Charakterystyka epok historycznych.

ANTYK

Antyk (inaczej starożytność) to epoka, która obejmuje piśmiennictwo od czasów najdawniejszych (początki piśmiennictwa ok. XIII w. p.n.e.) do V w. n.e. Umowna data końca epoki starożytnej to 476 r. - data upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego.

Piśmiennictwo:
Pismo (alfabetyczne) istnieje od ok. XIII w. p.n.e. Od tego czasu powstawała Biblia, najstarszy zabytek piśmienniczy tak wielkich rozmiarów. W starożytnej Grecji podstawę tematyczną literatury stanowi mitologia, podobnie jak Biblia istniejąca w przekazach ustnych od czasów niepiśmiennych. Na mitologii opierają się dzieła Homera: "Iliada" i "Odyseja" z VIII - VII w p.n.e.

Rozkwit literatury antycznej przypada na okres świetności starożytnej Grecji i Rzymu (tzn. VIII w. p.n.e. - II w. n.e.). Literatura starożytna stała się wzorem wszystkich późniejszych prądów artystycznych i na długie wieki określiła europejskie kanony piękna. Uznano ją za wzór doskonały - klasyczny. Klasycyzm narodził się w Grecji, zaś Rzym przejął i odpowiednio przekształcił ten wzorzec.

Literaturę grecką można podzielić na cztery okresy, biorąc pod uwagę gatunek literacki dominujący w danym czasie:
- epika (VIII wiek p.n.e.)
- liryka (VII-VI wiek p.n.e.)
- dramat (V wiek p.n.e.)
- epigramat (III wiek p.n.e.)


Podziału literatury dokonał Arystoteles wyróżniając w niej:
- epikę
- dramat
- lirykę


Religia:
W świecie starożytnym panował przeważnie politeizm (wielobóstwo), z wyjątkiem monoteistycznej (wyznającej jednego Boga) religii judaistycznej. Podstawą wierzeń starożynych Greków i Rzymian była mitologia, zaś Żydów - Biblia.

Filozofia:
Największymi filozofami starożytności byli Grecy: Platon i Arystoteles, którzy żyli w V w. p.n.e. w Atenach. Stworzone przez nich systemy filozoficzne - platonizm i arystotelizm - po przekształceniach funkcjonowały w ciągu kolejnych epok. Również epikureizm i stoicyzm odgrywały później znaczącą rolę, zwłaszcza w renesansie.

Biblia - Powstanie i podział
Powstanie
Poszczególne księgi Starego Testamentu powstawały na Bliskim Wschodzie stopniowo od XIII do I w. p.n.e., zaś Nowy Testament został napisany w drugiej połowie I w. n.e. Najpóźniej powstała Apokalipsa św. Jana. Większość ksiąg Starego Testamentu zapisano w języku hebrajskim (oprócz ksiąg Mądrości i obu ksiąg Machabejskich napisanych greką). Grecki był również językiem Nowego Testamentu (tylko Ewangelia św. Mateusza powstała prawdopodobnie po aramejsku). Prawie żadna księga Starego Testamentu nie została napisana przez jednego autora.
Nazwa i podział
Słowo "testament" pochodzi od łacińskiego wyrazu testamentum, oznaczającego przymierze. Wyraz "biblia" pochodzi od greckiej nazwy papirusu - biblios. Słowo to oznaczało również zwój papirusu - ówczesną książkę.
Biblia dzieli się na Stary i Nowy Testament. Judaizm uznaje tylko Stary Testament, chrześcijaństwo również Nowy Testament. Stary Testament składa się z 46 ksiąg, wśród których można wyróżnić kilka typów:
• księgi historyczne (np. Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb),
• księgi dydaktyczne (np. Hioba, Psalmów, Przypowieści, Eklezjasta),
• księgi prorockie (np. Izajasza, Jeremiasza, Jonasza).
W skład Nowego Testamentu wchodzi 27 ksiąg, a wśród nich:
• 4 ewangelie (opisują życie, nauczanie, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa),
• Dzieje Apostolskie (opisują działalność apostołów po zmartwychwstaniu i wniebowstąpieniu Jezusa),
• listy (zawierają wskazówki dla nowopowstających wspólnot chrześcijańskich),
• Apokalipsa św. Jana.
Biblia - Przekłady
Najstarszym przekładem Biblii jest tłumaczenie Starego Testamentu na język grecki znane pod nazwą Septuaginta. Według legendy zostało ono dokonane w Aleksandrii przez 72 tłumaczy na życzenie króla egipskiego Ptolemeusza II. Najprawdopodobniej przekład powstawał jednak stopniowo w latach 250-100 p.n.e. dla Żydów zamieszkujących Aleksandrię, którzy nie znali już języka hebrajskiego. Najważniejszym tłumaczeniem Biblii była jednak tzw. Wulgata, czyli przekład na łacinę dokonany przez św. Hieronima w IV w. n.e. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa vulgaris- zwykły codzienne. Św. Hieronim użył języka potocznego, nie zaś wyszukanego języka literackiego. Przekład ten stał się obowiązującą wersją Biblii w kościele katolickim i podstawą przekładów na języki narodowe aż do XX wieku. Pierwsze polskie tłumaczenie Pisma Świętego powstało w XV wieku. Znane jest pod nazwą Biblii królowej Zofii. Najbardziej znanym polskim przekładem jest jednak Biblia Jakuba Wujka z końca XVI w., która stała się na kilkaset lat tłumaczeniem używanym w polskim kościele katolickim. Dopiero w latach sześćdziesiątych XX w. powstało nowe tłumaczenie oparte na tekstach w językach oryginalnych, nie zaś na Wulgacie. Przekład ten jest znany pod nazwą Biblii Tysiąclecia.
Filozofia antyku.
Filozofia wyjaśnia genezę świata, powstanie człowieka, zawiera niepisany kodeks postępowania w stosunkach międzyludzkich. W starożytnej Grecji ( a potem w Rzymie ) wytworzyły się dwa poglądy (nurty) filozoficzne:

- człowiek i świat powstał wskutek czynnika materialnego.
- człowiek i świat powstał wskutek czynnika niematerialnego.

Nasłynniejsi filozofowie greccy:

1. Demokryt
2. Arystoteles
3. Sokrates
4. Platon
5. Erastotenes
6. Eudokos 7. Teofrast

Dwa najslynniejsze nurty filozoficzne:
1. Stoicyzm.
Najbardziej wpływowa doktryna zachodnio-antycznego świata, do czasów chrześcijańskich. Tworzyło ją trzech wybitnych filozofów: Zenon z Kition (założyciel szkoły stoików, około 300r. p.n.e.), Kleon (szkoła podupada) i Chryzyp (bardzo szczegółowo rozwinął filozofię, pozostawił wiele pism).

Etyka w/g stoików:
- niezależność od natury, ale i zgodność z nią
- kult dla natury, która ma osobowość boską (jest doskonała)
- mędrzec - ktoś, kto ma cnotę, nie zabiega o dobra zewnętrzne, bo one są niepewne (można je stracić)
- dobra wewnetrzne są pewne, gdyż zależą tylko od człowieka

Dobra wewnętrzne:
- mądrość
- cnota zależne tylko od siebie
- niezależność = wolność
- szczęście
Dobra zewnętrzne = obojętne:
- godne odrzucenia
- godne wyboru:
duchowe ( talent, pamięć, bystrość umysłu, postępy w wiedzy) cielesne ( samo życie ) zewnętrzne ( rodzina, miłość ludzka, uznanie, pochodzenie, status społeczny)
Stoicy od Sokratesa przejęli zasadę, że "Co rozumne to dobre, co dobre to rozumne."
Cnotę uznali za najwyższe dobro wewnętrzne, na które składają się rozsądek i wiedza. Stwierdzili ponadto, iż dobra intencja, niezależnie od skutków, daje czyn cnotliwy, a zła, nawet, gdy działanie przyniosło porzytek, pociąga za sobą czyn zły.
Maksymalizm etyczny - cnota nie jest stopniowalna albo się ją ma, albo nie. Nie ma stanów pośrednich.
Nie uznawali współczucia (współczujący jest jak lekarz, który nie leczy bo wie, że to może zaboleć pacjenta).Ich egoizm opierał się na zasadzie: "nie tyle wszystko dla mnie, co nie wszystko dla ciebie.

