Zjednoczenie Niemiec było największym wydarzeniem lat dziewięćdziesiątych. 3 października 1990 r. połączyły się dwa państwa niemieckie – RFN i NRD. Przez ponad 40 lat dzieliły je najbardziej na świecie strzeżone granice, różne systemy społeczno-polityczne oraz inne prawa i odmienne traktowanie człowieka. Zachodnie Niemcy – RFN – znajdowały się w tym czasie w strefie wpływów mocarstw zachodnioeuropejskich – Wielkiej Brytanii i Francji oraz Stanów Zjednoczonych. Z kolei kontrolę nad wschodnią częścią – NRD sprawował Związek Radziecki. W związku z napiętą sytuacją pomiędzy ZSRR a USA, wcześniejsze połączenie się Niemiec nie było możliwe. Dopiero w latach osiemdziesiątych, kiedy stosunki na linii Moskwa – Waszyngton uległy nieznacznej poprawie, pojawiła się szansa na wyrażenie przez władze radzieckie zgody na zjednoczenie RFN i NRD. Helmut Kohl, ówczesny kanclerz RFN przekonał premiera komunistycznego państwa – Gorbaczowa do poparcia planu złączenia Niemiec. W ten sposób Niemcy odrodziły się na nowo. Powstała Nowa Republika Federalna Niemiec.
Zjednoczenie Niemiec było następstwem wcześniejszego podziału. W jaki sposób dokonał się ten podział i jakie były jego przyczyny? W jakich okolicznościach powstały RFN i NRD? Aby udzielić odpowiedzi na te pytania należy cofnąć się wstecz do roku 1945 r. czyli daty zakończenia drugiej wojny światowej i prześledzić co się po tym czasie wydarzyło.
Druga wojna światowa zakończyła się w Europie oficjalnie 8 maja 1945 roku o godz. 23:01 czasu środkowoeuropejskiego aktem bezwarunkowej kapitulacji niemieckich sił zbrojnych. Ujemne następstwa wojny zapoczątkowanej przez Niemców ujawniły się dla nich z całą ostrością. Niemcy dotknęły poważne straty terytorialne i ludnościowe oraz zniszczenia wojenne. III Rzesza utraciła wszystkie obszary okupowane, prawie 1/3 terytorium na Wschód od Odry i Nysy Łużyckiej na rzecz Polski i ZSRR oraz – do 1957 r. – Saarę (na rzecz Francji). W wojnie poległo prawie 4 mln żołnierzy niemieckich oraz tyle samo ludności cywilnej. Berlin leżał w gruzach, a liczba ludności zmniejszyła się z 4,3 mln sprzed wojny do 2,8 mln po kapitulacji.
Alianci zachodni obarczyli Niemcy całkowitą odpowiedzialnością za wybuch II wojny światowej. Postanowili również, że ich terytorium zostanie podzielone na strefy okupacyjne, z których każda przypadnie jednemu ze zwycięskich mocarstw. W tej sprawie 17 lipca 1945 r. w Poczdamie odbyła się konferencja (słynna konferencja poczdamska) w której uczestniczyli przywódcy trzech mocarstw: Churchill (premier Wlk. Brytanii), Truman (prezydent USA) i Stalin (władca ZSRR). Podczas rozmów trwających do 2 sierpnia ustalono polityczne i gospodarcze zasady traktowania Niemiec w początkowym okresie kontroli: władza najwyższa będzie sprawowana przez każdego z czterech naczelnych dowódców w odpowiednich strefach okupacyjnych oraz łącznie w kwestiach dotyczących Niemiec jako całości; celem okupacji jest całkowita demilitaryzacja Niemiec, denacyfikacja społeczeństwa, jego demokratyzacja oraz dekartelizacja gospodarki, aby przygotować Niemców do przyszłego życia politycznego na podstawach demokratycznych i do pokojowej współpracy na arenie międzynarodowej; powstaną centralne niemieckie organa administracyjne, kierowane przez sekretarzy stanu na zlecenie Sojuszniczej Rady Kontroli. Ponadto postanowiono, że ZSRR otrzyma ze stref zachodnich 10% wyposażenia przemysłowego zbędnego dla niemieckiej gospodarki pokojowej oraz dalszych 15% takiego wyposażenia w zamian za dostawy żywności i surowców ze strefy radzieckiej. Nie zdołano jednak osiągnąć zgody w podstawowej sprawie, ile ma wynosić ogólna kwota odszkodowań.
