Eliza Orzeszkowa (z Pawłowskich Nahorska) urodziła się 6 czerwca 1841 roku. Niemal całe jej życie upłynęło na Grodzieńszczyźnie. Tu urodziła się (we dworze w Miłkowszczyźnie ok. 40 km od Grodna) i tu wychowywała do 10 roku życia, tu był grób jej ojca Benedykta Pawłowskiego (zmarł, gdy miała 3 lata), stąd wyjeżdżała do Warszawy na pensję sióstr sakramentek, w te strony wróciła po 5 latach nauki; w Grodnie brała w 1858 r. ślub z Piotrem Orzeszką, a do Miłkowszczyzny przyjechała po kilku latach pobytu we dworze męża w Ludwinowie na Polesiu; do Grodna wprowadziła się po utracie w 1870 r. Miłkowszczyzny i na grodzieńskim cmentarzu znalazła miejsce pośmiertnego spoczynku.
Życie jej osobiste nie należało do biografii szczęśliwych. Dzieciństwa nie miała sielskiego, bo matka - kobieta urodziwa i patriotka egzaltowana, ale formalistka w sprawach etykiety - nie umiała okazać uczuć córce, a potem koso patrzyła na jej literackie aspiracje. Po śmierci ojca – znanego w Grodnie prawnika a jednocześnie posiadacza ziemskiego i po powtórnym zamążpójściu matki – wychowywała się na pensji sióstr sakramentek w Warszawie. Jej najlepszą szkolną koleżanką była Marysia, która zasłynęła później w literaturze jako Maria Konopnicka.
W 1858 roku Elizę wydano za Piotra Orzeszkę, krewnego jej ojczyma, właściciela majątku Ludwinowo na Polesiu. Eliza, teraz już Orzeszkowa, okres pobytu w majątku męża spędziła na pracy oświatowej wśród ludu oraz na działaniach związanych z przygotowaniem do wybuchu powstania styczniowego, a później na organizowaniu zaopatrzenia i pomocy lekarskiej dla walczących oddziałów. Dużo splendoru przyniosła jej pomoc, której udzieliła dowódcy poleskiego powstania, późniejszemu dyktatorowi – Romualdowi Trauguttowi. Po rozbiciu jego partii ukrywała go rannego, a później przewiozła do granicy Królestwa Polskiego.
Popowstaniowe represje władz carskich dotknęły przede wszystkim męża Elizy, który od początku nie aprobował entuzjazmu żony ani dla projektu uwłaszczenia chłopów, ani czynnej pomocy powstańcom. Zesłano go do guberni permskiej. Orzeszkowa początkowo pielęgnowała w głowie pomysł towarzyszenia mężowi na zesłanie, ale na przeszkodzie stanęło jej uczucie do młodego lekarza, Zygmunta Święcickiego. Po powrocie męża z zesłania w 1867 roku wystąpiła z pozwem o rozwód. Udało jej się unieważnić małżeństwo, ale koszt tej operacji, kontrybucje rosyjskie, niedoświadczenie późniejszej autorki Marty spowodowały utratę Ludwinowa i zrujnowanie ojcowskiej Milkowszczyzny. Okres od klęski powstania aż do sprzedania resztek ojcowskiej fortuny w 1870 roku spędziła Orzeszkowa w ojcowskim domu na samokształceniu. Czytała H.T. Buckle`a, H. Spencera, H. Taine`a i innych ideologów europejskiego pozytywizmu.
Sprzedaż majątku rodowego stała się dla przyszłej pisarki źródłem konfliktu sumienia. Zgodnie z carskim rozporządzeniem Polacy na Litwie nie mogli kupować ziemi, więc Milkowszczyzna mogła być nabyta wyłącznie przez Rosjanina. Tymczasem dla Orzeszkowej utrzymanie majątków polskiej szlachty w polskich rękach stało się po upadku powstania styczniowego wyrazem patriotyzmu, szczególnie na kresach wschodnich.
Sytuacja materialna zmusiła ją do podjęcia pracy zarobkowej. Początkowo myślała o nauczaniu, chciała też zostać telegrafistką. Jednak okazało się, że dla Polki to ostatnie zajęcie było niedostępne. Ponieważ, gdy przebywała jeszcze w majątku ojca, trochę pisała – pierwszym przyjętym do druku jej utworem było opowiadanie Obrazek z lat głodowych (1866) – postanowiła zarabiać na życie piórem.