Ideał mędrca:
- dobry
- żyje w zgodzie z naturą
- mądry, rozumny
- szczęśliwy
- wolny (niezależny)
- bogaty (duchowo).

Człek będący przeciwieństwem tego ostatniego to głupiec.

Cechy stoika:
- surowość, powaga
- hiperkonserwatyzm
- trzeźwość umysłu
- beznamiętność
optymizm łatwego osiągnięcia dobra najwyższego - cnoty.

2. Epikureizm.

Doktryna filozoficzna wymyślona przez Epikura z Samos. W 306r p.n.e. zakłada własną szkołę w Ogrodzie. Żył prosto i moralnie.
lepsze = cel życia
życie jest radością - radością niezawodną = carpe diem

przyjemności
przyjemności zewnętrzne
gorsze = środek zagłuszania cierpienia

Najlepiej nie mieć potrzeb, bo można ich nie zaspokoić.
fizyczne (potrzebne, np.: jedzenie)
przyjemności zewnętrzne
duchowe (lepsze)
Podstawowa "dewiza" epikurejczyków:

"O ile nie pogwałcisz praw, nie natuszysz dobrych obyczajów, nie zasmucisz bliżniego, nie nadwyrężysz ciała, nie utracisz środków koniecznych do życia, to używaj jak chcesz, wedle swojej ochoty." - rozumny egoizm.

Cnota i rozum nie były wartościami samymi w sobie, tylko sposobami osiągnięcia szczęścia.

Cztery powiedzenia epikurejczyków:
"Bogowie nie są straszni"
"Śmieć jest niczym."
"To, co jest dobre jest łatwe do zdobycia"
"To, co jest złe jest łatwe do zniesienia."

Gradacja wartości.
przyjemność - mądrość - cnota - przyjaźń

Hedonizm - skrajny epikureizm - ludzie dążą do przyjemności. Hednonizm jest etyczny i psychologiczny.

Mit jest to opowieść o bogach, bohaterach i wydarzeniach z nimi związanych. Stanowi on próbę wyjaśnienia nieznanych zagadnień bytu, życia, śmierci człowieka, zjawisk przyrodniczych. Mit przedstawia wierzenia danej społeczności. Istniał jako opowieść ustna o stałej fabule. Przekazywany ustnie przybierał różne warianty. W formie pisanej stracił związek z religią i stał się częścią literatury.
Mity pełniły różne funkcje:
• poznawczą - umożliwiały interpretację zjawisk przyrody, zawierały obraz świata,
• światopoglądową - stanowiły podstawę wierzeń religijnych,
• sakralną - były związane z kultem i obrzędami rytualnymi.
Podstawowe typy mitów:
• kosmogoniczne - ukazują powstawanie świata,
• teogoniczne - przedstawiają narodziny bogów,
• antropogeniczne - pokazują powstanie człowieka,
• genealogiczne - opisują powstawanie rodów ludzkich.
Motywy mitologiczne - Archetypy
Pojęcie to zostało wprowadzone w XX wieku przez psychologa Carla Gustawa Junga. Archetyp jest to wzór zachowania i postawy człowieka wspólny dla całej ludzkości. Pojawia się on w mitach, wierzeniach i dziełach sztuki różnych kultur.
Archetyp Prometeusza ukazuje jednostkę, która buntuje się przeciw bogom w imię dobra ludzkości (typ społecznika). Bohater taki często jest samotny i cierpiący.
Archetyp Ikara prezentuje człowieka dążącego do realizacji marzeń. Chce on wznieść się ponad przeciętność, dokonać niezwykłych czynów, osiągnąć własne szczęście. Jest przy tym jednak lekkomyślny i nieposłuszny przestrogom.
Mit o Orfeuszu i Eurydyce to archetyp miłości dozgonnej, na śmierć i życie, wierności małżeńskiej.
Mit o Nike to archetyp zwycięstwa.
Mit o Narcyzie to archetyp miłości nieodwzajemnionej, własnej; archetyp poszukiwania ideału.
Mit o Erosie i Psyche to archetyp miłości zmysłowej, cielesnej.
Mit o labiryncie to archetyp zagadki, zawiłości ludzkich myśli, rozumu, życia.
Teatr starożytnej Grecji - WstępTeatr grecki narodził sie z przedstawień religijnych na cześć boga Dionizosa, organizowanych w czasie świąt zwanych Dionizjami. Pierwotnie podczas Dionizji występował chór satyrów pod przewodnictwem koryfeusza, który intonował pieśń wykonywaną następnie przez śpiewaków. Z czasem koryfeusz wyodrębnił się i zaczął prowadzić dialog z chórem, pełniąc rolę aktora. Wielkie Dionizja organizowano w miastach, w marcu. Z nich powstała tragedia We wrześniu miały miejsce małe Dionizja, odbywające się na wsiach, które zapoczątkowały komedię. Sztuki prezentowano w formie zawodów przedstawień, czyli agony. Do współzawodnictwa stawało zwykle trzech dramatopisarzy. Każdy z nich miał jeden dzień na przedstawienie swojej tetralogii, czyli zestawu czterch dramatów, w skład którego wchodziły trzy tragedie i jedna komedia.
Poszczególni dramatopisarze greccy nie tylko pisali sztuki, ale również mieli zasługi w rozwijaniu formy przedstawień. Tespis w VI w. p.n.e. wprowadził pierwszego aktora i zbudował skene. Ajschylos na przełomie VI i V w. p.n.e. wprowadził drugiego aktora, zastosował prolog, opisy i opowiadania. W V w. p.n.e. Sofokles wprowadził trzeciego aktora, zwiększył obsadę chóru i jednocześnie zmniejszył jego rolę w akcji na rzecz przodownika chóru. Zerwał też z tematycznym związkiem poszczególnych części tetralogii. Również w V w. p.n.e. Eurypides zastosował monolog przedstawiający psychiczne przeżycia bohatera, a także wprowadził postaci kobiece.
Sztuki greckie wystawiano zwykle pod gołym niebem. Teatr składał się z kilku części. Theatron był półkolistym miejscem, gdzie zasiadali widzowie. Kolejne rzędy widowni znajdowały się coraz wyżej. Na środku teatru znajdował się okrągły plac nazywany orchestra, na którym występował chór. Po jego bokach umieszczone były wejścia dla chóru - parodos. Przed orchestrą znajdował się proskenion, czyli podłużne podwyższenie, na którym występowali aktorzy. Za proskenion umieszczone było skene - budynek, który zasłaniał kulisy i pełnił rolę scenografii.


ŚREDNIOWIECZE

Ramy czasowe:
Terminem tym określa się epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. Początek średniowiecza wiąże się z 476 r. n.e., tj. upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (z 1453 r., tj. upadkiem Cesarstwa Bizantyjskiego oraz 1492 r. - odkryciem Ameryki). O ile w Europie epoka trwała około 1100 lat, to w Polsce tylko 500 (X-XV w.) ze względu na późny czas powstania państwowości polskiej.

Uniwersalizm średniowieczny:
Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Tę wspólnotę religii, idei (teocentryzm - przekonanie, że Bóg jest w centrum wszechrzeczy), ustroju społecznego (feudalizm) i języka urzędowego (łacina) nazywamy uniwersalizmem. Wszyscy władcy europejscy, z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię Kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który ukształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy i systemy filozoficzne stworzone przez św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu. Legły one u podstaw doktryny Kościoła katolickiego, a św. Tomasz do dziś uznawany jest za najważniejszego teologa w historii Kościoła.

Scholastyka:
Najpopularniejszą nauką była scholastyka, która udowadniała w sposób rozumowy słuszność dogmatów religijnych. Naukę tę oparto na metodach zaczerpniętych z filozofii Arystotelesa. Jednym z największych scholastyków średniowiecznych był św. Tomasz z Akwinu.