Po pewnym czasie pomiędzy mocarstwami okupacyjnymi i Związkiem Radzieckim nastąpił rozłam. Stosunki między państwami zmieniły się na niekorzyść do tego stopnia że w 1948 r. zaistniała groźba wybuchu III wojny światowej. Do otwartego konfliktu w Berlinie pomiędzy ZSRR a mocarstwami zachodnimi doszło po utworzeniu Bizonii oraz wprowadzeniu reformy walutowej w zachodnich strefach okupacyjnych, której postanowienia obowiązywały od czerwca 1948 r. także w Berlinie Zachodnim. Władze radzieckie utworzyły blokadę zachodniego Berlina, która trwała ponad rok. W sierpniu w strefach zachodnich, które od 1949 r. tworzyły Trizonię, przeprowadzono wybory do Bundestagu, w których zwyciężyły chrześcijańska demokracja oraz liberałowie. Nowo powstały rząd z kanclerzem Konradem Adenauerem na czele, ogłosił 21 września powstanie Republiki Federalnej Niemiec. W odpowiedzi Związek Radziecki utworzył własne państwo w swojej strefie okupacyjnej i tak, 7 października 1949 r. powstała Niemiecka Republika Demokratyczna, w której prezydentem został Wilhelm Pieck, a rządy objęła komunistyczna partia SED. Berlin został podzielony na cztery sektory. Sektor radziecki stał się stolicą NRD.
Tak dokonał się podział Niemiec. Z początkiem lat pięćdziesiątych mieliśmy już do czynienia z dwoma suwerennymi państwami niemieckimi o odmiennych systemach politycznych, należących do przeciwstawnych bloków polityczno-militarnych.
Republika Federalna Niemiec
Od początku dało się zauważyć przewagę gospodarczą i militarną RFN nad NRD. RFN w pierwszych dwudziestu latach istnienia uzyskała znaczny stopień stabilizacji wewnętrznej. Było to następstwem wielu złożonych tendencji i procesów o charakterze wewnętrznym i międzynarodowym takich jak: ukształtowanie sprawnego systemu demokracji parlamentarnej, pomyślny rozwój gospodarczy, stanowiący podstawę wzrastającego dobrobytu społeczeństwa czy integracja RFN w systemie międzynarodowym oraz ścisły sojusz z najbardziej liczącymi się państwami zachodnimi. Podstawą ustroju RFN była demokracja parlamentarna ze specyficzną formą rządu tzw. demokracją kanclerską. Oznaczało to, że w demokratycznym państwie pierwszoplanową rolę pełnił kanclerz. To on w głównej mierze wytyczał kierunek polityki całego rządu, dobór ministrów, współpracowników itp. Łączył jednocześnie dwie funkcję: szefa rządu oraz przewodniczącego głównej partii rządzącej co umożliwiało mu uzyskanie poparcia parlamentarnego dla realizowanej przez niego polityki. Kształtował i realizował politykę zagraniczną co wpływało na wzrost jego popularności i prestiż.
23 maja 1949 r. przygotowana została Ustawa Zasadnicza dla RFN. Jest to istotne ze względu na fakt, że przetrwała ona aż do 1990 zachowując swoja zasadniczą funkcje ustrojową także po przywróceniu jedności Niemiec. UZ w 11 rozdziałach oraz 146 zagadnieniach precyzowała wszelkie zagadnienia i mechanizmy funkcjonowania współczesnego państwa: prawa zasadnicze, Bundestag i Bundesrat, ustawodawstwo, wymiar sprawiedliwości, finanse i wiele innych. Najważniejsze postanowienia UZ mówiły o tym, że „Godność człowieka jest nienaruszalna. Jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem państwowym” oraz stwierdzały że RFN „jest demokratycznym i socjalnym państwem federalnym”.
