Reformy napoleońskie

"Ludzie genialni są jak meteory. Ich przeznaczeniem jest, by spalając się dodawali blasku epoce, w której żyją."
[Napoleon Bonaparte]

Napoleon to postać kontrowersyjna, przez jednych uważana za jednego z największych tyranów i agresorów, przez innych za jednego z największych dowódców wojskowych w historii, męża stanu i prawodawcę. Jedno jest pewne: Napoleon zaznaczył bardzo mocno swoje miejsce w historii Francji jak i Polski oraz całej Europy.

Napoleon był władcą Francji i Włoch, od 1799 Pierwszym Konsulem Republiki Francuskiej, 1804-14 i 1815 cesarzem Francuzów, 1805-14 królem Włoch.

Urodził się 15 sierpnia 1769 roku w Ajaccio na Korsyce i jak każdy drugi syn w rodzinie, zgodnie z tradycją, otrzymał imię Napolione. Uczestniczył w walkach o niepodległość wyspy. Od 1793 r. przebywał we Francji, gdzie w 1795 stłumił rojalistyczne zamieszki paryskie. W latach 1796-97 był naczelnym dowódcą armii francuskiej we Włoszech a w 1798-99 dowódcą kampanii egipskiej. 09.11.1799 roku Napoleon w wyniku wojskowego zamachu stanu, jako Pierwszy Konsul, przejął władzę obalonego przez siebie Dyrektoriatu. W 1802 stworzył konstytucję, zreorganizował administrację państwa, wprowadził Kodeks Napoleona. Wkrótce po tym zaczął zmierzać ku absolutyzmowi (wprowadzenie surowej cenzury prewencyjnej dla literatury i sztuki). W latach 1799-1802 pobił drugą, 1805 - trzecią i 1806 - czwartą koalicję antyfrancuską. Z kolei na ziemiach polskich odebranych Prusom utworzył 1807 Księstwo Warszawskie. W 1809 r. pokonał Austrię a w sferze jego wpływów znalazła się niemal cała Europa. W 1812 r. rozpoczął wojnę przeciw Rosji, którą - mimo zajęcia Moskwy - przegrał (odegrały w tym znaczną rolę warunki klimatyczne), doprowadzając do wyniszczenia armii francuskiej. W roku 1814 po kapitulacji Paryża abdykował, zesłany na wyspę Elbę. W 1815 r. na krótko odzyskał władzę we Francji (tzw. 100 dni Napoleona), ale w wyniku klęski pod Waterloo abdykował powtórnie a następnie został internowany przez Brytyjczyków na Wyspę św. Heleny do Longwood, gdzie zmarł 5 maja 1821 r.. 19 lat po śmierci zwłoki Napoleona sprowadzono do Paryża i pochowano w kościele Inwalidów.

Na wiadomość o niepowodzeniu wojsk francuskich w Europie Napoleon 24 sierpnia 1799 r. opuścił Egipt. Do Francji dotarł 14 października, a 9 listopada (18 Brumaire'a) dokonał zamachu stanu i obalił rządy Dyrektoriatu. Po przejęciu dowództwa nad garnizonem paryskim zapewnił sobie stanowisko jednego z trzech konsulów, którzy sprawowali najwyższą władzę wykonawczą. Uchwalona w grudniu 1799 r. Konstytucja Roku VIII gwarantowała Napoleonowi stanowisko pierwszego konsula i dawała mu faktyczne prawo powoływania członków Rady Stanu, urzędników i sędziów. W lutym 1800 r. nową konstytucję wprowadzono w życie.

Po przejęciu dyktatorskiej władzy we Francji Napoleon Bonaparte działał bardzo energicznie. Przede wszystkim, starając się o uzyskanie poparcia arystokracji, ogłosił amnestię dla rojalistycznych emigrantów. Mogli oni wracać do kraju, ale zarekwirowanych w trakcie rewolucji majątków im nie zwrócono. Podobnie, normując stosunki z Kościołem katolickim przez zawarcie w 1801 roku nowego konkordatu, Napoleon zastrzegł w nim nienaruszalność dokonanych rekwizycji i sprzedaży dóbr kościelnych. Gwarantował dogodną pozycję katolicyzmu we Francji i ponowne nawiązanie stosunków z Rzymem. Konkordat poza tym był korzystny dla Kościoła: ustalał pensje dla biskupów, wprowadzał religię do szkół państwowych, ułatwiał budowę nowych kościołów, szkół kościelnych itp.
Napoleon wprowadził szereg reform usprawniających funkcjonowanie państwa.