Pochodzenie terminu "średniowiecze":
Przyjęte określenie "średniowiecze" było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej "pośredniej" epoki, okresu jakoby "bezpłodnego, mrocznego i ciemnego". Termin ten wykuty został przez epokę późniejszą - renesans, który zarzucał średniowieczu odejście od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekształcenie, a ponadto sprzeniewierzenie się ideałom pierwotnego chrystianizmu; rewizja ujemnych sądów rozpoczęła się dopiero w XVIII w., kiedy to zauważono wielkość i potęgę jej sztuki, zwłaszcza późnośredniowiecznej.

Style średniowieczne:
Dwoma najważniejszymi stylami sztuki średniowiecznej były: styl romański (do XII w) i gotyk (XII - XV w). Style te realizowane były głównie w architekturze sakralnej, jak również w budowlach obronnych.

Piśmiennictwo średniowieczne:
Dorobek literacki średniowiecza zamyka się w rękopisach pieczołowicie przepisywanych w skryptoriach klasztornych. Książka w średniowieczu była towarem ekskluzywnym, jej cena czasem przekraczała wartość paru wsi. Również sztuka pisania i czytania dostępna była tylko nielicznym, w przeważającej mierze duchownym. Pisano przede wszystkim po łacinie, który to język obowiązywał w Kościele katolickim, w wyniku czego był również oficjalnym językiem dyplomacji. Celem literatury średniowiecznej był dydaktyzm - przekazywanie treści pouczających, umoralniających, ukazywanie wzorców parenetycznych. Do głównych typów literatury średniowiecznej należą: hagiografia (żywoty świętych) i historiografia (kronikarstwo), a także grupa utworów poświęconych rycerstwu: chansons de gestes, romanse rycerskie.

Średniowiecze
Średniowieczne malarstwo było w całości religijne, a chrześcijanie, w przeciwieństwie do Greków, wstydzili się nagości i uważali ją za coś niestosownego. Stąd też przez setki lat Jezus, Matka Boska i wszyscy święci byli starannie ubierani. Istnieją jednak przekazy, że niektórzy słynni malarze późnego średniowiecza zajmowali się w wolnych chwilach tworzeniem dość frywolnych dzieł, zwykle na zamówienie bogatych mieszczan. Przypisywane jest to najczęściej twórcom z przełomu średniowiecza i renesansu, np. samemu wielkiemu Giottowi. Bez względu na autentyczność tych anegdot, można z dużą pewnością twierdzić, że sztuka aktu była kultywowana w średniowieczu, był to jednak akt nieprofesjonalny i, podobnie jak odnalezione obrazy z Pompejów, z powodu swojego przeznaczenia - ozdabiania domów bogatych mieszczan - prawdopodobnie dość wulgarny.

Augustynizm
Twórca był św. Augustyn (354-430), syn św. Moniki. Pochodził z Afryki Północnej. Ukończył studia w Kartaginie. Przez pewien czas był zwolennikiem manicheizmu, następnie sceptycyzmu i neoplatonizmu. Prowadził też własną szkołę retoryki. W 387 r. przyjął chrzest, następnie święcenia kapłańskie, a w 396 r. został biskupem Hippony. Najważniejsze dzieło Augustyna to Wyznania (napisane ok. 400 r n.e.).
Podstawowe założenia:
• W hierarchii bytów człowiek znajduje się między zwierzętami a aniołami.
• Człowiek jest istotą, która zastanawia się nad swoim losem.
• Zdolność do refleksji i umiejscowienie między bytami wyższymi i niższymi powoduje, że człowiek ma poczucie rozdarcia między cielesnością (typową dla zwierząt) a duchowością (charakterystyczną dla aniołów). Człowiek jest też rozdarty między dobrem a złem.
• Dzieje świata to historia walki dobra ze złem.
Tomizm
Twórcą był św. Tomasz z Akwinu (1225-1274), urodzony we Włoszech, członek zakonu dominikanów. Od 1252 r. wykładał w Paryżu. Najważniejszymi jego dziełami były: Summa filozoficzna i Summa teologiczna. Wprowadził rozróżnienie na wiarę, którą zajmuje się teologia, i wiedzę, której dotyczy filozofia. Uważał, że niektóre prawdy wiary przekraczają rozum, nie są jednak z nim sprzeczne. Istnienia Boga można więc dowieść rozumowo. Św. Tomasz podawał 5 dowodów na istnienie Boga. Był racjonalistą i uważał, że wiedza pochodzi z doświadczenia. Zajmował się również ekonomią. Twierdził, że własność prywatna i nierównomierny podział dóbr są zgodne z naturą. Uznawał konieczność wymiany handlowej. Opracował pojęcie sprawiedliwej ceny.
Podstawowe założenia:
• Człowiek umieszczony jest w hierarchii bytów, jednak jego sytuacja nie jest tragiczna, ponieważ zajmuje on właściwe sobie miejsce.
• Człowiek musi realizować swoje powołanie walcząc z pokusami.
• Tomizm przykładał dużą wagę do zagadnień etycznych. Najwyżej cenioną cnotą była roztropność.
• Społeczeństwo zbudowane jest z hierarchicznie ułożonych stanów. Człowiek, kierujący się cnotą, powinien przestrzegać prawa i spełniać obowiązki właściwe dla warstwy, do której należy. Naruszanie hierarchii społecznej jest ciężkim grzechem.
Franciszkanizm
Twórcą był św. Franciszek z Asyżu (1182-1226). Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Giovanni di Bernardone. Pochodził z bogatej rodziny kupieckiej. Wiódł życie wędrownego kaznodziei. Założył zakon żebraczy nazwany braci mniejszych nazwany później franciszkanami. Najważniejsze dzieło nurtu franciszkańskiego to Kwiatki św. Franciszka - anonimowy zbiór legend o św. Franciszku i jego towarzyszach.
Podstawowe założenia:
• Podstawą wiary jest miłość do świata i stworzenia.
• Dosłowne rozumienie ewangelicznych nakazów miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa.
• Wiara prosta i radosna.


Średniowiecze - Cechy literatury średniowiecznej
• Anonimowość. Nazwisko twórcy było nieistotne. Sławę pisarską traktowano jako grzech pychy. Bardziej liczyła się wartość dzieła, jego użyteczność dla kształtowania postawy moralnej i religijnej. Dlatego większość utworów średniowiecznych jest nieznanego autorstwa (np. Pieśń o Rolandzie). Nie istniało też pojęcie praw autorskich. Kopista przepisujący księgi mógł łączyć różne utwory i dopisywać własne fragmenty. W ten sposób powstawały kolejne wersje tego samego tematu, a nawet zupełnie nowe dzieła.
• Dydaktyzm i moralizm. Celem literatury było przedstawianie wzorców osobowych godnych naśladowania, np. rycerza, świętego, władcy.
• Dwujęzyczność. Literaturę tworzono zarówno w języku łacińskim, jak również w kształtujących się językach narodowych (np. francuskim, polskim). Łacina była uznawana za język najszlachetniejszy, odpowiedni dla ważnych tematów, np. rozważań teologicznych. Utwory pisane po łacinie mogły być czytane w całej Europie bez konieczności dokonywania tłumaczeń.
• Rękopiśmienność. Utwory rozpowszechniano (do poł. XV w.) tylko w formie ksiąg przepisywanych ręcznie. Z tego powodu książki były rzadkie i drogie. Kopista (osoba przepisująca książki, najczęściej mnich) często robił błędy lub dodawał własne komentarze. Dlatego średniowieczne utwory miały różne wersje.

