Konfederacja targowicka

Konfederacja targowicka
- konfederacja generalna zawiązana w Targowicy przez przywódców magnackiego obozu republikantów w celu przywrócenia starego ustroju Rzeczypospolitej, przeciwko reformom konstytucji 3 maja.
Po uchwaleniu przez Sejm Czteroletni 3 maja 1791 nowej konstytucji ustrojowej, część wpływowej magnaterii nie zamierzała poddać się prawom ustanowionym przez tę konstytucję i 14 maja 1792 zawiązała w niewielkim miasteczku Targowicy na kresach konfederację w celu jej obalenia. W rzeczywistości spisek został zawiązany 27 kwietnia 1792 w Petersburgu, pod patronatem carycy Katarzyny II, która od 1768 r. występowała jako gwarantka ustroju Rzeczypospolitej. Sam tekst aktu konfederacji zredagował generał rosyjski Wasilij Stiepanowicz Popow, szef kancelarii księcia Grigorija Potiomkina. Wzięli w niej udział magnaci: wojewoda ruski Szczęsny Potocki jako marszałek konfederacji, hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki, hetman polny koronny Seweryn Rzewuski, hetman polny litewski Szymon Kossakowski i inni. Sekretarzem konfederacji został publicysta Dyzma Bończa-Tomaszewski. Dążyli oni podziału państwa na samodzielne prowincje. Zwrócili się w tym celu o pomoc wojskową do carycy, uzyskali ją i 18 maja 1792 na Rzeczpospolitą uderzyła 100-tysięczna armia rosyjska-rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska.
Pierwsza bitwa, rozegrana w czerwcu 1792 pod Zieleńcami, zakończyła się zwycięstwem wojsk polskich, dowodzonych przez księcia Józefa Poniatowskiego, bratanka króla Stanisława. Dla uczczenia tego zwycięstwa król ustanowił krzyż Virtuti Militari, którego pierwszy egzemplarz otrzymał właśnie ks. Józef Poniatowski. Kolejna większa bitwa stoczona pod Dubienką pozostała nierozstrzygnięta, ale wkrótce do linii Bugu zbliżyła się licząca przeszło sześćdziesiąt tysięcy żołnierzy armia marszałka Michaiła Kutuzowa, zwolniona z dopiero co zakończonej wojny rosyjsko-tureckiej. Tymczasem wojska polskie nie miały doświadczenia strzeleckiego, pozbawione były zaplecza zbrojeniowego i zdradzone przez dowódcę wojsk litewskich księcia Ludwika Wirtemberskiego oraz osłabione przez walkę z opozycją targowicką.
Po zajęciu ziem Litwy przez wojska rosyjskie 25 czerwca 1792, proklamowano w Wilnie konfederację generalną Wielkiego Księstwa Litewskiego, na której czele stanął biskup inflancki Józef Kossakowski.
Stanisław August Poniatowski nie mógł też liczyć na żadną pomoc ze strony Prus, które mocą zawartego w 1790 traktatu sojuszu miały wspierać Rzeczpospolitą 30 tys. korpusem posiłkowym a które faktycznie zajęły wrogie stanowisko wobec Polski. Król Fryderyk Wilhelm II wyraźnie zmierzał do wykorzystania wojny rosyjsko-polskiej i sposobił się do powiększenia swej domeny o Wielkopolskę, toteż w całym kraju podnosiły się głosy z żądaniami ugody z Rosją oraz wspólnych działań przeciwko Prusom. W tej sytuacji Stanisław Poniatowski zwrócił się listownie do Katarzyny II, proponując jej wieczyste przymierze i ewentualną swą detronizację na rzecz wnuka carycy, Konstantego. W odpowiedzi Katarzyna II podtrzymała swe poparcie dla konfederatów targowickich i zażądała przystąpienia króla do targowicy.
Wobec takiego stanowiska carycy król, mając za sobą poparcie 2/3 składu poszerzonego rządu, w tym również Hugona Kołłątaja i obawiając się możliwego wkroczenia wojsk pruskich do Polski, szantażowany przez opozycję żądaniem spłaty osobistych długów, przystał 23 lipca 1792 do targowicy. Na jego rozkaz wojsko zaprzestało walk, a dowódcy, m.in. ks. Józef Poniatowski i gen. Tadeusz Kościuszko, podali się do dymisji. Wielu oficerów i cywilnych opozycjonistów udało się na emigrację, głównie do Saksonii. Do końca przeciwni targowicy byli jedynie marszałek Sejmu Stanisław Małachowski i Ignacy Potocki.
Wojna rosyjsko-polska 1792 trwała w sumie tylko kilka miesięcy. Po przedwczesnej kapitulacji wojsk polskich, konfederaci targowiccy zajęli, przy pomocy wojsk rosyjskich, wszystkie województwa Rzeczypospolitej, likwidując organy władzy powołane przez Sejm Czteroletni.
Konfederacja targowicka zaprowadziła w Rzeczypospolitej rządy terroru, przy pomocy wojska rosyjskiego dokonując licznych grabieży i kontrybucji dóbr patriotów. Zrujnowany kraj musiał znosić finansowe skutki pobytu 100 tysięcznej rosyjskiej armii okupacyjnej. Miarą upadku targowiczan było uroczyste poselstwo przywódców konfederackich 14 listopada 1792 do Katarzyny II, którzy podziękowali jej, że zechciała przywrócić wolność i ustrój republikański w Polsce.


Wieszanie targowiczan w Warszawie 9 maja 1794
Większość przywódców konfederacji targowickiej zostało skazanych na śmierć i powieszonych w czasie insurekcji kościuszkowskiej.