13 lutego 1800 r. Napoleon przekształcił Kasę Rachunków Bieżących na Banque de France, który wpłynął na zahamowanie inflacji i pomógł zwalczyć chaos na rynku pieniężnym po okresie Rewolucji. Nie przyznano mu wyłączności emisji, ale zajął się kaucjowaniem i wydziałem rent i wynagrodzeń, zajął się także 3 mln. nakazów podatkowych. Kasy miały jednak niewiele pieniędzy - podatki uiszczano np. w bonach, przekazach Dyrektoriatu. Niewielka była suma zdyskontowanych należności podatkowych. Bonaparte stosował środki nadzwyczajne - wypłaty w nieściągalnych przekazach, zaliczki dla finansistów, rekwizycje w bonach. Tak więc pierwsze lata funkcjonowania Banku nie obyły się bez komplikacji - kryzysy w finansach publicznych, zmniejszenie się dostępnych środków finansowych wpłynęło na ograniczenia w spłacie weksli. Wszystkie czynniki spowodowały, iż Napoleon był zmuszony do przeprowadzenia reformy. 14 kwietnia 1803 r. dokonano reorganizacji Banque de France oraz przyznano mu monopol na wydawanie pieniędzy, możliwe były kredyty dla kupców i fabrykantów. 22 kwietnia 1806 r. zastąpiono Komitet Centralny przez zarząd główny i dwa zastępcze zarządy. W 2 lata później, tj. 16.01.1808 r. dekret został ogłoszony jako fundamentalny, podstawowy statut, który powinien był obowiązywać do 1836 r.

17 lutego 1800 roku została przeprowadzona reforma administracji terytorialnej we Francji. Po Rewolucji obowiązywał podział na 83 departamenty jako jednostki terytorialne na tyle małe, aby możliwe było dotarcie z najdalszego końca departamentu do siedziby władz, załatwienie sprawy i powrót do miejsca zamieszkania. Podział na departamenty został skonstruowany w oderwaniu od wcześniej istniejącego podziału na prowincje.

W zakresie systemu administracji terytorialnej reformy przeprowadzone przez Konstytuantę nie dawały dobrych rezultatów. Przede wszystkim nie zdał egzaminu system pełnego samorządu, przy którym wszystkie funkcje administracyjne obsadzane były w drodze wyborów. Z systemu rewolucyjnego Napoleon pozostawił właściwie tylko podział Francji na departamenty. Wprowadził administracyjny system trójstopniowy: departamenty dzieliły się na nowo powołane okręgi, okręgi na gminy. Istotne znaczenie ma to, że Napoleon zerwał z kolegialnością i obieralnością organów administracyjnych i że na wszystkich szczeblach administracji wprowadził urzędników nominowanych, odpowiedzialnych przed swoimi przełożonymi i w każdej chwili przez nich odwołalnych. Na miejsce dawnej skrajnej decentralizacji wprowadzony został system temu przeciwstawny - skrajny centralizm i biuro-kratyzm.

O realizacji ustaw decydowały rady administracyjne. Napoleon powoływał do nich kompetentnych ministrów i urzędników. Reformę administracji prowincjonalnej regulowała ustawa z 17 lutego 1800 r. Utrzymano departamenty, gminy odzyskały autonomie (oprócz wielkich miast), poprzez okręgi wskrzeszono powiaty. Każdy okręg wyborczy podlegał zarządcy: prefektowi - pomagał mu sekretarz generalny; podprefektowi oraz merowi z pomocnikami. Byli oni nominowani przez rząd a na wsi przez prefekta (gł. umiarkowani byli deputowani, generałowie, dyplomaci). Wybór prefektów zależał od wysoko postawionych osobistości i członków zgromadzeń. Utrzymano zgromadzenia: rada główna departamentu rada okręgowa, rada miejska - podobne mianowanie członków, niewielkie uprawnienia.