Bogurodzica
Jest najstarszym znanym utworem zapisanym w języku polskim. Tradycja przypisywała jej autorstwo św. Wojciechowi. Najstarsze dwie pierwsze zwrotki powstały jednak prawdopodobnie w połowie XIII wieku. Ich autor jest nieznany. W średniowieczu Bogurodzica pełniła rolę hymnu narodowego. Śpiewali ją polscy rycerze przed bitwą pod Grunwaldem. W XV w. Długosz nazwał ją w swojej kronice "pieśnią ojców" (carmen patrium). Określenie to świadczy zarówno o dawności pieśni, jaki i wysokiej randze nadawanej jej przez ówczesnych Polaków. O dawności Bogurodzicy świadczą też liczne archaizmy, czyli wyrazy, które wyszły z użycia. Niektóre z nich były przestarzałe już w XV wieku:
• leksykalne (przestarzałe wyrazy): dziela - dla, bożyc - syn Boga, Gospodzin - Pan, zbożny - dostatni, przebyt - bytowanie, istnienie, rodzica - matka
• słowotwórcze (przestarzały sposób tworzenia wyrazów): Bogurodzica - matka Boga, już w XV w. mówiło się matka (kogo?) Boga, a nie matka (komu?) Bogu
• fleksyjne (dawne końcówki odmiany wyrazów): raczy - racz, zyszczy - pozyskaj, spuści - ześlij, rzeczowniki zawierają dawną końcówkę wołacza -y, -i
• składniowe (nieużywany sposób łączenia wyrazów w zdaniu): Bogiem sławiena - sławiona przez Boga
• fonetyczne (dawny sposób wymawiania wyrazów): Krzciciela - Chrzciciela
Bogurodzica składa się z modlitewnych próśb. Pierwsza zwrotka zawiera apostrofę (zwrot) do Matki Boskiej (Bogurodzica - Matko Boga), by zyskała przychylność Chrystusa dla ludzi (zyszczy nam, spuści nam - zyskaj i ześlij nam łaski). Maryja występuje jako pośredniczka między Jezusem, a wiernymi. Prośba w drugiej zwrotce kierowana jest bezpośrednio do Chrystusa (bożycze - synu Boga). Wierni, powołując się na zasługi Jana Chrzciciela (twego dziela Krzciciela - ze względu Chrzciciela), błagają o obdarowanie wartościami najważniejszymi dla ówczesnych ludzi. Są nimi: pobożne życie na ziemi (zbożny pobyt- szczęśliwe, dostatnie życie) i zbawienie po śmierci (rajski przebyt - przebywanie w raju). Połączenie trzech osób - Chrystusa, Matki Boskiej i Jana Chrzciciela -występowało w sztuce średniowiecznej pod nazwą deesis. Motyw ten przedstawiał Chrystusa jako sędziego i zbawiciela, znajdującego się po środku, oraz Maryję, jego matkę i Jana, który ochrzcił Chrystusa w Jordanie (św. Jan Apostoł, autor Ewangelii i Apokalipsy, był inną osobą). Bogurodzica napisana jest średniowiecznym wierszem zdaniowo-rymowym. Wiersz taki miał wersy o różnej długości. Pierwszy wers Bogurodzicy liczy 15 sylab, drugi - 17 sylab, a trzeci - 6 sylab. Rymy występowały nie tylko na końcu wersów (np. nosimy - prosimy), ale również wewnątrz (np. zyszczy nam, spuści nam w trzecim wersie). Bogurodzica była wykonywana jako pieśń. Jej melodia ma formę średniowiecznego śpiewu chóralnego, wykonywanego bez akompaniamentu instrumentów.

Legenda o świętym Aleksym
Legenda należy do literatury hagiograficznej, czyli przedstawiającej życie świętych. Aleksy jest postacią na pół legendarną. Najwcześniejsza wersja jego żywota powstała w Syrii w V-VI w. n.e. Polska Legenda o świętym Aleksym została zapisana w poł. XV w. Rozpoczyna się od zwrotu autora do Jezusa (Mesjasza), by ten wsparł go w opowiadaniu historii i obdarzył natchnieniem ("przydaj rozumu, Raczy mię mych grzechow pozbawić/ Bych mogł o twych świętych prawić"). Wstęp zarysowuje też tematykę i zachęca do słuchania (kto chce słuchać, ja powiem). Fabuła składa się z trzech wątków. Pierwszy przedstawia dzieje Aleksego - bogatego młodzieńca, który porzuca rodzinę, by poświęcić się służbie Bożej, a następnie wraca do rodzinnego miasta i nierozpoznany żyje pod schodami swojego domu. Drugi wątek to historia rodziców, którzy szukają Aleksego i rozpoznają go dopiero po śmierci. Trzeci wątek przedstawia żonę Aleksego, która wiedzie samotne życie.
Utwór podzielony jest na 5 części. W pierwszej prezentowani są zamożni rodzice Aleksego- Eufamijan i Aglijas, którzy byli pobożnymi chrześcijanami i wspierali ubogich. Druga część opisuje narodziny, dzieciństwo i młodość Aleksego. Aleksy, zgodnie z wolą ojca poślubia córkę cesarza. Oświadcza jednak żonie, że ją opuszcza, by poświęcić się Bogu. Oboje postanawiają, że będą żyli samotnie w czystości. W trzeciej części zawarty jest opis żebraczego życia Aleksego w mieście Jelidocni, gdzie rozdał cały majątek i mieszkał obok kościoła. Postanowił opuścić jednak miasto, ponieważ jego pobożne życie przyniosło mu zbyt duży rozgłos. Czwarta część to losy Aleksego po powrocie do Rzymu. Ojciec nie rozpoznał go, przyjął jednak do swojego domu. Zły sługa ojca nie szanował Aleksego, który przez 16 lat cierpiał upokorzenia w swoim dawnym domu. Pod koniec życia spisał swoje dzieje. Piąta, niedokończona część, opisuje cudowne zdarzenia po śmierci Aleksego.
Legenda jest dziełem parenetycznym, czyli przedstawiającym wzór osobowy do naśladowania. Postać Aleksego miała służyć za wzór chrześcijańskiej pokory, ascezy i dobrowolnego ubóstwa. Promowała czystość, zerwanie więzi rodzinnych, wyzbycie się potrzeb cielesnych

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
Utwór pochodzi z XV w. Składa się z prawie 500 wersów (najdłuższy polski wiersz średniowieczny). Jego autor jest nieznany. Rozmowa stanowi przeróbkę popularnego utworu łacińskiego. Rozpoczyna się od apostrofy autora do Boga o pomoc w opowiedzeniu historii i zwrotu do odbiorców z prośbą o wysłuchanie. Bohaterka utworu Śmierć jest pokazana w postaci rozkładającego się kobiecego trupa. Polikarp spotyka ją w opustoszałym kościele. Paraliżuje go strach. Zadaje jednak pytania. Chce dowiedzieć się skąd pochodzi Śmierć, dlaczego jest tak zaciekła wobec ludzi, czy można przekupić ją darami, co będzie robiła, gdy umrą wszyscy ludzie, co myśleć o lekarzach, którzy zapewniają o skuteczności lekarstw, nie potrafią jednak uchronić przed Śmiercią. Pyta wreszcie, czy on - Polikarp - będzie mógł jej uniknąć. Naiwne pytania irytują Śmierć, która lubi budzić grozę. Przedstawia więc w sugestywnych obrazach swoją moc. Najważniejszym elementem wypowiedzi Śmierci i zarazem główną tezą utworu jest stwierdzenie, że Śmierć ma nieograniczoną moc. Nie czyni dla nikogo wyjątku. Dotyka wszystkich ludzi niezależnie od stanu i majątku - młodych, starych, bogatych (kupcy, tłuste panie), ubogich (żebracy), duchownych (kardynałów, biskupów). Poszczególne stany i zawody są w Rozmowie scharakteryzowane satyrycznie (np. Śmierć grozi karczmarzom, którzy źle podają piwo). Najdłuższy jest opis mnichów, podzielonych na dobrych, którzy umierają, ale bez lęku, oraz złych, którzy za życia uciekają z klasztorów i wiodą rozpustne życie. Rozmowa nawiązuje do popularnego motywu vanitas vanitatum, pochodzącego ze starotestamentowej "Księgi Koheleta", który mówi, że zabieganie o szczęście, bogactwo jest marnością, ponieważ wszystkich i tak spotka śmierć.
W warstwie językowej utwór jest bardzo bogaty. Śmierć określana jest wieloma epitetami i obrazami (chuda, blada, nie było warg u jej gęby, upadł jej koniec nosa). W swoich wypowiedziach używa ona licznych określeń nazywających jej działalność (wypędzić duszę, morzyć, zabić, udusić, szkodzić w żywocie, ściąć). Śmierć prezentuje ironiczny, czarny humor. Utwór pełnił prawdopodobnie funkcję scenariusza widowiska. Humor i dosadne wyrażenia miały przyciągać widzów