W latach 1949-69, czyli okresie rządów kanclerza Konrada Adenauera (które w historiografii niemieckiej określa się często erą Adenauera), liczba ludności RFN wzrosła o blisko 10 mln. Wzrost ten został spowodowany głównie przez migracje. Było to zjawisko korzystne ponieważ napływający od połowy lat pięćdziesiątych cudzoziemcy stanowili pożądaną silę roboczą, którą wchłaniała dynamicznie rozwijająca się gospodarka zachodnioniemiecka. Wzrost gospodarczy zapewniały też inne czynniki: przystąpienie do planu Marshalla i korzyści płynące z tego przystąpienia a polegające na odzyskaniu wiarygodności oraz dostępu do rynków zewnętrznych, także szybkie przejście od gospodarki wojennej do rynkowej, która przyspieszyła proces modernizacji i zmian strukturalnych i w końcu systematyczny wzrost eksportu, który stał się motorem rozwoju gospodarczego oraz przezwyciężenia bezrobocia. W latach 1950-1970 produkt społeczny brutto RFN wzrósł 2,8 razy co odpowiadało mniej więcej wzrostowi gospodarczemu Niemiec w okresie 1850-1913. Te ważne zmiany były w dużym stopniu zasługą Erharda, ministra gospodarki w rządzie Adenauera, nazywanego „ojcem cudu gospodarczego”.
Istotne znaczenie dla stabilizacji wewnętrznej miała polityka finansowa oraz cały system bankowy. Marka (DM) już w 1958 r. stałą się walutą wymienialną. W następnych latach umacniała ona swoją pozycję, doprowadzając w 1961 r. do pierwszej rewaluacji o 5%. Od tej pory kurs dolara wobec marki kształtował się 4:1. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych RFN włączono do grona dziesięciu czołowych państw świata zachodniego decydujących o kształtowaniu równowagi walutowej. Sprawa stabilności walutowej miała dla RFN istotne znacznie ze względu na ogromną rolę eksportu dla całej gospodarki. Handel zagraniczny RFN koncentrował się głównie na wysoko rozwiniętych krajach Zachodu, głównie Europy Zachodniej oraz Ameryki Północnej: RFN osiągała przy tym systematyczne nadwyżki eksportu nad importem. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych RFN stała się trzecią potęgą eksportową w świecie po USA i Wielkiej Brytanii. Utworzenie w wyniku traktatów Rzymskich 25 marca 1957 Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) doprowadziło do zacieśnienia współpracy gospodarczej RFN z Francją, krajami Beneluksu i Włochami.
Niemiecka Republika Demokratyczna
Niemiecka Republika Demokratyczna została proklamowana przez władze radzieckie w odpowiedzi na utworzenie RFN. W 1947 r. komuniści zorganizowali propagandową imprezę pod nazwą Kongresu Ludowego z udziałem przedstawicieli głównie strefy radzieckiej. W setną rocznicę początku Wiosny Ludów w Niemczech, 18 marca 1948 r., Kongres Ludowy zebrał się po raz drugi, wyłonił Radę Ludową i wezwał do zbierania podpisów pod rezolucją domagającą się głosowania ludowego w sprawie ustanowienia "antyfaszystowskiej demokracji w jednolitej republice niemieckiej". Dokładnie w rok później, 18 marca 1949 r. Rada Ludowa uchwaliła projekt konstytucji Niemieckiej Republiki Demokratycznej. 7 października uznała się ona za Tymczasową Izbę Ludową i proklamowała NRD. 11 października prezydentem NRD został wybrany Wilhelm Pieck, a następnego dnia utworzono rząd pod prezesurą Ottona Grotewohla. Rząd radziecki przekazał nowemu państwu władzę przysługującą dotychczas radzieckiej administracji wojskowej, zastrzegając sobie tylko uprawnienia związane z wykonaniem Układu Poczdamskiego.
