Analiza artystyczna i językowa "Bogurodzicy".

Bogurodzica to najdawniejsz polska pieśń religijna. Czas powstania jest do dzisiaj wielka zagadką, zarówno dla literaturoznawców, jak i muzykologów. Przyjmuje się, że utwór napisany został pomiędzy wiekiem X a XIV. Najnowsze hipotezy naukowców są pod tym względem bardzo rozbiezne. Analiza tekstu, budowy stroficznej i jezyka pozwala domniemywać, że pochodzi ona z XIII w. Najstarszy odpis Bogurodzicy tzw. przekaz krakowski I znajduje się w zbiorze kazan łacinskich, sporządzonych w 1407 roku przrz księdza Macieja z Grochowa. Z pierwotnej, dwuzwrotkowej pieśni, "Bogurodzica" rozrosła się do kilku strof (tekst tzw. warszawski pochodzący z drugiej poł. XV w. zawiera ich aż 13).
Zarówno auturstwo części pierwotnej, jak i późniejszych rozszerzeń nie jest znane. W 1506 r. tekst tego wielkiego dzieła ukazał się w słynnym "Statucie" Jana Łaskiego z adnotacją, że jego autorem jest św. Wojciech. Jednak większość badaczy przyjmuje, że została ona napisana przez jakiegoś wykształconego zakonnika który - być możę - jest również autorem muzyki do niej. "Bogurodzica" jest przykładem pieśni religijnej, stanowi ona hymn do Chrystusa, a nie jak można by sądzić po pierwszejapostrofie - pieśnią maryjną.
Treścią pierwszej strofy jest modlitwa w której autor zwraca sie do matki Jezusa, uwielbionej przez Boga i wybranej przez Syna, który jest "Gospodzinem" (anem, Bogiem), aby zjednała "nam" Chrystusa, uzyskała u niego łaski i zesłała je ludziom na ziemię.W drugiej strofie podmiot zbiorowy zwraca sie bezpośrednio do samego Chrystusa, aby przez wzgląd na tego, który go ochrzcił (tzn. Jana Chrzciciela) wysłuchał modlitw ludzi i dał im to, o co proszą: szczęśliwy i pobozny pobyt na ziemi oraz rajskie życie po śmierci. Zakończenie obu strof stanowi refren "Kyrie eleison", który jest aklamacją pochodzenia greckiego i znaczy "Panie, zmiłuj się". Ten refren pełni wieloraki funkcje: podkreśla pieśniowy charakterutworu, zaznacza że mamy doczynienia z modlitwą, oraz podkreśla prośby kierowane do Chrystusa za pośrednictwem Bogurodzicy. Obok treści bardzo interesująca jest interpretacja pieśni, dzięki której poznajemy światopogląd człowieka średniowiecza, który charakteryzują: teocentryzm i ascetyzm. Interesująca jest również kompozycja z liczną symboliką tj. występują tutaj cztery postacie; Matka Boska, Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel, które tworzą symboliczny kwadrat cnót: męstwa, sprawiedliwości, umiarkowania i roztropności.
Kompozycja "Bogurodzicy" jest wyraźnie dwuczłonowa ( pierwsza strofa jest skierowana do - Matki Boskiej, a druga do - Chrystusa ) i bardzo przemyślana (autor najpierw prosi o wstawiennictwo Marii i dopiero potem zwraca się do jej boskiego Syna, przywołując jeszcze Jana Chrzciciela). W pieśni spotykamy paralelizm (występujące w wypowiedzi podobieństwo lub nawet tożsamość wątkó, motywów):
· treściowy - polega na powtarzaniu się w dwóch kolejnuch członach tej samej treści zarliwej prośby;
· · składniowy - w obu członach występuje schemat: apastroja + zdanie (lub zdania) rozkazujące
Budowa wersyfikacyjna pieśni:
· Jest to wiersz asylabiczny, choć widać wyraźnie, że autor starał się utrzymywac zbliżoną liczbe sylab w obrębie kolejnych wersów;
· · Poszczególne wersy tworzą zdania lub rozwinięte ich człony o podobnych liniach intonacyjnych (wznoszących się lub opadających). Bogurodzicę możemy więc zakwalifikować jako wiersz intonacyjno - zdaniowy. W wypadkach omawianej pieśni jest to szczególnie widoczne ze względu na występowanie krótkich zdań rozkazujących oraz oznajmujących, a także wyrażnej dwudzielności wersów (np. Bogurodzica dziewica / Bogiem sławiena Maryja).