Pieśń o Rolandzie
Jest to najstarszy znany epos rycerski. Utwór ten należy do gatunku chansons de geste, czyli pieśni o czynach bohaterskich. Powstał na przełomie XI i XII we Francji, a więc ok. 200 lat po opisywanych zdarzeniach. Jego akcja rozgrywa się w czasach Karola Wielkiego (778 r. n.e.). Bohaterem jest hrabia Roland, biorący udział w wyprawie Karola przeciwko muzułmańskiemu władcy Saragossy - Marsylowi. Podczas powrotu do Francji Roland został zdradzony przez ojczyma Ganelona i zaskoczony w wąwozie Ronceval. Walczył jednak bohatersko aż do swojej śmierci, przekonany, że spełnił obowiązek i zyskał wieczną chwałę. Pierwsza część utworu pokazuje przygotowania Saracenów do zemsty nad zwycięskimi Francuzami. Druga część opisuje bitwę straży tylnej dowodzonej przez Rolanda, zaskoczonej przez Saracenów. Ostatnia część - powrót Karola do Saragossy i pomszczenie Rolanda. Epizod ten nie miał większego znaczenie dla przebiegu wojen Karola Wielkiego, stał się jednak słynny dzięki literaturze.
Pieśń o Rolandzie przedstawia w postaci Rolanda wzorzec rycerza średniowiecznego. Utwór jest apologią męskich cnót. Bohaterowie nie są skomplikowani psychologicznie. Mają budzić podziw. Ich najważniejsze cechy to nadludzka siła, dzielność, miłość do Boga, wierność królowi. Walkę z Saracenami traktują jako obowiązek. Może ona zakończyć się tylko zwycięstwem lub śmiercią. Życie osobiste bohaterów i miłość do kobiet są nieistotne. Roland w chwili śmierci nie myśli o narzeczonej Aldzie, ale o królu.
Bohaterami chansons de geste byli feudałowie, utwory te trafiały jednak do szerokiej grupy odbiorców. W średniowieczu powstały liczne przeróbki i tłumaczenia na inne języki (m.in. duński).

Dzieje Tristana i Izoldy
Utwór ten jest przykładem średniowiecznego romansu rycerskiego (dworskiego). Najbardziej znanym cyklem romansów były Opowieści Okrągłego Stołu, opisujące przygody króla Artura i jego towarzyszy. Poszukiwali Świętego Graala, czyli kielicha, do którego, według apokryficznych opowieści, została zebrana krew Chrystusa umierającego na krzyżu. Romanse wywodzą się z Bretonii (północno-zachodnia Francja) i zawierają wątki z dawniejszych legend celtyckich. Przeznaczone były dla elity. Opisywały wyrafinowane uczucia, promowały kult kobiet.
Najstarszy poemat o Tristanie i Izoldzie, nieszczęśliwej parze kochanków, powstał ok. 1165 r. Do naszych czasów nie dochował się żaden pełny zapis tej historii. Ok. 1900 r. Francuz Joseph Bedier opracował na podstawie różnych średniowiecznych przekazów najbardziej znaną obecnie wersję losów Tristana i Izoldy.
Tristan był siostrzeńcem Marka, króla Kornwalii (kraina w południowej Anglii), dla którego miał sprowadzić narzeczoną Izoldę. W drodze oboje wypili jednak przez pomyłkę napój miłosny, który spowodował ich wzajemną miłość. Tristan musiał uciekać przed zemstą króla. Próbował zagłuszyć uczucie, żeniąc się z inną kobietą, również o imieniu Izolda. Śmiertelnie ranny przyzywał pierwszą ukochaną Izoldę, która mogła go uratować. Izolda nie zdążyła jednak z pomocą i również umarła przy ciele swojego ukochanego.
Tematyką Dziejów Tristana i Izoldy, podobnie jak innych romansów dworskich, są miłosne przygody i cierpienia. Chansons de geste promowały ideały takie jak miłość do Boga i ojczyzny, romanse ukazywały zaś służbę wybranej kobiecie.


RENESANS

Definicja pojęcia "renesans" i geneza epoki:
Epoka, w dziejach kultury zwana renesansem, rodowodowo związana z Włochami, nosi nie włoskie, lecz francuskie miano "renaissance", co oznacza dokładnie odrodzenie. Nazwą tą, jako terminem historyczno-literackim, posłużyli się świadomie dopiero uczeni XIX w., określając nią zjawisko odrodzenia literatury antycznej oraz odnowienia studiów starożytnych. W późniejszej fazie rozwoju nowej idei zakres terminu "renesans" poszerzył się; obejmuje się nim odnowienie, odrodzenie się ludzkości (renovatio hominis), podnoszenie się jej na wyższy poziom; także odnowienie starożytności (renovatio antiquitais), odrodzenie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku, programowo zapoczątkowane w XIV w. Na rozwój renesansu, jako epoki w dziejach kultury europejskiej, złożyło się wiele czynników historycznych. Do głównych należy kryzys papiestwa i rozwój reformacji, wielkie odkrycia geograficzne, rozbicie jedności cesarsko-papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego, zjednoczonych państw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska).

Ramy czasowe epoki:
Odrodzenie (renesans) rozpoczęło się w XIV w. we Włoszech, a w krajach północnoeuropejskich (w tym w Polsce) w końcu XV w.; trwało we Włoszech do początku XVI w., a na północy Europy do końca tego wieku (po lata trzydzieste XVII w.).

Początki renesansu w Polsce:
Na ostatnie dwa dziesięciolecia XV wieku przypada w Polsce świt idei renesansowych (już "Historia Polski" Długosza realizuje myśl humanistyczną). W końcu wieku XV przybywają do Polski wędrowni humaniści - poeci: Filip Buoanaccorsi, Konrad Celtis. Kształtuje się także w opisywanym okresie mecenat związany z dworami możnowładców i arcybiskupów. Późna faza średniowiecza (II połowa XV wieku) stopniowo ustępuje czasom przełomu renesansowego, w których rozwija się łacińska poezja humanistyczna, tworzona przez polskich artystów (Mikołaj Hussowski, Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Klemens Janicki).

Rozwój drukarstwa:
W okresie przełomu renesansowego nastąpił także rozwój sztuki drukarskiej. Pierwszy, wędrowny jeszcze warsztat drukarski pojawił się w Polsce w 1473 roku. Od 1503 roku drukarstwo na stałe już wrasta w dzieje kultury polskiej (duże znaczenie mają zwłaszcza drukarnie krakowskie: Hallera, Hochfedera, Unglera).

Akademia Krakowska:
Olbrzymie znaczenie dla rozwoju renesansu miała także działalność Akademii Krakowskiej. W XV wieku w jej kręgu rozwijały się powiązania z kulturą humanistyczną Włoch i kulturą antyczną. Wprowadzono do programu nauczania autorów klasycznych Wergiliusza, Owidiusza, Horacego, Terencjusza.

Humanizm:
Głównym prądem umysłowym epoki renesansu był humanizm. Twórcy humanizmu pochodzili z Florencji, która w XV w. pod rządami Medyceuszów osiągnęła najwyższą pozycję wśród miast włoskich. Podstawą tego nurtu była niczym nie ograniczona wiara w istotę ludzką i jej możliwości na ziemi. Humanizm odrzucił średniowieczny teocentryzm, żeby zastąpić go antropocentryzmem, który stawiał człowieka w centrum wszechświata. Wzorców dostarczył humanizmowi antyk: pietyzm dla siły duchowej i piękna fizycznego, umiłowanie mądrości czerpanej wprost z natury i wierne naśladowanie owej natury - mimesis. Wszechstronne, kierowane, harmonijne formowanie osobowości oraz twórczych zdolności człowieka (humanitas) było niejako powtórzeniem greckiego ideału wychowawczego (starożytna nazwa "paideia"). Humanistyczne przejęcie się antykiem nie miało znamion amatorszczyzny, było dogłębne; chciano poznać możliwie najwięcej i najdokładniej. Tak zrodziły się nauki humanistyczne uprawiane na wielu uniwersytetach europejskich, w tym na liczącej się Akademii Krakowskiej.

