. W konsekwencji w sztuce cykladzkiej mamy do czynienia z interesującą mieszanką wpływów małoazjatyckich i greckich.
RZEŹBA CYKLADZKA
Jest to najciekawszy dział sztuki cykladzkiej. Szczególnie charakterystyczne dla niej są tak zwane małe formy, to jest figurki (głównie ludzi) niewielkich rozmiarów (od kilku do kilkudziesięciu centymetrów). Określa się je mianem idolów. Można wyróżnić dwie tendencje rozwojowe tej rzeźby. W jednej z nich artyści dążyli do schematyzacji w przedstawianiu postaci, w drugiej nacisk kładziono na ich przedstawianie w sposób bardziej naturalistyczny. W przypadku pierwszego nurtu głowę zaznaczano niewielkim pionowym występem, ramiona i nogi zaś - symetrycznie rozmieszczonymi występami poziomymi. Dawało to w rezultacie kształt, który badacze porównują do kształtu skrzypiec. Dlatego też figurki te nazywa się także figurkami wiolinowymi. Największą popularność (jeśli można sądzić po ilości i jakości znalezisk) osiągnęły one jeszcze przed powstaniem sztuki minojskiej (3000-2500 r. p.n.e. ), aczkolwiek wyrabiano je także i później. Nurt naturalistyczny osiągnął szczyt swojej popularności nieco później, bo w latach 2500-1900 p.n.e. W tym przypadku mamy do czynienia z chęcią większego upodobnienia rzeźby do postaci ludzkiej. Dla tego typu przedstawień charakterystyczne jest wysmukłe ciało, owalna głowa, gruba szyja i ledwie zaznaczone pozostałe cechy anatomiczne. Najprawdopodobniej wszystkie posążki były malowane, choć ślady farby (głównie czerwonej i niebieskiej) zachowały się tylko na niewielu. Jednym z popularniejszych typów idoli tego nurtu są figurki przedstawiające postacie (najczęściej kobiece) z założonymi rękami. Spotykamy jednak także przedstawienia unikalne (np. fletnista czy lirnik).


Schemat rozwoju małych form rzeźby cykladzkiej według H. Rutkowskiego (Renfrew).