Ochrona rodziny w prawodawstwie RP

Rodzina to pojecie bliskie każdemu człowiekowi. Decydują o tym nie tylko względy emocjonalne, ale również powody historyczne i społeczne. Jest to bowiem najstarsza i najpowszechniejsza forma życia społecznego. Każdy jest w sposób naturalny członkiem jakiejś rodziny. Ta z kolei stanowi podstawę istnienia społeczeństwa, na co wskazuje wiele jej zadań i podstawowych funkcji, na przykład:
- funkcja prokreacyjna - pozwala na zaspokajanie emocjonalno – rodzicielskich potrzeb współmałżonków oraz na biologiczne przetrwanie społeczeństwa;
- funkcja seksualna - jest społecznie akceptowana formą współżycia płciowego;
- funkcja ekonomiczna – pozwala na zaspokajanie materialnych potrzeb rodziny, w skład tej funkcji wchodzą podfunkcje: produkcyjna, zarobkowa, gospodarcza i usługowo konsumpcyjna;
- funkcja opiekuńczo – zabezpieczająca – polega na zapewnieniu środków niezbędnych do życia oraz sprawowaniu opieki nad niepełnosprawnymi lub chorymi członkami rodziny;
- funkcja socjalizacyjna – jest realizowana w dwóch wymiarach: jako przygotowanie dzieci do samodzielnego życia i pełnienia ról społecznych oraz jako wzajemne dostosowanie swoich zachowań i cech osobowości przez współmałżonków;
- funkcja stratyfikacyjna – polega na nadawaniu przez rodzinę pozycji społecznej swoim członkom;
- funkcja rekreacyjna – polega na zaspokajaniu potrzeby odpoczynku, relaksu, rozrywki;
- funkcja kulturowa – przekazywanie dzieciom dziedzictwa kulturowego przez zapoznawanie ich dziełami sztuki, literatury, zabytkami i innymi cennymi reliktami przeszłości;

Zgodnie z definicją Jana Szczepańskiego, wybitnego polskiego socjologa, rodzina to grupa złożona z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim. Definicja ta wskazuje na małżeństwo i pokrewieństwo jako podstawę więzi, które decydują o istnieniu rodziny oraz gwarantują jej ciągłość biologiczną. Istotna rolę odgrywają również szczególnie związki interpersonalne między członkami rodziny. Nieformalna organizacja życia rodzinnego, wspólnota miejsca zamieszkania, wspólny majątek, nazwisko oraz kultura duchowa – to czynniki sprzyjające tego typu związkom emocjonalnym.

W dzisiejszych czasach wiele rodzin boryka się z różnego rodzaju problemami. Procesy transformacji ustrojowej zachodzące w ostatnich latach w Polsce przyniosły dużo pozytywnych zmian gospodarczych i społecznych, ale zarazem spowodowały pogorszenie położenia ekonomicznego wielu rodzin. Bezrobocie, niskie płace, wzrost kosztów utrzymania i kształcenia, wysoka cena dóbr tak podstawowych jak mieszkanie – wszystko to negatywnie wpływa na rodzinę, która często nie jest w stanie wypełniać podstawowych funkcji. Problemy rodziny mają różnorakie podłoże. Rezultatem trudności ekonomicznych jest na przykład nasilenie zjawisk patologicznych. Osłabieniu ulęgają więzi emocjonalne i mnożą się konflikty, które często prowadzą do rozwodów, a wiec do zniszczenia rodziny. Zdobywanie środków utrzymania pochłania tak wiele czasu, że zaniedbują oni inne obowiązki, na przykład wychowawcze. Przyczyn rozpadu rodziny jest bardzo wiele, ale najczęstszym czynnikiem jest alkoholizm jednego ze współmałżonków. W efekcie powstaje rodzina niepełna, w której harmonijny rozwój emocjonalny dziecka może przebiegać z wielkim trudem. Poważnym problemem współczesnej rodziny są konflikty pokoleniowe między dziećmi a rodzicami. Maja one swoje źródło w różnych systemach wartości i rożnych wzorach kulturowych oraz w naturalnej skłonności młodych ludzi do buntu wobec wszelkich autorytetów. Działania rodziców, jeśli nie są racjonalne i pedagogicznie uzasadnione, prowadzą do nasilenia konfliktów, czego rezultatem mogą być ucieczki dzieci do sekt, uzależnienie od narkotyków czy alkoholu.