Recepcja antyku w renesansie:
Renesans nie "odkrył" antyku, tak jak odkrywa się nowe, nie znane dotąd lądy; w tym sensie humaniści nie byli Kolumbami obszarów starożytnej kultury. Wiadomo bowiem, że i uczone łacińskie średniowiecze miało rozległą orientację w zakresie grecko-rzymskich osiągnięć nauki, literatury, a zwłaszcza filozofii (scholastyka Arystotelesa). Jednakże średniowieczna wiedza o antyku była mniej kompletna, w pewnym sensie chaotyczna, bo operująca poszczególnymi fragmentami,a nadto nacechowana niejaką ostrożnością, mającą źródło w określonym stosunku do "pogańskiej" epoki. Natomiast renesansowe odkrycie antyku polegało na wspomnianym już wskrzeszaniu jego duszy, czyli na próbie zrozumienia i pojęcia starożytności jako sensownej całości, w której każdy element ma określone miejsce i znaczenie tłumaczące się właśnie w związku z ową całością. Takie ujęcie przyczyniło się do innego, bardziej wszechstronnego naświetlenia starożytnej wiedzy i kultury, do nadania jej zabytkom nowego, właściwego sensu.

Renesans a reformacja:
Obok humanizmu ważną rolę w kulturze i literaturze europejskiej odegrały ruchy umysłowe zmierzające ku reformie, odnowie religii, życia religijnego oraz instytucji Kościoła. Doprowadziły one do powstania nowych wyznań reformowanych, zwanych protestanckimi. Ruch reformacyjny (patrz hasło: reformacja) domagał się odnowy moralnej i doktrynalnej chrześcijaństwa i samego Kościoła, właściwego odczytania tekstu Pisma Świętego i oparcia na nim zasad wiary.

Prace nad przekładem Biblii:
Ponieważ Biblia miała stanowić podstawę wyznaniową, uwolnioną od wielowiekowych interpretacji Kościoła, należało sporządzić taki jej przekład, aby ustalić najwłaściwszą postać tekstów Starego i Nowego Testamentu. W protestantyzmie wszyscy wierni od początku zostali dopuszczeni do bezpośredniego kontaktu z Pismem Świętym, co w wyznaniu rzymsko - katolickim nastąpiło dużo później. Na okres renesansu datuje się najintensywniejsze prace nad przekładami Biblii, zarówno po stronie protestanckiej, jak i katolickiej. Tłumaczeniem Pisma Świętego zajął się m.in. Erazm z Rotterdamu, a wśród tłumaczy polskich najwybitniejszym był Jakub Wujek (patrz hasło: Biblia Jakuba Wujka), którego przekład (katolicki) został wydany w 1599 r. i był oficjalnie używany przez Kościół katolicki aż do czasu ukazania się w 1966 r. Biblii Tysiąclecia.
• pieśń - 1. tekst przeznaczony do śpiewu; 2. klasyczny wiersz liryczny, którego ojcem był Horacy; istnieje wiele typów pieśni: pieśni żałobne, miłosne, patriotyczne, pochwalne.
• tren - inaczej: lament, płacz, żal; pieśń żałobna, utwór liryczny o charakterze elegijnym, poświęcony zmarłej osobie, ukazujący bezradność człowieka wobec nieuchronności śmierci; forma znana w starożytnej poezji hebrajskiej, greckiej i rzymskiej, przejęta przez poetów epoki renesansu; tren ma stałą strukturę kompozycyjną: a) opisanie zalet zmarłego, b) zaznaczenie wielkości poniesionej straty, c) ujawnienie żalu, d) pocieszenie, e) miarkowanie się.

BAROK


Ramy czasowe:
Barok, w najszerszym tego pojęcia znaczeniu, to w historii kultury europejskiej epoka obejmująca zjawiska artystyczne końca XVI, XVII i pierwszej połowy XVIII wieku.

Pochodzenie terminu "barok":
Termin "barok" zapożyczono z historii sztuki, gdzie stosowany był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce - w języku portugalskim słowo "barocco" oznacza udziwnioną, nieregularną perłę. Przyjęcie go przez epokę literacką sugeruje, że będzie w niej mowa o twórczości niezwykłej i dziwnej.

Światopogląd barokowy:
Krytyce podlegają założenia humanizmu renesansowego. Pojawia się także zwątpienie w umiejętność godzenia ziemskich i wiecznych wartości (powraca średniowieczny dualizm), w rozsądek poszukiwania ziemskiego szczęścia i w sens tolerancji religijnej (patrz hasło: kontrreformacja). Epoka baroku szuka własnej oceny spraw wiecznych i nowych odpowiedzi na pytanie "czym jest człowiek"? Przykładowo M. Sęp-Szarzyński, uważany za poetę manierystycznego lub prebarokowego, proponował człowiekowi postawę aktywną w poszukiwaniu istotnych wartości, wierząc, iż można je odnaleźć drogą intelektualnego skupienia. Sebastian Grabowiecki natomiast, widząc w człowieku przede wszystkim jego bezradność i samotność, proponował mu ucieczkę od świata i bezgraniczne oddanie się Bogu. Równolegle z nastrojami religijno - mistycznymi barok upodobał sobie sferę materialną, sensualną. Przeświadczenie o znikomości i przemijalności życia doczesnego rodziło chęć chwilowego zanurzenia się w tej "marnej", ale jakże pociągającej rzeczywistości. Stąd owo paradoksalne zestawianie spraw doczesnych, cielesnych z nieprzemijającymi wartościami duchowymi, w wyniku czego te ostatnie wypadały jednak blado przy bujnym, niczym nie skrępowanym żywiole cielesności. Z tego zestawienia wyłania się słynna barokowa opozycja miłości i śmierci.

Barok w Polsce:
W polskiej historii literatury termin "barok" ma co najmniej dwa znaczenia. Określa epokę literacką trwającą od schyłku lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojęciem odnoszącym się do głównego w tym wieku prądu literackiego. Wyróżnia się trzy fazy baroku:
Faza pierwsza - wczesny barok - trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna (M. Sęp-Szarzyński) nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka.
Faza druga - barok dojrzały - przypada na środkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesiątych). W dojrzałym baroku rozwija się twórczość między innymi J. A. Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu.
Faza trzecia (ostatnia) - późny barok, przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (W. Potocki, W. Kochowski, J. Ch. Pasek) związani byli z ideologią sarmacką.

Kontrreformacja w Polsce:
W Polsce, objętej kontrreformacją, ponownie zaznacza się potęga Kościoła. Z tego też powodu niemałą rolę w kształtowaniu światopoglądu odegrał zakon jezuitów. Szeroko rozwinięta sieć szkół zakonnych spowodowała wprawdzie wzrost liczby osób wykształconych, ale jednocześnie obniżył się poziom tego wykształcenia. Wszelkie przejawy wolnej myśli, poglądy heretyckie i antykościelne podlegały surowej cenzurze. Niepożądane książki umieszczano na indeksie - pierwszy indeks w Polsce sporządzono w Krakowie na początku XVII wieku. Wynikiem polityki kontrreformacyjnej było ogólne obniżenie poziomu literatury, w której pojawiać się zaczęły płytkie utwory o charakterze dewocyjnym i panegiryki (utwory pochwalne, wysławiające z przesadą osobę lub wydarzenie), których autorzy liczyli na protekcję w zdobyciu stanowiska lub zaszczytów. Często były to utwory grafomanów, a więc osób nie posiadających talentu, a ulegających manii pisania utworów literackich.