· · Ważna rolę w "Bogurodzicy" odgrywają rymy, które pełnią funkcję ozdobników stylistycznych, a także elementów uwypuklających walory brzmieniowe. Należy podkreślić, iż w pieśni:
a) przeważają rymy parzyste (aa, bb)
b) rymy występują zarówno na końcu wersów (np. "nosimy" - "prosimy", "pobyt"-
"przebyt", jak również w ich obrębie (np. "Bogurodzica" - "dziewica", "Syna" -
"Gospodzina");
c) występują najczęściej tymy żeńskie ścisłe (np. "sławiena" - "zwolena") lub rymy
żeńskie niepełne (np. "Bożycze" - "człowiecze"), a także rymy składane ( "Zyszczy
nam" - "spuści nam")
d) w pierwszej strofie rymujące sie sylaby na końcu wersów zawierają samogłoskę a, co
było charakterystyczna dla poezji łacińskiej tego okresu.
· Aklamacja "Kyrie eleison" spełnia rolę refrenu, nadając pieśni dodatkowo znamion melodyjności, śpiewności.
· Głównym środkiem stylistycznym pieśni jest paradoks i antyteza. W bardzo kunsztowny sposób autor zestawia ze sobę pojęcia na zasadzie paradoksu, budując z nich niezwykle ciekawe antytezy: "Bogurodzica" (matka Boga) - "dziewica" (panienka); "Pobyt" (życie doczesne) - "przebyt" (życie wieczne) [chwilowe życie ziemskie zestawione jest z wiecznym bytowaniem w niebie].
· "Bogurodzica" jest zabytkiem języka staropolskiego, językoznawców interesują więc archaiczne formy gramatyczne i leksykalne. Wyróżniamy następujące rodzaje archaizmów:
· archaizmy leksykalne (wyrazy które wyszły juz z użycia), np. Bogurodzica - ta, która zrodziła Boga; sławiena - sławiona, wielbiona; Gospodzin - pan, Bóg; zwolena - ciesząca się niezwykłym uznaniem, wybrana, mająca cześć; zyszczy - pozyskaj, zjednaj, jąż - którą;
· · archaizmy fleksyjne (formy o przestarzałej odmianie gramatycznej), np. Bogurodzica, dzewica, Maryja - forma współczesna - Bogurodzico, dziewico, Maryjo--- wołacz liczby poj. rodz. żeńsk. równy był mianownikowi. Obecnie wołacz l. poj. rodz. żeńsk. ma końcówkę o; spuści, raczy, zyszczy - forma współczesna - spuść, racz, pozyskaj,----- forma tryby rozkazującego miała końcówkę - i lub -y.
· · archaizmy finetyczne (wyrazy o odmiennej niż współcześnie fonetyce), np. sławiena - sławiona ---- wymiana głoski e > o [przegłos]; krzciciela - chrzciciela ---- wymiana głoski k > ch [jest to alternacja bardzo częsta w jezyku polskim]
· · archaizmy składniowe (formy przestarzałe pod względem składni),np. Bogurodzica - ta, która zrodziła Boga --- pierwszy człon to celownik pożytku (C. komu? czemu? "Bogu" obecnie zastąpiony przez dopełniacz (D. kogo? czego? Boga), drugi zaś - "rodzica" oznacz wykonawcę czynności; Bogiem sławiena - przez Boga wsławiona --- użycie narzędnika zamiast przyimka przez z dopełniaczem (Boga)
· · archaizmy słowotwórcze - w wyrazie "bożycze" wyróżnić możemy wyraz zasadniczy - podstawowy Bóg i cząstkę słowotwórczą -ycz, -ic, a więc "bożyc" - syn Boga. Cząstkę tę dodawano w języku ruskim do imienia ojca na pokreślenie syna, tzw. otczestwo.
Język "Bogurodzicy" jest niezwykle zwięzły, wyraża uwielbienie religijne oraz żarliwe prośby. Tekst składa sie głównie z form wołacza i rozkaźników, nadających mu wyraźny patos uczuciowy. Efekt ten pogłębiają: powtórzenia słów, nagromadzenie synonimów (pobyt - przebyt, sławiena - zwolena) oraz apostrofy (pierwsza do Matki Boskiej,a druga bezpośrednio do Chrystusa).
"Bogurodzica" to nie tylko pieśń religijna. Dawniej, aż do XVI w. pełniła rolę hymnu narodowego oraz hymnu koronacyjnego na dworze Jagiellonów oraz pieśni bitewnej śpiewanej według kroniki Jana Długosza W bitwie pod Grunwaldem 1410 r. ,pod Płowcami oraz pod Warną.