Oświecenie w Europie, filozofia, postawy i idee

1. Ramy czasowe i nazwa epoki

Mianem oświecenia nazywa się okres w historii Europy, a także prąd kulturalny przypadający na lata od 1680 do 1780 roku, czyli pomiędzy barokiem a romantyzmem. Epoka ta była pierwszą w dziejach nowożytnych formacją kulturową, w pełni świadomym swojego istnienia. Ówcześni mówili o swoich czasach jako o „wieku rozumu” (w Anglii), „wieku filozofów” (we Francji), „wieku oświeconym” (w Niemczech) lub „epoce świateł”. Okres ten nazwano oświeceniem ponieważ przywiązywał on wielką wagę do siły rozumu, jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata.

2. Kolebki oświecenia

Oświecenie narodziło się na Wyspach Brytyjskich. Grunt pod „wiek rozumu” w Anglii przygotował jeszcze pod koniec XVII wieku John Locke, a zmarły w roku 1751 polityk Henry St John, 1. wicehrabia Bolingbroke był również historykiem i filozofem, który m. in. wywarł znaczący wpływ na Woltera, będącego przez jakiś czas protegowanym angielskiego magnata.

Właściwy rozwój i rozkwit filozofii oświeceniowej miał miejsce we Francji, w której to rozwinęły się trzy skrzydła oświecenia. Skrzydło pierwsze przychylne wobec ancien rgime'u (starych rządów) reprezentowali apolityczni zwykle lub monarchistyczni popularyzatorzy wiedzy i naukowcy: lie Frron, Louis de Jaucourt i Monteskiusz (który jest autorem teorii trójpodziału władz). Skrzydło drugie, filozofów przychylnych zwykle władzy i idei monarchii absolutnej i skupionych na walce z religią i przywilejami Kościoła, reprezentowali Franois-Marie Arouet, zwany Voltaire, Paul d'Holbach, Denis Diderot, Jean Le Rond d'Alembert. Skrzydło trzecie stanowili radykalni przeciwnicy zarówno monarchii jak i Kościoła; demokraci i proto-socjaliści: Jean-Jacques Rousseau i Gabriel Mably. Wczesnym ich reprezentantem mógłby być nieprzejednany Bernard le Bovier de Fontenelle.

3. Filozofia oświeceniowa

Racjonalizm – uznaje rozum za jedyne i konieczne narzędzie poznania świata. Twórcą racjonalizmu był francuski uczony Kartezjusz („Rozprawa o metodzie”), który przywiązywał szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy. Przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Diderot.

Empiryzm – jest to pogląd uznający doświadczenie zmysłowe za jedyne źródło poznania świata. "Empiria" znaczy "doświadczenie". Prekursorem tego nurtu był angielski filozof Francis Bacon (1561-1626). Kładł on nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie. W okresie oświecenia filozofię tę rozwijał John Locke.

Deizm – pogląd filozoficzny zakładający istnienie Boga - stwórcy świata, jednak nie ingerującego w bieg wydarzeń na tym świecie. Deizm to owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznawali wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali natomiast objawienie i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z fanatyzmem religijnym.

Ateizm – pogląd odrzucający istnienie Boga i przeczący istnieniu wszelkich sił nadprzyrodzonych. Pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha. W oświeceniu był to nurt bardzo rozpowszechniony ze względu na to, że uznano podstawy religii katolickiej za niezgodne z rozumem.

4. Postawy i idee

Optymizm – jest to idea podkreślająca stosunek do życia, w którym świat postrzegamy przede wszystkim jako pozytywne miejsce, jako coś dobrego. Optymiści generalnie postrzegają ludzi i zdarzenia jako dobre. Mają tak zwany '"pozytywny" stosunek do życia, wierząc w to iż rzeczy z czasem ułożą się poprawnie. Twórcami filozofii optymizmu są Christian Wolff i G. Leibniz.

Humanitaryzm – Kierunek w sztuce i literaturze XVIII wieku, oparty na idei humanizmu, głoszący wiarę w potęgę rozumu ludzkiego, uznający poznanie człowieka i praw rządzących przyrodą za podstawowe zadanie filozofii, nauki i sztuki.

Krytycyzm – to postawa umysłowa i badawcza dociekająca racji wszelkich przekonań (również własnych), gotowa do przyjęcia twierdzeń tylko uzasadnionych i sprawdzonych oraz do zmiany uznanych twierdzeń wobec wystąpienia przeczących im faktów. Postawa krytyczna w filozofii zyskała szczególną powszechność w okresie oświecenia, w którym filozofowie ze szczególną ostrością odrzucali wszelkie dogmaty. Najpoważniejsze zadanie filozofowie oświecenia widzieli w krytyce pojęć, szczególnie J. Locke, G. Berkeley, D. Hume.