Upadek języka polskiego w epoce baroku:
Dość częstym zjawiskiem było makaronizowanie języka literackiego (makaronizmy - obce wyrazy, zwroty, obce formy wplecione w tekst pisany w języku ojczystym). W końcu XVII wieku wychowanie w szkołach zakonnych nakazywało popisywanie się znajomością łaciny. Wtrącano więc wyrazy łacińskie do polskich zdań, nadawano im polskie końcówki, czy naginano polską budowę zdań do łacińskiej składni. Zwyrodnienie języka i stylu w literaturze polskiej było objawem obniżenia się poziomu kultury umysłowej i obyczajowej, której uległa szlachta, zapatrzona w swą rzekomą sarmacką wyższość nad innymi narodami.

Sarmatyzm:
Całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nierealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.

Jeszcze w XVI wieku pojęcie sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie - patriotyzm, pracowitość, uczciwość, ale w XVII wieku miejsce dawnych cnót zajęły wady - obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. Powyższe sprawy powodują, że szczególnie druga połowa XVII wieku jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna Polski wikłała kraj w coraz to nowe wojny. Bunty chłopskie przeciwko uciskowi feudalnemu, potop szwedzki i anarchia szlachecka osłabiały jej pozycję polityczną. W 1652 roku nastąpiło pierwsze zerwanie sejmu przez liberum veto jednego tylko posła, za Augusta II zerwano 17 sejmów, a za Augusta II, prócz koronacyjnego nie doszedł do skutku ani jeden.

Cechy poezji barokowej:
kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt marinizmu; twierdzono, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej.
konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; "Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu"; poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako "informatorów duszy"; intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych "od niechcenia" dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana.
zagadka bytu ludzkiego - D. Naborowski reprezentował ten nurt; próba rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom.

Gatunki charakterystyczne dla epoki baroku:
sonet - utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonet włoski o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety W. Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee).

W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski).

epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu.
pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i/lub publicznego. W odróżnieniu od dziennika pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej ("Pamiętniki" J. Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski).
list - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim "stosowność" stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liścia kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Słowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").


Kartezjusz, fr. Rene Descartes (1569-1650)
"Cogito ergo sum" - "Myślę, więc jestem"
"Rozsądek jest to rzecz ze wszystkich na świecie najlepiej rozdzielona, zaś zdolność dobrego sądzenia (...) z natury równa u wszystkich ludzi"
Najważniejsze dzieło filozoficzne "Rozprawa o metodzie"
Odrzuć wszystko, co do tej pory uznawałeś za prawdziwe • Zadanie, jakie postawił przed sobą ten XVII-wieczny myśliciel, to odnalezienie prawdy, chociaż jednego twierdzenia, którego nie dałoby się podważyć. Twierdzenie takie miałoby stanowić punkt wyjścia dla wszelkich innych rozważań filozoficznych.
• Metodą na dotarcie do prawdy jest wg Kartezjusza odrzucenie wszystkiego, co do tej pory uważaliśmy za słuszne i prawdziwe. Polega to na uwolnieniu umysłu od wszelkiej wiedzy, jaką już posiedliśmy, oraz na odrzuceniu obrazu świata, jaki kreują nasze zmysły. XVII-wieczne odkrycia naukowe dowiodły przecież, jak bardzo zmysły nas łudzą. Bez posłużenia się tą metodą nie będziemy mogli ocenić, ile fałszu jest w tym, co zwykliśmy dotąd sądzić o świecie. Nie wiemy nawet, czy rzeczywistość, którą postrzegamy (nawet istnienie naszego ciała), nie jest snem i urojeniem. Mogliśmy przecież paść ofiarą igraszek złośliwego demona.
Sceptycyzm
• Punktem wyjścia dla Kartezjusza jest więc sceptycyzm, czyli wątpienie w prawdziwość rzeczywistości, która nas otacza.
Racjonalizm
• Istnieje właściwie tylko jeden fakt, którego istnienia nie możemy zakwestionować - fakt naszego wątpienia. Ono jest z kolei oznaką, że myślimy. • W ten sposób Kartezjusz doszedł do kluczowego w swej teorii stwierdzenia - myślę, więc jestem. Człowiek jest zatem istotą myślącą, do prawdy może dojść jedynie za pomocą rozumu. Pogląd taki nazywamy racjonalizmem.
Bóg istnieje • Kartezjusz wyszedł z założenia, że Bóg jest pod każdym względem istotą doskonalszą od człowieka.
• Dowodem na istnienie Boga był dla Kartezjusza właśnie fakt istnienia w umyśle człowieka pytań dotyczących Stwórcy. Oznacza to, że ktoś te pytania musiał w umyśle człowieka zaszczepić, gdyż istota tak niedoskonała jak człowiek nie mogła sama być twórcą idei o doskonałym Bogu.
Świat jest mechanizmem • Świat (podobnie jak ciało ludzkie) pojmował Kartezjusz jako mechanizm, którego zasady działania można poznać. Był to pogląd bardzo popularny, zwłaszcza wśród twórców XVII-wiecznej rewolucji naukowej.
Sztuka baroku - Wstęp

Wiek XVII to okres kontrreformacji. Dla Kościoła katolickiego, który chciał rzesze wiernych, sztuka stała się cennym narzędziem propagandowym, bardzo cenionym i chętnie używanym przez zakon jezuitów. Piękne, efektowne kościoły o bogato zdobionych wnętrzach, złoconych ołtarzach, wypełnione malowidłami i unoszącym się zapachem kadzideł, miały przyciągać wiernych, wywierać wrażenie, stanowić znakomitą oprawę dla nabożeństw i przede wszystkim potęgować przekonanie o niezwykłości wspólnoty katolickiej, której są członkami. Jeśli dodamy do tego teatralną wręcz oprawę niektórych nabożeństw (ślubów, pogrzebów, świąt) czy siłę rozbrzmiewającej muzyki organowej, dojść możemy do wniosku, iż uczestnictwo w tego rodzaju wydarzeniach rzeczywiście musiało dla człowieka tamtej epoki stanowić niezwykłe przeżycie i utwierdzać go w przekonaniu o potędze Kościoła - pośrednika człowieka w drodze do Królestwa Niebieskiego.
Kolejnym czynnikiem mającym niewątpliwie wpływ na kształtowanie się sztuki XVII wieku był przełom w sferze światopoglądowej wywołany rewolucją naukową. Artysta, przekonany o zawodności ludzkich zmysłów, rozpoczyna pewną grę z odbiorcą sztuki. Zaczyna operować iluzją, grą świateł i barw, perspektywą i kontrastem. Ważnym elementem wnętrza staje się lustro.
W wieku XVII wznoszono również wspaniałe budowle świeckie: pałace, dwory. Bogaci królowie i książęta europejscy rywalizowali ze sobą, a o ich silnej pozycji miały świadczyć pełne przepychu rezydencje. To właśnie wtedy Ludwik XIV, zwany Królem Słońce, kazał wybudować Wersal (pałac ten, choć niewysoki, ciągnie się przez kilkaset metrów, ma wiele okien, otoczony jest wspaniałym ogrodem ozdobionym licznymi rzeźbami). Wspaniałe rezydencje nie były jednak wyłącznie domeną królów. Każdy, kto chciał wyróżnić się, zatrudniał własnego architekta, którego projekty ceniono tym wyżej, im bardziej oryginalne, skomplikowane, wymyślne i w efekcie niepowtarzalne konstrukcje przedstawiał on swojemu mecenasowi. Podobnie jak w barokowej poezji, także i w architekturze liczył się efekt zaskoczenia, wywarcie na odbiorcy silnego wrażenia.
O tym, jak ogromny wpływ na sztukę mają religia i filozofia epoki, możemy przekonać się, porównując przedstawione poniżej style w malarstwie i architekturze. Sztuka jest przecież emanacją nas samych, wyrażeniem naszych poglądów i uczuć.
Oto zestawienie reguł, jakie dominowały w sztuce dwóch tak różnych od siebie epok, jak renesans i barok.
Estetyka renesansu Estetyka baroku
• Harmonia
• Symetria
• Linearność
• Statyczność
• Płaskość
• Jasność
• Umiar
• Prostota, skromna elegancja
• Wielość • Dysharmonia
• Asymetria
• Bogactwo, malarskość
• Ruch, dynamika, ekspresja
• Głębia
• Niejasność
• Przepych
• Wyrafinowanie
• Jedność



