"Powrót Posła" - komedia polityczna.

„Powrót Posła” stał się pierwszą polską komedią polityczną, napisaną przez Niemcewicza na potrzebę chwili. Powstała na zamówienie obozu patriotycznego w czasie Sejmu Czteroletniego celem wpłynięcia na opinię publiczną oraz postawę polityczną posłów.

Utwór ukazuje konflikt, jaki zaistniał w końcu XVIII wieku w Rzeczpospolitej między szarmanckimi konserwatystami i zwolennikami reform. Niemcewicz wykazał konieczność i nieuchronność zmian ustrojowych Polski, ośmieszył jednocześnie przedstawicieli obozu konserwatystów, chcąc uzyskać jak najwięcej zwolenników dla obozu królewskiego i reformatorskiego.
Utwór pisany w październiku i listopadzie 1790 roku w okresie szczególnego napięcia politycznego odzwierciedla bardzo wiele wydarzeń z tego okresu. W sierpniu i we wrześniu rozegrała się kampania o sukcesję tronu, w której tak poważną rolę odegrał Niemcewicz. Porozumienie króla z patriotami również powoli dochodziło do skutku i zbliżała się chwila decydującej walki o reformy. W utworze można też zauważyć echo wszystkich ważniejszych problemów rozpatrywanych przez sejm: sprawę liberum veto, przymierza z Prusami przeciwko Rosji, ofiary dziesiątego grosza. Współcześni dopatrywali się wzorów poszczególnych osób, np. podobieństwa Gadulskiego do posła Suchorzewskiego. Wypowiedzi Starosty często były kojarzone z przemówieniami sejmowymi Suchodolskiego, Moszczeńskiego i innych. Szambelana uważano za postać opartą na księciu Józefie Poniatowskim, w opowiadaniach Szarmanckiego dopatrywano wiele szczegółów z życia Kazimierza Nestora Sapiehy. Aby zwiększyć kontrast dwóch obozów Niemcewicz wykorzystał typowy dla komedii politycznej chwyt i przedstawił bohaterów dość jednoznacznie: jako pozytywnych- patriotów i negatywnych- konserwatystów.

Akcja utworu dzieje się wśród warstwy średnioszlacheckiej w dworku Podkomorzego w czasie przerwy w obradach sejmu w 1790 roku. Do domu przyjeżdża syn Podkomorzego, Walery, poseł stronnictwa patriotycznego i zwolennik reform oraz ukochany Teresy. W domu swojego ojca spotyka goszczących tu sąsiadów: Starostę z żoną oraz Szarmantckiego, zwolenników obozu konserwatywnego oraz zdecydowanych przeciwników reform. Ich obecność jest przyczyną dyskusji i sporów politycznych. Pojawia się nawet intryga miłosna- polujący na posag Szarmantcki postanawia zdobyć rękę Teresy i w tym celu posuwa się nawet do oszczerstw i oszustw. Ostatecznie wszystko jednak zmierza w dobrym kierunku, bohaterowie negatywni zostają ośmieszeni i skompromitowani a Walery zdobywa Teresę.

Najważniejszą postacią jest tu Starosta Gadulski. Jego postawa zawiera najwięcej cech godnych potępienia. Konserwatywny wyznawca poglądów staroszlacheckich szczególnie zaciekle broni wolnej elekcji, domaga się pozostawienia „liberum veto, tej to wolności źrenicy”, jest oburzony na sejm, sprzeciwia się uwolnieniu chłopów. Jego osoba daje dobre możliwości do ośmieszenia części szlachty składającej roszczenia pod adresem autorytatywnego wypowiadania się na temat rozlicznych kwestii a ich rzeczywistymi możliwościami intelektualnymi. Rolą „Powrotu posła” miało być wyrobienie sobie zaufania oraz przekonanie szlachty, że jej interesy leżą po stronie patriotów, nie zaś zwolenników rzekomej wolności szlacheckiej, w rzeczywistości samowoli magnackiej, że konserwatyści nie reprezentują ich stanowiska. Próba dokonania tego poprzez umiejscowienie w jednej osobie- Starosty wszystkich przestarzałych cech sarmackich odniosła dobry efekt. Gadulski to całkowicie niewyedukowany człowiek, ponieważ tylko nieuctwo i brak orientacji politycznej mogły być przyczyną upartego trzymania się starego ustroju i wychwalania go. Niemcewicz krytykuje też sarmacką moralność, ukazując jej nicość w chciwości, chęci zdobycia majątku oraz braku poczucia sprawiedliwości. Występuje tu także potępienie gadulstwa oraz bezsensownego, ogólnikowego przewidywania. Fałszywy jest również patriotyzm konserwatystów szlacheckich, będący w istocie tylko ślepym, bezrozumnym przywiązaniem do tradycji, przywiązaniem wypływającym z dogmatycznego sposobu myślenia, ze strachu przed logiką. Można zauważyć u nich niechęć do nowości i nieustanne powtarzanie „tak jest najlepiej, jak przedtem bywało”. Na tym gruncie mógł się spokojnie rozwijać kosmopolityzm oparty na powierzchownej „europejskości” i modzie francuskiej. Niemcewicz ukazał wspólnotę interesów staroszlacheckiego sarmatyzmu i powierzchownie oświeceniowego kosmopolityzmu. Przykładem tego jest starosta, przeciwnik nowości i wychowania książkowego, który trzyma w swoim domu „modną”, gadającą ciągle po francusku, udającą czułostkowość żonę.

Mniejszą rolę w utworze pełnią postacie pozytywne: Podkomorstwo wraz z Walerym i Teresą oraz parę służących. Stanowią oni jednak niezbędny wyraźny kontrast w postępowaniu i dyskusjach.

Reasumując „Powrót Posła” jawi się nam jako utwór poruszający aktualną problematykę polityczną kraju, sprawę wyłonienia w Polsce silnej i stabilnej władzy ustawodawczej i wykonawczej. Równocześnie jest najstarszą polską satyrą na sarmatyzm w życiu politycznym, dramatycznym apelem do sumień ludzkich o przyjęcie właściwej, patriotycznej postawy.