Jej program literacki został sformułowany w obszernym artykule pt. Kilka uwag nad powieścią. Treść artykułu była wynikiem studiów nad europejskimi pozytywistami. Szczególną rolę w kształtowaniu światopoglądu pisarki odegrała „Historia cywilizacji angielskiej” H. T. Buckle'a. Znalazła tam koncepcję cywilizacji rozumianej jako wynik nauki i pracy ludzkiej, traktowanie zjawisk społecznych z punktu widzenia determinizmu i empiryzmu. Częstym terminem był materializm, rozumiany przez pisarkę jako przeciwieństwo romantycznej metafizyki w traktowaniu zjawisk historycznych. W artykule nazwała wiek XIX wiekiem rozumu i sformułowała zasady powieści tendencyjnej, podkreślając konieczność realizmu i społecznych zadań sztuki. Powieść taka powinna podejmować aktualne problemy społeczne i ukazywać sposoby ich rozwiązywania. Bohaterowie powinni być wzięci „z życia”, mieć określone, z góry dobrane cechy charakteru, tak, by mogli być dla czytelnika wzorem postępowania lub odstręczającym przykładem. Ich losy powinny toczyć się zgodnie z zasadą życiowego prawdopodobieństwa, a zakończenie winno być morałem ukazującym zwycięstwo dobra nad złem. Dodatkową cechą powieści tendencyjnej były odautorskie komentarze oceniające świat przedstawiony, postępowanie postaci i moralizujące na użytek czytelnika.
Wczesne utwory Orzeszkowej to przede wszystkim właśnie powieści tendencyjne. Należą do nich; Ostatnia miłość, Pan Graba, Pamiętnik Wacławy , Maria, i chyba jeszcze Marta oraz Meir Ezofowicz, chociaż te dwie ostatnie są przez wielu historyków literatury traktowane jako przejściowe między powieścią tendencyjną a powieścią realistyczną. Bohaterowie pozytywni w jej utworach to wykształceni ziemianie, inżynierowie, uczeni, natomiast postacie negatywne to prawie bez wyjątku zepsuci arystokraci „z salonu”. Autorka Marty patrzy na ziemiaństwo jako na elitę narodu i poważną siłę społeczną, którą należy wciągnąć do pracy nad przebudową kraju i zlikwidowaniem jego zacofania cywilizacyjnego. Tę rolę zamożna i oświecona szlachta mogła pełnić tylko w sojuszu z przedstawicielami inteligencji, właśnie inżynierami, lekarzami i uczonymi. Stąd taki wybór bohaterów.
Jej poglądy wyrażane w artykułach i utworach literackich tego okresu wykazują zbieżność z programem, z jakim trochę później wystąpili warszawscy pozytywiści. Znamienną różnicę stanowił brak potępienia tradycji powstańczych. Orzeszkowa tę tradycję otacza głębokim kultem i stosunek do niej często służy jej do oceny bohaterów swoich powieści.
Mimo wyraźnych deklaracji ideowych warszawscy pozytywiści nie uznali ją za swoją, a jej wczesną twórczość potraktowali lekceważąco. Recenzje w „Przeglądzie Tygodniowym” wytykały jej tradycjonalizm fabuły i nieporadność artystyczną. Dopiero Marta i powodzenie u czytelników zmieniły to nastawienie. Niektóre pisma pozytywistyczne, jak na przykład „Niwa”, nawet zaproponowały jej współpracę.
Życie osobiste pisarki też nie układało się jej najlepiej. Rozwód z mężem stał się towarzyskim skandalem, oburzenie wywołał też jej związek ze Stanisławem Nahorskim, znanym grodzieńskim adwokatem. Nie mógł on zakończyć swojego małżeństwa z nieuleczalnie chorą żoną, nie chciał też zrywać z Elizą Orzeszkową, którą kochał i szanował. W atmosferze plotek i potępienia byli ze sobą ponad dwadzieścia lat, aż wreszcie w roku 1894 wzięli ślub. Bardzo to dokuczało pisarce, która chciała ułożyć sobie życie, a sytuacja była tym trudniejsza, że wszystko miało miejsce w Grodnie, na litewskiej prowincji, gdzie niełatwo było ukryć cokolwiek przed sąsiadami.