W świetle prawa rodzinę tworzą kobieta i mężczyzna połączeni prawnym węzłem małżeńskim oraz pozostające na ich utrzymaniu dzieci. Stosunki rodzinne, a wiec relacje między mężem a żoną, rodzicami a dziećmi czy też między rodzeństwem, określane są przez normy moralne obyczajowe i religijne. Stanowią również przedmiot regulacji prawnej. Prawo rodzinne i opiekuńcze normuje ogół stosunków wynikających z małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa, przysposobienia oraz zawiera przepisy dotyczące instytucji opieki i kurateli. Źródłem prawa rodzinnego jest uchwalony 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy („Dziennik Ustaw” nr 9, poz. 59 z 1964 roku z późniejszymi zmianami).

Małżeństwo, czyli usankcjonowany przez prawo trwały, równoprawny związek między kobietą i mężczyzną, zostaje zawarty, gdy jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenie, że wstępują ze sobą w związek małżeński. Oświadczenie takie powinno być złożone publicznie i w obecności dwóch pełnoletnich świadków. Małżeństwo może być zawarte wtedy, gdy mężczyzna i kobieta, wstępujący w związek małżeński, podlegający prawu wewnętrznemu Kościoła lub innego związku wyznaniowego (ślub kościelny, wyznaniowy), w obecności duchownego oświadczają wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu. Duchowny winien sporządzić zaświadczenie stwierdzające, że oświadczenia woli zostały złożone w jego obecności. Zaświadczenie to prócz niego podpisują małżonkowie i dwaj pełnoletni świadkowie obecni podczas zawierania małżeństwa. Na duchownym spoczywa też obowiązek przesłania wyżej wymienionego zaświadczenia do urzędu stanu cywilnego przed upływem pięciu dni od zawarcia związku. Na podstawie otrzymanych dokumentów kierownik urzędu stanu cywilnego sporządza akt małżeństwa. Jeśli wszystkie powyższe przesłanki zostaną spełnione, małżeństwo uważa się za zawarte już w chwili złocenia oświadczenia woli w obecności duchownego. Ślub kościelny lub wyznaniowy możliwy jest jedynie wówczas, gdy ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa, która reguluje stosunki pomiędzy państwem a kościołem czy innym związkiem wyznaniowym przewiduje możliwość wywołania przez zawarte w tej formie małżeństwo takich samych skutków prawnych, jakie pociąga za sobą akt zawarcia małżeństwa w urzędzie stanu cywilnego. W Polsce regulacje powyższą zapewniają ustawy o stosunku między państwem a niektórymi kościołami i związkami wyznaniowymi. W przypadku Kościoła katolickiego jest to konkordat między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 roku (Dz. U. Z 1998 roku Nr 51, poz.318.).

Istnieją różne przeszkody w zawarciu związku małżeńskiego. Małżeństwa nie może zawrzeć osoba, która:
- nie ukończyła 18 lat (choć z ważnych powodów sąd rodzinny może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła 16 lat);
- jest całkowicie ubezwłasnowolniona ze względu na chorobę psychiczną lub niedorozwój umysłowy;
- pozostaje w ważnym związku małżeńskim (zakaz bigamii – dwużeństwa);
- jest krewnym w linii prostej (np.: ojciec, syn, wnuk lub matka, córka, wnuczka);

Ponadto nie można zawrzeć małżeństwa z rodzeństwem (rodzonym i przyrodnim), przysposabiającymi i przysposobionymi. Zabroniony jest też związek małżeński między powinowatymi w linii prostej (np.: zięć – teściowa), ale z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie związku między tymi osobami. Jeśli małżeństwo zostało zawarte przez osobę nie spełniającą warunków prawnych, to sad może je unieważnić – uznać za nieważne od samego początku, jakby nigdy nie istniało. Kobieta i mężczyzna zawierając małżeństwo zobowiązują się do wspólnego pożycia (więzi duchowej, fizycznej i ekonomicznej), wierności, lojalności oraz wzajemnej pomocy.