NRD nie była państwem suwerennym. Wręcz przeciwnie – niepodległość NRD była jeszcze bardziej pozorna niż innych państw satelickich Związku Radzieckiego. Choćby ze względu na swoje o wiele mniejsze niż RFN rozmiary, nie mogła uchodzić za państwo narodowe Niemców, jak to było w wypadku innych państw komunistyczbnych. Była państwem frontowym „Obozu Socjalistycznego”, uważanym przez armię radziecką przede wszystkim za teren swojej koncentracji. Jako państwo partyjno-policyjne, byłą sama przedmiotem ścisłego nadzoru partyjno-policyjnego ze strony ZSRR. NRD była najlepiej rządzonym spośród państw komunistycznych ponieważ w każdych warunkach okazywali się „narodem państwowym”. Ludność była poddawana propagandzie i indoktrynacji marksistowsko-leninowskiej z intensywnością niespotykaną w żadnym innym kraju, łącznie z ZSRR. Obowiązywała formuła: „Niemiecka Republika Demokratyczna – pierwszym państwem robotników i chłopów na ziemi niemieckiej”.
NRD ustanowiła swoją granicę we wschodniej części Berlina. Jednak w rzeczywistości na jego terenie granica państwowa w praktyce nie istniała. Każdy mieszkaniec Berlina mógł bez przeszkód przechodzić z jednej części do drugiej, co oznaczało nieustający odpływ ludności ze Wschodu na Zachód. Niemieckiej Republice Demokratycznej groziło w tym czasie wyludnienie. Przyczyny tego odpływu były nie tylko gospodarcze, lecz także polegały na niesłychanej represyjności ustroju. Wielkiego rozgłosu nabrałą sprawa zatrudniania w NRD lekarzy polskich ponieważ większość tamtejszych lekarzy uciekła na Zachód. W końcu sytuacja w Berlinie zaostrzyła się. 8 września 1960 r. rząd NRD wydał zakaz przebywania obywateli RFN we wschodniej części Berlina bez zezwolenia. Niecały rok później, 13 sierpnia 1960 r. postanowił zamknąć murem odcinek granicy NRD przebiegający przez obszar Berlina. Zbudowano słynny mur berliński.
Decyzja o wybudowaniu muru berlińskiego miała duże znaczenie dla dalszego rozwoju NRD. Oznaczała zahamowanie masowych ucieczek do RFN, które w latach 1949-1961 objęły 2,7 mln osób. W latach następnych liczba ludności ustabilizował się na poziomie 17 mln mieszkańców. Nie mogli oni masowo uchodzić na Zachód, lecz musieli w większym stopniu koncentrować się na rozwiązywaniu problemów wewnętrznych kraju. Stworzone zostały obiektywne przesłanki do modyfikacji polityki wewnętrznej NRD. Pierwsze miesiące po wybudowaniu muru berlińskiego władze NRD wykorzystały do posunięć zmierzających do dalszego wzmocnienia NRD. Wprowadzono powszechny obowiązek 18 miesięcznej służby wojskowej dla mężczyzn w wieku 18-50 lat. Na wypadek wojny przewodniczący Rady Obrony, którym z urzędu był przewodniczący Rady Państwa NRD, miał przejąć dowództwo nad wszystkimi siłami zbrojnymi. Nie przewidywano żadnego prawa odmowy służby wojskowej ani też służby zastępczej. Armia Ludowa NRD została po 1956 r. szybko rozbudowana i liczyła w latach sześćdziesiątych ok. 140 000 żołnierzy i oficerów.
Oba państwa nie uznawały się przez ponad 20 lat. Stosunki handlowe między nimi regulowała Umowa Frankfurcka z 1949 r. i Układ Berliński z 1951 r. o obrocie towarowym, usługowym i handlowym. Łączyło je 5 przejść granicznych drogowych, 8 kolejowych i 2 wodne. W ramach układów normalizacyjnych oba państwa zawarły w 1971 r. umowę w sprawie tranzytu między RFN i Berlinem Zachodnim, w 1972 r. układ w sprawie komunikacji, w 1972 i 1976 r. – w sprawie obrotu pocztowego i telekomunikacyjnego.