Właśnie z Grodnem łączy się życie Orzeszkowej. Obserwowała tam życie ludu wiejskiego ukazane potem w licznych utworach. Uważała też, że ma tu na kresach misję do spełnienia – manifestowania obecności polskiej i walki o prawa narodowe Polaków. Jednym z takich działań było założenie przez nią w 1879 roku w Wilnie księgarni i wydawnictwa, które miało wydawać polskie książki propagujące nowe idee. Mimo że była już znaną powszechnie pisarką i zabrała się do pracy z dużą energią, a także poświęciła wydawnictwu dużą część odziedziczonego po matce majątku – 20 tysięcy rubli, nie odniosła sukcesu. Od początku niechętna była jej prasa krytykująca dobór wydawanych tytułów, czego nie zmieniło kilka artykułów, w których starała się wytłumaczyć, że literatura wydawana na kresach wschodnich w języku polskim ma wartość sama przez się i nie można do niej przykładać kryteriów ideowych rodem z terenów gdzie nie ma obaw przed wynarodowieniem. Kiedy zaczęła publikować kalendarze polskie dla ludu i pismo satyryczne, interweniowały władze rosyjskie, które w 1882 roku nakazały zamknięcie wydawnictwa i księgarni, a samą Orzeszkową skazały na zakaz opuszczania Grodzieńszczyzny przez pięć lat.
W tym okresie następuje u niej wzrost zainteresowania pozytywistyczną filozofią. Studiuje Spencera, który wzbudza jej zaciekawienie naturalizmem i organicyzmem. Argumenty wzięte ze Spencera wykorzystuje w swojej publicystyce na tak różne tematy, jak patriotyzm i kosmopolityzm czy kwestia żydowska. Jest bardzo złego zdania o Polakach, którzy emigrują chcąc poprawić swój los – z tego punktu widzenia potępia Conrada. Natomiast w kwestii żydowskiej prezentuje się jako zwolenniczka asymilacji Żydów i zdecydowana przeciwniczka antysemityzmu. Kształt artystyczny swoim poglądom na temat Żydów nadaje w jednej ze swoich lepszych powieści pt. Meir Ezofowicz. U Spencera znajduje też argumenty przeciw socjalizmowi, któremu jest zdecydowanie niechętna. Uważa go za doktrynę czysto rosyjską. Jest zwolenniczką ewolucji jako mechanizmu zmieniającego rzeczywistość. Krytyce socjalizmu poświęca opowiadanie pt. Widma a potem jeszcze dwie powieści – Zygmunt Ławicz i jego koledzy oraz Sylwek Cmentarnik.
Jej twórczość można podzielić na trzy okresy. Pierwszy okres to lata 1866 do 1876. Pisała wtedy powieści tendencyjne i artykuły w prasie poświęcone najogólniej mówiąc pozytywizmowi. Okres drugi to jej dojrzała twórczość. Powstają wtedy jej najlepsze utwory – Nad Niemnem, Niziny, Dziurdziowie, Cham, Meir Ezofowicz, zbiory nowel. Są to lata 1877–1891. Zajmują ją wtedy konflikty społeczne, życie na wsi, życie miejskiej biedoty, kwestia żydowska. Nieskuteczność haseł pozytywistycznych spowodowała jej rozczarowanie całą tą ideologią Orzeszkowa staje się jeszcze jednym artystą , który przeżywa „dramat trzeźwych entuzjastów”. Ostatni, trzeci o kres w jej twórczości, to lata 1892–1910. Pisze wtedy powieści historyczne np. Czciciel potęgi – utwór poświęcony wyprawie Kserksesa na Grecję, utwory religijne, prozę poetycką. Najciekawsze pozycje z tego okresu to tom nowel Gloria victs, poświęconych powstaniu styczniowemu i powieść Ad astra pisana wspólnie z przyrodnikiem, docentem na Uniwersytecie Jagiellońskim, Tadeuszem Grabowskim. Powieść składa się z listów wymienianych między parą głównych bohaterów. Ona reprezentuje patriotyzm, wartości etyczne religii, on zaś to dekadent, kosmopolita, po nietzscheańsku amoralny, skrajny scjentysta. Ponieważ docent Grabowski w pewnym momencie wycofał się ze współpracy, Orzeszkowa sama dokończyła dzieło.
