Rodzaje i gatunki literackie Oświecenia.

Jakie rodzaje i gatunki literackie występowały w II połowie XVIII wieku? Jakie były ich źródła i czemu zawdzięczały swoją popularność?

Oświecenie w Polsce trwa od połowy XVII wieku do pierwszych dziesięcioleci wieku XIX. Nazwany jest wiekiem rozumu - u podstaw założeń epoki leżała filozofia racjonalistyczna, zasadą postępowania stał się empiryzm, podstawą stosunków międzyludzkich prawa natury. Głoszono prawo człowieka do swobody przekonań, uznano potrzebę oświecenia obywateli, pochwałę rozumu, a także wychowanie w duchu narodowym. Nakładano na literaturę funkcje utylitarne z zasadą "uczyć, bawić, wzruszać" (Horacy). Dydaktyczny charakter literatury sprzyjał rozwojowi takich gatunków, jak: bajka, poemat heroikomiczny, komedia, powieść.

Bajka - umożliwiła krytykę, a w poincie pozwalała na pouczenie społeczeństwa, naprawę obyczajów, wdrożenie zasad moralnych. Mistrzem bajek był I. Krasicki, który podejmował w nich różne tematy, m.in. polityczne ("Ptaszki w klatce"), gdzie ubolewa, że młode pokolenie nie docenia wolności. Bajki Krasickiego są alegoryczne, bohaterami są często zwierzęta - mają dać wizję świata ludzkiego.

Krasicki w "Bajkach" krytykuje nierówności społeczne, mówi o ciężkim losie chłopa, dzięki pracy którego bogaci się szlachta. Najwięcej bajek poświęca problematyce moralnej - krytykuje wady i sarmacką postawę szlachty, także fałszywą przyjaźń czy dumę rodową, nadużywanie siły wobec słabszego. W swoich utworach chce uczyć rozwagi, rozsądku życiowego, szacunku dla chłopa, uczciwości i skromności. Satyra również pełni funkcję edukacyjną - ma oświecać i piętnować ukazane w niej zjawiska: wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki społeczne, postawy światopoglądowe czy orientacje polityczne.

Krasicki w "Satyrach" przedstawia całą galerię postaci charakterystycznych dla czasów stanisławowskich, krytykując w nich ujemne zjawiska: cudzoziemszczyznę, pijaństwo, rozrzutność i marnotrawstwo.

"Żona modna" - ukazuje typ żony "sfrancuziałej", lubiącej bale, wystawny tryb życia - pokazuje, że takie postępowanie niszczy polskie tradycje i doprowadza do ruiny majątki szlacheckie.

"Pijaństwo" - krytyka zgubnego nałogu odbierającego człowiekowi jego godność. Rozmyślanie nad słabościami natury człowieka, który pije wbrew racjonalnym argumentom.

"Do króla" - satyra z elementami politycznymi. Ukazanie szlachty, która zarzuca królowi, że nie jest z królewskiego rodu, lecz z tej samej sfery co oni, że jest za młody, za dobry... Krytyka szlachty sarmackiej, jej mentalności, sposobu argumentowania, zawiści, zazdrości, głupoty.

Poemat heroikomiczny - posługuje się komizmem, ukazuje sprzeczności między rzeczywistością a jej modelem. Zestawia wzór życia zakonnego z faktycznym życiem. Poemat heroikomiczny ośmiesza styl poematu heroicznego. Styl jest podniosły, patetyczny, a utwór mówi o rzeczach błahych i komicznych. Podobieństwo stylu do eposu. Wydane w czasach reformy szkolnictwa przez KEN - głos w dyskusji o sposobach wychowania i kształcenia. Przed powołaniem tej instytucji szkolnictwo zmonopolizowane było przez zakony. Przykładami poematów heroikomicznych są: "Myszeida", "Monachomachia" i "Antymonachomachia". Powieść - wprowadza nowy typ bohatera krytykującego dotychczasowy system wartości.

Pierwsza polska powieść - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Dzieje tytułowego bohatera służą Krasickiemu do potępienia zepsucia moralnego szlachty, życia ponad stan, lekkomyślności. Dzięki pracy fizycznej Doświadczyński odradza się moralnie i staje się wzorowym, mądrym gospodarzem.

"Pan Podstoli" - wzór dobrego, oświeconego szlachcica-gospodarza. Komedia - Franciszek Zabłocki "Fircyk w zalotach". Ukazany XVIII-wieczny lekkoduch, zalotnik. Miłość, którą przeżywa, zmienia go na korzyść. W okresie Sejmu Czteroletniego, gdy sprawy reform politycznych i społecznych były w centrum zainteresowania, pojawiła się komedia polityczna - J. U. Niemcewicz

"Powrót posła" (1790 r.). Przedstawia dwa obozy szlacheckie: reform i konserwatywny. Komedia podejmuje kwestię naprawy państwa - zniesienia liberum veto i wolnej elekcji, poprawy doli chłopa. Niemcewicz kształtuje świadomość polityczną społeczeństwa, potępia obrońców starego, feudalnego porządku. Inną rolę odegrała komedia polityczna w latach Targowicy. Wojciech Bogusławski - "Krakowiacy i Górale" - budzi uczucia patriotyczne, pokazuje tężyznę i siłę ludu, zapał do walki, niezależność i miłowanie wolności (listopad 1792 r.). Literatura oprócz walki o odrodzenie moralne społeczeństwa, kształtuje w latach 90. jego świadomość polityczną i głosi ideę wolności narodowej.