Konsekwencją zawarcia małżeństwa jest także powstanie z mocy samego prawa ustawowej wspólniści majątkowej. Będzie ona obejmować dorobek małżonków w czasie trwania ich małżeństwa, na przykład wynagrodzenie za pracę i inne usługi, dochody z majatku wspólnego. Wspólnosci ustawowej nie stanowi majątek odrębny małżonków, czyli na przykład:
- majątek nabyty przed zawarciem małżeństwa lub środki pochodzące z jego sprzedaży;
- majątek nabyty w wyniku darowizny, zapisu testamentowego lub dziedziczenia ustawowego;
- przedmioty służące do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
- prawa autorskie;
- majątek pochodzacy z nagród za osiagnięcia jednego z małżonków;
W czasie trwania wspólności majatkowej każdy z małżonków może samodzielnie wykonywać czynności zwiazane ze zwykłym zarządem wspólnym majątku (nie trzeba na przykład ustalać ze współmałżonkiem zakupów robionych w sklepie spożywczym). Dla wykonania czynności prawnej przekraczającej zwykły zarząd konieczna jest zgoda współmałżonka wyrażona w formie przewidzianej dla danej czynności.
Wspólnota majątkowa umowna. Na mocy umowy zawartej w formie aktu notarialnego małżonkowie mogą dokonać rozszerzenia, ograniczenia lub wyłączenia wspólności ustawowej. Umowa taka może być sporządzona jeszcze przed zawarciem małżeństwa (intercyza). Z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać sądowego zniesienia wspólności, tak ustawowej, jak i umownej. Ustaje ona wraz z dniem oznaczonym w wyroku, który ja znosi.

Ustanie małżeństwa. Powodami ustania małżeństwa są śmierć jednego z małżonków (albo uznanie go za zmarłego) oraz rozwód. Rozwód może być orzeczony przez sąd okręgowy jedynie wówczas, gdy nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia i nie ma nadziei na jego wznowienie. Sąd nie orzeknie rozwodu, jeśli wskutek tego miałoby ucierpieć dobro małoletnich dzieci małżonków. Na zgodny wniosek stron sąd może orzec rozwód bez rozstrzygania, który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Jeśli nastąpił zupełny rozkład pożycia, to każde z małżonków może zażądać, aby sad orzekł separacje. Orzeczenie separacji pociąga za sobą konsekwencje prawne podobne jak przy rozwodzie. Podstawową różnicą jest to, że pozostający w separacji małżonek nie może zawrzeć nowego związku.

Pokrewieństwo i powinowactwo.

Słowem pokrewieństwo określa się stosunek łączący osoby, które pochodzą od wspólnego przodka. Wyróżnić można dwa rodzaje pokrewieństwa: w linii prostej i linii bocznej. Z pokrewieństwem w linii prostej mamy do czynienia wówczas, gdy jedna osoba pochodzi od drugiej, a przykład dziadek, ojciec, syn, wnuk. Wstępni to krewni, od których dana osoba pochodzi (przodkowie), czyli pradziadkowie, dziadkowie i rodzice. Zstępnymi są krewni pochodzący od wspólnych przodków (potomkowie) – dzieci, wnuki czy prawnuki. O pokrewieństwie w linii bocznej można mówić, gdy osoby mają wspólnego przodka, lecz nie pochodzą jedna od drugiej – wujowie, ciotki. Oprócz linii wyróżnia się też stopnie pokrewieństwa, określające liczbę urodzeń od wspólnego przodka. Rodzice i dzieci są krewnymi pierwszego stopnia, dziadkowie i wnuki to już drugi stopień, stryj i bratanek - trzeci, a cioteczni bracia – czwarty stopień pokrewieństwa. Prawa i obowiązki z tytułu pokrewieństwa zawarte są w przepisach kodeksu rodzinnego (przeszkody małżeńskie związane z pokrewieństwem) , kodeksu cywilnego (dziedziczenie ustawowe) czy kodeksu karnego 9prawo odmowy zeznań przez bliskiego krewnego oskarżonego).