21 grudnia 1972 r. przedstawiciele NRD i RFN podpisali w stolicy NRD Berlinie układ zasadniczy o podstawach stosunków między obu państwami. Stwierdzał on, że NRD i RFN będą rozwijać normalne dobrosąsiedzkie stosunki na zasadzie równouprawnienia; potwierdzają nienaruszalność istniejącej granicy między nimi teraz i w przyszłości; żadne z tych państw nie może reprezentować drugiego na płaszczyźnie międzynarodowej ani działać w jego imieniu; suwerenność każdego z tych państw ogranicza się do własnego terytorium państwowego; wymienią stałe przedstawicielstwa.
W wyniku układu zasadniczego między NRD i RFN zawarto blisko 20 umów międzynarodowych. Następował stały wzrost w ruchu osobowym, szczególnie z RFN do NRD. Do budżetu NRD zaczęły napływać opłaty z obowiązkowej wymiany dewiz, opłaty tranzytowe, pocztowo-telekomunikacyjne, środki inwestycyjne na poprawę komunikacji z Berlinem Zachodnim. Rozpoczęła się współpraca handlowa i kredytowa. Rozwój wzajemnych stosunków i wzrastająca w wyniku dopływu informacji świadomość dysproporcji rozwojowych zwiększyła atrakcyjność Niemiec Zachodnich. Nakładało się na nią skostnienie wewnętrznych struktur politycznych w sytuacji dokonujących się już w kilku państwach środkowoeuropejskich procesów demokratyzacji.
W dniu 11 marca 1985 r. funkcję przywództwo w Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego objął Michaił Gorbaczow. Uważano go za nowatora. Gorbaczow po przejęciu władzy usunął część członków Biura Politycznego awansując zwolenników reform. Gorbaczow odrzucał marksistowsko-leninowskie ideologie. Podobnie odrzucił wizję NRD jako państwa „ludzi pracy miast i wsi”. W miarę erozji tej ideologii znikał sens istnienia NRD a z chwilą faktycznego jej odrzucenia przez Michaiła Gorbaczowa sens ten zniknął zupełnie.
Pierwszym sygnałem zmiany polityki ZSRR wobec Niemiec była zgoda na wizytę I sekretarza KC SED Ericha Honeckera w RFN we wrześniu 1987 r. Gorbaczow jednak nie lubił tego polityka, uważając, że stanowi on przeszkodę w dziele przekształcenia ZSRR i pojednania z Zachodem. Przemawiając w Berlinie 7 października 1989 r. (w 40 rocznicę utworzenia NRD) Gorbaczow nie poparł jednoznacznie polityki Honeckera. W dzień później NRD zalała fala demonstracji. Honecker 18 października podał się do dymisji a stanowisko I sekretarza objął mało znany Egon Krenz. Krenz zezwolił na przekraczanie na podstawie samego dowodu osobistego a 9 listopada ogłoszono swobodę przekraczania granicy między NRD i RFN bez wszelkich formalności. Władze NRD oświadczyły, że ewentualni emigranci mogą przekraczać granicę we „wszystkich punktach granicznych pomiędzy NRD i RFN, jak również w Berlinie Zachodnim”. Początkowo nikt nie chciał dawać wiary. Dopiero o godz. 21.30 na punkcie granicznym przy Bornholmer Strasse pojawiło się młode małżeństwo, przedłożyło dowody osobiste i znalazło się po zachodniej stronie. W ciągu kilku godzin wyłom w murze przemienił się w szeroki otwór, przez który przeciskali się ludzie. Tysiące Niemców samochodami, pieszo, z bagażami lub bez, spiesząc się, prześciagając, wymachując sztandarami, śmiejąc się i płacząc, przechodziło obok spokojnych tyym razem policjantów. Mur berliński stał się przeszłością.