18 marca 1800 r. Bonaparte przeprowadził bardzo ważną reformę sądownictwa, która zaowocowała ograniczeniem korupcji i szybkim wzrostem bezpieczeństwa publicznego. Napoleon ustalił sieć sądową, dostosowaną do sieci administracyjnej. Rozdział między władzą wykonawczą i administracyjna proklamowany przez Konstytuantę utrzymał się nadal. Wymagało to rozbudowania odrębnego sądownictwa administracyjnego. Trybunały powiatowe stały się sądami pierwszej instancji. Powstało 29 trybunałów apelacyjnych, które przypominały Parlamenty. Zniesiono obieralność sędziów i wprowadzono zasadę ich nominacji. Równocześnie jednak Napoleon wprowadził fundamentalną zasadę nieusuwalności sędziów, ale ich awanse i pieniądze zależały od państwa. Jednak w kantonach zachowano sędziów pokoju. W prawie karnym sąd pokoju stał się trybunałem do spraw o naruszenie ustaw. Trybunał pierwszej instancji i trybunał apelacyjny dostały kompetencje sądów do spraw poprawczych. Pozostawiono trybunał do spraw karnych. Po raz pierwszy całość sądownictwa znalazła się w ramach jednolitego sądownictwa powszechnego, niezawisłego od władzy wykonawczej i ustawodawczej. Zarysowała się prokuratura - miała wzmacniać represje w sytuacji zamieszek. Oskarżyciel publiczny stawał się naczelnikiem policji kryminalnej. Nie można zapominać też o represji policyjnej - arbitralne aresztowania, trzymanie ludzi w więzieniach bez sądu, zamykanie opozycjonistów w zakładach psychiatrycznych. W okresie Cesarstwa zalegalizowano administracyjne internowanie bez procesu sądowego w tak zwanych więzieniach stanu. Utrzymywano wielka liczbę donosicieli wszechobecnych we wszystkich służbach, otwierano listy. Z powodu nieufności Napoleona do Ministra Policji Generalnej - Fouch"go - nie scentralizowano policji. Głównie podlegała ona prefektom. "Czarnym" gabinetem była żandarmeria na czele z Moncey'em (odpowiednik Fouch'go w Inspekcji Generalnej Żandarmerii stworzonej przez Napoleona), kierowana przez Lavalette"a (Antoine Marie Chamans de Lavallette, dyrektor "Czarnego" Gabinetu). To wzmocnienie policyjnej kontroli życia społecznego, stanowiło charakterystyczną cechę bonapartyzmu. Wracając do sądownictwa, należy zauważyć, że oparło ono swą pracę na znakomitych kodyfikacjach Napoleona, podstawowych działach prawa sądowego.

5 kwietnia 1800 roku wprowadzona została we Francji cenzura teatralna. Była ona często wprowadzana również w innych krajach, które poza tym uznawały wolność słowa mówionego i pisanego. Obowiązywała wówczas obyczajność publiczna i takt, które nie pozwalały na wybryki słowne na scenie.

19 marca 1801 roku dokonano reorganizacji giełd handlowych we Francji.

1 maja 1802 roku Napoleon przeprowadził reformę szkolnictwa, która polegała przede wszystkim na wprowadzeniu obowiązku nieodpłatnego uczęszczania do szkoły dla ludzi obu płci wszystkich stanów (Napoleon wprowadził takie obowiązek pierwszy na świecie). Utworzono również licea oraz Bonaparte wydał dekret o powstaniu Szkoły Wojskowej w Fontainebleau.

19 maja 1802 roku utworzono Order Legii Honorowej. Było to najwyższe odznaczenie przyznawane w imieniu rządu francuskiego. Od tamtej pory wyróżniano osoby zasłużone ze wszystkich klas społecznych. Order składał się z następujących klas: Krzyż Wielki, Oficer Wyższy, Komandor, Oficer, Kawaler.

Podjęta została również reforma miar i wag, która miała na celu eliminację wszelkich różnic między miarami lokalnymi we Francji. We wszystkich dziedzinach chciano zastąpić poprzedni system. Wymyślono system dziesiątkowy, który jednak nie zastąpił sytemu sześćdziesiątkowego służącego do opisu czasu. Wprowadzono wzorzec metra a na jego podstawie stworzono decymetry, centymetry, hektometry, kilometry itd. Na nowej jednostce długości oparte zostały też jednostki objętości i masy. Tak więc we Francji wprowadzono system dziesiętny, który dzięki podbojom Napoleona przedostał się do pozostałej części Europy. Nastał okres stabilizacji srebra i złota 1:15,5. Zaczęto organizować giełdy, została przeprowadzona reorganizacja giełdy. 24 grudnia 1802 r. utworzono izby handlowe, przemysłowe, znowu zaczęło działać Towarzystwo Rolnicze.

12 kwietnia 1803 roku Napoleon przeprowadził reformę systemu walutowego. Natomiast jeszcze wcześniej, bo 7 kwietnia tego roku wprowadził do obiegu tzw. "frank germinal". Wtedy też Banque de France stał się uprzywilejowany w emisji pieniędzy.