Powinowactwo – jest to związek rodzinny, który istnieje między małżonkiem a krewnym drugiego małżonka. Podobnie jak pokrewieństwo, również powinowactwo określa się w liniach i stopniach. Na przykład krewny w linii prostej (ojciec) jednego z małżonków jest powinowatym pierwszego stopnia dla drugiego z małżonków (teść), siostra jednego z małżonków (krewna drugiego stopnia linii bocznej) jest powinowatą drugiego stopnia w linii bocznej dla drugiego z małżonków. Powinowactwo wygasa jedynie w razie unieważnienia małżeństwa (a nie w razie jego ustania).

Pochodzenie dziecka. Matką dziecka jest kobieta, która je urodziła, nie ma zatem trudności z ustaleniem macierzyństwa. Inaczej jest w wypadku ojcostwa. Przepisy kodeksu rodzinnego stanowią, że jeśli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa, albo w ciągu 300 dni od jego ustania lub unieważnienia, to domniemywa się że ojcem jest maż matki. Obalenie tego domniemania może nastąpić w wyniku powództwa o zaprzeczenie ojcostwa. Wytoczyć je mogą: maż matki, matka dziecka, dziecko po uzyskaniu pełnoletności lub prokurator. Mąż matki winien wytoczyć powództwo w ciągu 6 miesięcy od dnia, kiedy się dowiedział o urodzeniu dziecka, matka – w ciągu 6 miesięcy od urodzenia dziecka, dziecko zaś nie później niż w ciągu 3 lat od uzyskania pełnoletności. Zaprzeczyć ojcostwu nie można po śmierci dziecka. Jeśli domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki, zostało obalone (dziecko urodziło się przed upływem 180 dni od zawarcia małżeństwa i mąż matki oświadczył, iż nie jest jego ojcem), to ustalenie ojcostwa następuje na mocy orzeczenia sądu albo przez uznanie dziecka (w tym i dziecka poczętego) przez ojca. Do tego, aby uznać dziecko, potrzebna jest również zgoda matki, a w wypadku dziecka pełnoletniego – także zgoda samego dziecka. Sądowe ustalenie (lub wykluczenie) ojcostwa, a także uznanie dziecka pociągają za sobą określone skutki prawne (obowiązek alimentacyjny, prawa i obowiązki z tytułu władzy rodzicielskiej itp.).

Przez przysposobienie, czyli adopcje, rozumieć należy przyjęcie do rodziny na mocy orzeczenia sądu osoby małoletniej obcej, krewnej lub powinowatej. Czynność ta powoduje, że między przysposabiającym a przysposabianym powstają stosunki prawne takie same, jak między rodzicami a dziećmi. Z wnioskiem o przysposobienie mogą wystąpić małżonkowie bądź też jedna osoba. Różnica wieku między przysposabiającym a przysposabianym musi wynosić co najmniej 18 lat. Wyróżnia się dwa typy przysposobienia: całkowite i pełne. Przysposobienie miejsce wtedy, gdy rodzice wyrażają zgodę na przysposobienie swego dziecka w przyszłości, nie wskazując osoby, która ma dokonać adopcji. Coraz częściej matki tuż po urodzeniu dziecka zrzekają się praw rodzicielskich, wyrażając zgodę na adopcję. Gdy przysposabiany ukończył 13 lat, wymagana jest też jego zgoda na przysposobienie. Jeśli dziecko pozostaje pod opieka to potrzebna jest zgoda opiekuna. Przysposobienie całkowite powoduje zerwanie stosunków rodzinnych między przysposobionymi i jego dotychczasową rodziną. Przysposobienie takie nie może zostać rozwiązane. W przysposobieniu pełnym dziecko nabywa prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa w stosunku do krewnych przysposabiającego, traci zaś prawa i obowiązki względem swoich krewnych. Skutki przysposobienia rozciągają się na jego zstępnych. Przysposobienie pełne z ważnych przyczyn może być rozwiązane.