Od tego momentu proces jednoczenia Niemiec postępował szybciej. niż zdolni to byli przewidzieć politycy (zwłaszcza NRD, próbujący bronić odrębności państwa i własnej w nim pozycji). 13 listopada 1989 r. premierem NRD został Hans Modrow. Zapowiedział odnowę życia społecznego i demokratyzację kraju. Zaproponował wspólnotę traktatową między państwami niemieckimi. Dwa tygodnie później 28 listopada kanclerz federalny RFN – Helmut Kohl – przedłożył Bundestagowi 10-punktowy plan mający prowadzić do niemieckiej jedności. Kohl zaproponował wspólną komisję rządową, wspólne komisje problemowe i wspólne gremium parlamentarne. 19 grudnia 1989 r. NRD i RFN przyjęły wspólną deklarację celów, wyrażającą odpowiedzialność za pokojową współpracę w Europie. 10 lutego 1990 r. w czasie wizyty w Moskwie kanclerz Kohl uzyskał od ZSRR zgodę na zjednoczenie. Wkrótce potem w Ottawie przyjęto formułę konferencji 2+4 (tzn. dwu państw niemieckich oraz Francji. Stanów Zjednoczonych. Wielkiej Brytanii i ZSRR) na temat zewnętrznych aspektów zjednoczenia, w tym bezpieczeństwa państw sąsiednich. W marcu rozpoczęły się rozmowy ekspertów grupy 2+4. I runda konferencji odbyła się w Bonn 5 maja 1990 r., II runda 22 czerwca w Berlinie, III runda 17 lipca w Paryżu. Pierwsze wolne wybory parlamentarne w NRD 18 marca 1990 r. wygrała CDU. Powstał rząd koalicyjny, stawiający sobie za cel zjednoczenie Niemiec. 1 lipca 1990 r. wszedł w życie podpisany 18 czerwca układ o unii walutowej. Przez wprowadzenie marki zachodnioniemieckiej obszar Niemiec wschodnich znalazł się w europejskim systemie walutowym. Otwarto granice między obu państwami. 23 sierpnia Izba Ludowa NRD uchwaliła przystąpienie z dniem 3 października 1990 r. do RFN na podstawie 23. artykułu konstytucji zachodnioniemieckiej. 31 sierpnia w Berlinie uroczyście podpisano Układ o jedności Niemiec. Liczący około 1000 stron dokument regulował prawne warunki zjednoczenia we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Stolicą państwa stawał się Berlin. 12 września 1990 r. w Moskwie podpisano dokument końcowy konferencji 2 + 4. Przyznawał on zjednoczonym Niemcom suwerenność. 20 września parlamenty obu państw ratyfikowały układ zjednoczeniowy. 3 października 1990 r. przestała istnieć NRD. Na jej terytorium wprowadzono strukturę federalną. Powstało 5 nowych landów. Podobnie jak landy zachodnie, uzyskały one prawo do prowadzenia polityki zagranicznej w takich sprawach, jak oświata, ochrona zdrowia czy problemy regionalne. Z chwilą zjednoczenia obszar byłej NRD stał się częścią Wspólnoty Europejskiej. 31 sierpnia 1994 r. z Niemiec zostały ostatecznie wycofane wojska rosyjskie. Kilka dni później Berlin opuściły wojska państw zachodnich. Tak powstała obejmująca obszar 356,3 tys. km2 i oraz składająca się z 16 landów Nowa Republika Federalna Niemiec.
U progu lat dziewięćdziesiątych dobiegł końca historyczny eksperyment z państwem enerdowskim. Okazało się, że właściwie od samego początku był to twór sztuczny, choć pozornie mieścił się w niemieckiej tradycji wielopaństwowości. NRD była organizmem o fundamencie czysto ideologicznym, a ponieważ ideologia ta, a raczej jej realizacja, była głęboko antyhumanitarna, nie mogło nastąpić prawdziwe utożsamienie się obywateli z państwem. Choć z czasem dostosowali się oni do podwójnego życia: dla siebie i na użytek zwierzchników, a komunizm w wydaniu wschodnioniemieckim funkcjonował sprawniej niż w innych krajach, NRD nie mogła wytrzymać porównania z sąsiadem za Łabą. Wypadało ono dla niej druzgocąco, tak jeśli chodzi o charakter ustroju jak i sprawność gospodarczą. Odrzucenie komunistycznej powłoki mogło więc oznaczać tylko jedno – przyłączenie się do Republiki Federalnej.