23 września 1803 roku nastąpiła reorganizacja i modernizacja armii francuskiej. Przywrócono podział na pułki. Wprowadzono możliwość awansu dla ludzi z niższych klas społecznych. Dla Napoleona bardzo ważne było wyposażenie i zaopatrzenie armii. Wprowadzono rygorystycznie przestrzegany regulamin wojskowy oraz dyscyplinę.

1 grudnia 1803 roku Napoleon wprowadził ustawodawstwo o charakterze antyproletariackim, tzn. kategoryczni zabronił strajkowania oraz wprowadził książeczki pracy dla robotników. Bonaparte był również zainteresowany organizowaniem tzw. "robót publicznych", które miały na celu zmniejszenie się bezrobocia i pozyskanie poparcia wśród robotników i chłopów.

21 marca 1804 roku zaczęto wprowadzać Kodeks Napoleona zwany też kodeksem Cywilnym Napoleona. Był to zespół przepisów i norm prawnych prawa cywilnego, była to pierwsza wielka kodyfikacja prawa francuskiego po upadku Ancien Rgime w wyniku rewolucji francuskiej. Wiele nowoczesnych rozwiązań prawnych zawartych w tym kodeksie stało się podstawą do budowy systemów prawnych państw europejskich w XIX wieku. Kodeks utrwalał największe zdobycze rewolucji, które były wprowadzone do krajów podbitych przez Napoleona i stały się przykładem prawodawstwa dla wielu krajów, w tym dla powstającej w 1918 Polski. W 1807 roku z woli Napoleona powstało Księstwo Warszawskie, w jego konstytucji na życzenie cesarza znalazł się artykuł 69, który głosił, że Kodeks Napoleona będzie prawem cywilnym Księstwa Warszawskiego. Kodeks Napoleona został wprowadzony w Księstwie Warszawskim w 1808 roku specjalnym dekretem. Ostatnie przepisy kodeksu utraciły moc w Polsce dopiero 1 stycznia 1947 r..

W okresie napoleońskim opracowano 5 kodeksów: Kodeks Cywilny (1804 r.), Kodeks procedury cywilnej (1806 r.), Kodeks handlowy (1807 r.), Kodeks postępowania karnego (1808 r.) oraz Kodeks Karny z 1810 roku.

Największy, najważniejszy i najbardziej doniosły był Kodeks Cywilny. Był to pierwszy na świecie wzorowy kodeks prawa cywilnego epoki kapitalizmu. Zrywał on zasadniczo z wszelkimi ograniczeniami prawa feudalnego, z nierównością prawa dla osób różnych stanów - tworzył prawne podstawy rozwoju kapitalizmu. Dominują w nim tendencje egalitarno - liberalne. Kodeks Napoleona zawierał 2281 paragrafów i dzielił się na 3 księgi: O osobach, o dobrach i o różnych ograniczeniach własności i o różnych sposobach, przez które nabywa się własność. Utrwalono w nim zasady: wolności osobistej, równości wobec prawa, laicyzacji, nienaruszalności własności prywatnej, zniesiono feudalizm, utrzymano wolność sumienia, pracy oraz handlu. Ogłoszono pełną swobodę w wyborze zawodu oraz tolerancję religijną, wyznaniową. Dodatkowo, wprowadzono również świecki model małżeństwa - możliwe było zawarcie ślubu cywilnego i otrzymanie rozwodu. Kodeks podkreślał wyjątkową rolę męża i ojca w rodzinie. Przewidziano także odpowiedzialność rodziców za dzieci, zleceniodawców i pracodawców za służących, zleceniobiorców i pracowników, nauczycieli i rzemieślników za uczniów i terminatorów. W razie sporu między stronami stosunku pracy przyznano większą wartość zeznaniom pracodawcy. Zabroniono zawierania umów bezterminowych o pracę bez możliwości ich wypowiedzenia. W dziedzinie ograniczonych praw rzeczowych dopuszczano formę zastawu - tzw. zastaw antychretyczny (nieruchomy), którego przedmiotem mogła być tylko nieruchomość. Postanowiono przyznawać stypendia oświatowe synom funkcjonariuszy i drobnej burżuazji. Obok liceów zaczęły działać pod kontrolą rządu szkoły średnie. Szkoły prywatne zagarnęło duchowieństwo, któremu również przekazano naukę dziewcząt. Natomiast szkoły tzw. początkowe powstawały pod okiem samorządów.

20 maja 1805 roku wprowadzono we Francji kontrolę państwa nad przewozem środkami publicznymi pasażerów i towarów. Wprowadzenie podatków pośrednich od soli, tytoniu i alkoholi przyczyniło się do poprawy finansów państwa.