Władza rodzicielska

Dzieci do pełnoletności podlegają władzy rodzicielskiej. Władza rodzicielska to ogól obowiązków i praw przysługujących rodzicom, a w szczególności obowiązek i prawo do pieczy nad osoba i majątkiem dziecka oraz prawo do wychowania dziecka. Sprawowanie władzy rodzicielskiej winno się odbywać tak, jak wymaga tego dobro dziecka i interes społeczny. Rodzice wychowują dziecko, ukierunkowują je, zobowiązani są też do stałej o jego rozwój fizyczny i duchowy. Powinni również łożyć na dziecko oraz zapewniać mu odpowiednie do jego zdolności przygotowanie do pracy. Obowiązkiem dziecka pozostającego pod władzą rodziców jest okazywanie im posłuszeństwa i wykonywanie poleceń każdego z nich. Jeżeli posiada ono własny majątek rodzice winni sprawować pieczę nad tym majątkiem i zarządzać nim z pożytkiem dla dziecka. Dochód z majątku winien być przeznaczany na utrzymanie jego oraz rodzeństwa wychowywanego wspólnie z nim przez rodziców. Rodzice, jako przedstawiciele ustawowi dziecka, dokonują w jego imieniu czynności prawnych, odpowiadają też za zobowiązania dziecka. Władza rodzicielska wygasa wraz z uzyskaniem przez dziecko pełnoletności, jednak niektóre jej aspekty mogą istnieć dłużej. Tak jest z obowiązkiem alimentacyjnym wobec dziecka pełnoletniego, ale uczącego się w szkole i nie mogącego samodzielnie się utrzymać. Jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, to sąd opiekuńczy może wydać odpowiednie zarządzenia ograniczające władzę rodzicielską. W razie zaistnienia przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej sąd może orzec zawieszenie władzy do chwili przezwyciężenia trudności w jej wykonywaniu. Jeżeli zaś występuje trwała przeszkoda lub jeśli rodzice nadużywają swojej władzy czy rażąco zaniedbują swoje obowiązki względem dziecka to sąd pozbawia jedno z rodziców lub dwoje władzy rodzicielskiej i orzeka o umieszczeniu małoletniego dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo – wychowawczej, które będą mieć obowiązek i prawo sprawowania nad nim bieżącej pieczy. W razie ustania przyczyny będącej podstawą pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy może zdecydować o jej przywróceniu.

Opieka i kuratela

Opieka. Jeśli małoletni jest sierotą lub jego rodzice zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej bądź są nieznani, to sąd ustanawia opiekę. Ustanowienie opieki niezbędne jest również dla osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej. Opiekunem może być tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Wspólne sprawowanie opieki sąd może powierzyć jedynie małżonkom. Z reguły opiekun jest ustanawiany spośród krewnych dziecka lub spośród innych bliskich mu osób. Opiekun sprawuje pieczę nad osoba i majątkiem podopiecznego, podlegając nadzorowi sądu opiekuńczego. Swe obowiązki winien wykonywać z należytą starannością dla dobra podopiecznego i zgodnie z interesem społecznym.

Kuratela. Instytucja zbliżoną do opieki jest kuratela. Jej celem jest ochrona praw majątkowych dziecka poczętego, małoletniego, osoby ubezwłasnowolnionej lub osoby która z powodu nieobecności nie może prowadzić własnych spraw. Kurator może wystąpić o stosowne wynagrodzenie za sprawowanie kurateli.