Dwukrotnie w1905 roku i w 1909 wysuwano ją do nagrody Nobla – jak wiadomo – bez powodzenia. Umiera w 1910 roku, 18 maja w Grodnie. Jej pogrzeb stał się okazją do manifestacji narodowej. W wielotysięcznym tłumie idącym za trumną byli przedstawiciele wszystkich warstw społecznych. Oddawano hołd pisarce, która jak nikt inny była czuła na ludzką krzywdę i służyła narodowi swoim pisarstwem.
TWÓRCZOŚĆ
- 1866 Obrazek z lat głodowych - debiutanckie opowiadanie
- 1868 Ostatnia miłość
- Z życia realisty
- 1870 Na prowincji
- 1870 W klatce
- 1871 Cnotliwi
- 1871 Pamiętnik Wacławy
- 1872 Pan Graba
- 1873 Na dnie sumienia
- 1873 Marta
- 1875 Eli Makower (Zobacz też: Henryk Makower)
- 1876 Rodzina Brochwiczów
- 1876 Pompalińscy
- 1877 Maria
- 1878 Meir Ezofowicz
- 1879-1882 Z różnych sfer - zbiór nowel
- 1881 Widma
- Sylwek Cmentarnik
- Zygmunt Ławicz i jego koledzy
- 1882-1883 Bańka mydlana
- Pierwotni
- 1885 Niziny
- 1885 Dziurdziowie
- 1886 Mirtala
- 1888 Nad Niemnem
- Cham
- Panna Antonina - zbiór nowel
- W zimowy wieczór - zbiór nowel
- 1891 Czciciel potęgi
- Jędza
- 1891 Bene nati
- Westalka
- 1893 Dwa bieguny - opowiadania
- 1896 Melancholicy
- Australczyk
- 1898 Iskry - zbiór nowel
- 1900 Argonauci
- 1904 Ad astra
- I pieśń niech zapłacze
- 1910 Gloria victis - zbiór opowiadań, ostatnie dzieło Orzeszkowej
- publicystyka społeczna
o 1870 Kilka słów o kobietach [1]
o 1880 Partiotyzm i kosmopolityzm
o 1882 O Żydach i kwestii żydowskiej
BIBLIOGRAFIA
- Zofia Klarner "Eliza Orzeszkowa" 1947, Czytelnik, Warszawa
CYTATY
„Zbyteczna pokora tak samo pozbawia sił jak zarozumiałość.”
„Przeznaczenie stoi za ludźmi, welonem tajemnicy zasłonięte, i w dłoni trzyma kołczan z tysiącem zdarzeń.”
„Z nadzieją czy przeciw nadziei!”
„Żaden człowiek siły swojej nie zna, dopóki jej w potrzebie z siebie nie dobędzie.”
”Ku celom pożądanym wiodą drogi trudne.”
„Nikt nie rozumie kobiety... ona sama siebie też nie.”
„Służba nie drużba.”
„Los pożycza, nie daje.”
"Kto nie zstępuje we własne głębie, do tego głębi nic także nie przenika.”
"Kto ma innym grać pobudkę do życia, musi w samym sobie posiadać życie."
"Każdy ma swoją wyspę św. Heleny, a jest nią starość."
"Każde pokolenie musi przeżyć swój czyściec z nadzieją, że dla przyszłego życia niebo gotuje.”
"Jest bowiem na świecie książka - chleb, książka - skrzydło, książka - wino, książka - haszysz!”
"Gdzie nie ma szczerości, tam nie ma miłości."
"Gdzie jest konieczność, tam jest i siła na trud fizyczny."
"Dyletantyzm jest zabawką życia - artyzm tylko może być dlań opoką.”
"Dusza ludzka zna dwa tylko stany; jest polem walki lub pobojowiskiem.”
"Dobrowolne wstępowanie na stosy męczeńskie cierpienia ludzkości zwiększa, a szczęścia jej nie przysparza.”
"Dobroć jak pług orze grunt pod szczęście; szczęście jak słońce rozwija z pąka dobroć."
"Dobre uczynki są rodzajem zbytku dla ducha, którego chlebem powszednim jest obowiązek."
"Dla celów pisarskich pożyteczniej jest mieć cierpienie w dłoni, niż opaskę na oczach.”
"Czas upływa... Z róży opadają płatki, ale nie ciernie."
"Bardzo jest trudno napełnić szkatułę nie opróżniając serca."