Oświecenie

Nazwa epoki
jako le siècle philosophique ‘wiek filozoficzny’ albo le siècle des lumières ‘wiek oświecenia’, które przyjęło się także w Polsce. Wszystkie te nazwy oddają przełomowość epoki, którą określają. Światło jest tu metaforą wiedzy, rozsądku, negacją zabobonów, przesądów, prawa natury. Oświecenie to epoka odznaczająca się autonomią rozumowania, wręcz kultem wyswobodzonego spod kanonów sposobów myślenia rozumu, epoka dążąca do ustalenia racjonalnych praw kierujących rzeczywistością. Jak to określił Immanuel Kant stanowiła „wyjście ludzi ze stanu niesamodzielności przez nich samych zawinionego”
Początkowo termin Oświecenie występował wspólnie z kilkoma innymi konkurencyjnymi: okres racjonalizmu, klasycyzm, wiek filozoficzny czy tak, jak w Polsce z pojęciem obejmującym zaledwie jego cząstkę – czasy stanisławowskie. Nie był też jednoznacznie rozumiany: raz stosowano go w znaczeniu wąskim obejmującym tylko najradykalniejsze zjawiska ideowe, kiedy indziej traktowano jako nazwę epoki i wszystkich mieszczących się w niej zjawisk. Z czasem te inne pojęcia były eliminowane lub podporządkowywane nadrzędnemu wobec nich terminowi Oświecenia, a z drugiej strony samo rozumienie tego terminu zaczęło zdecydowanie ewoluować w kierunku pojmowania go jako całościowej formacji kulturowej.
Narodziny epoki
Oświecenie ukształtowało się w wyniku narastającego już od XVI wieku kryzysu struktur społecznych i hierarchii wartości związanych z feudalizmem. Kryzys ten wywołał nowe zjawiska społeczne i związał się z szeregiem dyskusji prowadzących do wyodrębnienia nowej formacji kulturowej.
Pierwsze przejawy Oświecenia wystąpiły już u schyłku XVII wieku w Anglii. W roku 1688 miała miejsce bezkrwawa rewolucja, która dała mieszczaństwu możliwość współrządzenia i uczyniła z Anglii wzorcowy kraj dla całej oświeconej Europy. Rok później ukazał się List o tolerancji Johna Locke’a zawierający w zarysie cały program Oświecenia, który stał się podstawą potocznej świadomości ludzi tej formacji. Za umowną cezurę Oświecenia we Francji przyjmuje się rok 1715 – datę śmierci Ludwika XIV. Jego apogeum to połowa wieku, wtedy, gdy działali Wolter, Jan Jakub Rousseau, Denis Diderot. Monarchia Burbonów była jednak państwem o ustroju sprzecznym z ideami wyznawanymi przez oświeconych i nowe idee uznawane były jako wrogie. To właśnie sprawiło, że Oświecenie francuskie było znacznie bardziej radykalne niż angielskie i zaowocowało rewolucją w XVIII w.
Oświecenie polskie zaczęło się w porównaniu z europejskim stosunkowo późno. Jego początki datowane są na lata 40., ale właściwie do 1764 r. nie wyszło ono poza fazę wstępną. Kryzys, z którego narodziła się epoka Oświecenia, w Polsce nie dotyczył monarchii absolutnej, ale szlacheckiego republikanizmu i parlamentaryzmu. Fakt ten był przyczyną odmienności polskiego Oświecenia od zachodniego. Jego istotą nie była walka o wolność, ale o nowe rozumienie tego słowa; nie zabiegano też o usankcjonowanie równości, ale o zerwanie z łączeniem tej wartości wyłącznie ze szlachectwem; w Polsce od dawna ponadto istniał parlamentaryzm, nie trzeba było zatem krytykować monarchii w imię podziału władz. Koniecznością za to okazało się uzdrowienie Rzeczypospolitej, wyciągnięcie jej z anarchii, w której się znalazła. Toteż, gdy w całej Europie dążono do ograniczenia władzy centralnej, poddania jej kontroli narodu, w Polsce wysiłek oświeconych szedł właśnie w kierunku wzmocnienia tej władzy. W zagrożonym utratą suwerenności kraju zagadnienia polityczne zaciążyły na kształcie myśli polskiej XVIII stulecia, a hasło naprawy Rzeczypospolitej stało się głównym zawołaniem polskiego Oświecenia.
Podział epoki w Polsce
Przejście od sarmatyzmu do Oświecenia w Polsce było wieloetapowym procesem, trudno zatem jednoznacznie wyznaczyć cezurę między nimi. Długo spierano się o datę początkową, a także o periodyzację polskiego Oświecenia. Powszechnie przyjmuje się jego trzyetapowość, wyróżniając trzy fazy powiązane ściśle z wydarzeniami politycznymi, które miały wtedy miejsce w Rzeczypospolitej:
1740-1764 – faza wstępna – elementy wczesnego Oświecenia występowały wówczas razem z elementami kultury charakterystycznymi dla epoki saskiej (schyłkowego
1764-1795 – główna, dojrzała faza polskiego Oświecenia przypadająca na lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego – stąd jej nazwa oświecenie stanisławowskie. Powstaje wówczas „Monitor”, Szkoła Rycerska, obraduje Sejm Wielki i uchwala Konsytytucję 3 Maja. Oświecenie stanisławowskie trwało do utraty niepodległości przez Rzeczypospolitą w 1795 r. Okres ten dzieli się jeszcze cezurą około roku 1788.
1795-1822 – po III rozbiorze Polski Oświecenie weszło w fazę późną – postanisławowską, porozbiorową. Pod koniec tego okresu wyraźnie dochodzą do głosu elementy światopoglądu romantycznego. Jako umowną datę graniczną wymienia się rok 1822, kiedy to Adam Mickiewicz wydał swoje Ballady i romanse. Definitywny kres zmierzającego ku schyłkowi Oświecenia przyniosło powstanie listopadowe.

Klasycyzm (łac. classicus - pierwszorzędny, wzorowy, wyuczony) - prąd literacki, który rozwinął się w XVII w. we Francji i występował w rożnym nasileniu i postaciach w literaturach europejskich XVIII w. W niektórych krajach zanikł dopiero w pierwszym ćwierćwieczu XIX w. Nawiązuje programowo do estetyki i sztuki czasów starożytnych, przedstawiciele klasycyzmu dążyli do wypracowania uniwersalnych norm twórczości literackiej i podporządkowania im praktyki pisarskiej. Za najpełniejszą wykładnię klasycystycznej teorii literatury uznaje się Sztukę poetycką Boileau (1674).
Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum ponadczasowych wartości. Cel ten miał być osiągany przez naśladowanie doskonałych wzorów, głównie antycznych, oraz przez naśladowanie natury pojmowanej jako odkryta przez rozum istota rzeczy. Tematykę i budowę dzieł określały reguły, z których najogólniejszą była zasada decorum, a także wymogi prawdopodobieństwa, harmonii, umiaru i przestrzegania jednorodności estetycznej utworu. Przejawem formalnego rygoryzmu teorii klasycyzmu była m.in. zasada trzech jedności, obowiązująca w dramacie. Klasycyzm stawiał też wymogi jasności i czytelności języka, który winien być zarazem zwięzły, intelektualno-pojęciowy, odwołujący się do wzorców retorycznych. Ważnym przejawem teorii i praktyki klasycyzmu było przestrzeganie norm gatunków literackich, ich hierarchii i czystości. Najwyżej ceniono gatunki o tradycji antycznej: epos, tragedię, odę, list poetycki, bajkę, satyrę. W Polsce klasycyzm (zwany też klasycyzmem stanisławowskim) był głównym prądem literackim oświecenia, formułującym program piśmiennictwa zaangażowanego w społeczno-polityczną reformę kraju. Wystąpił w latach pięćdziesiątych XVIII w., w środowiskach magnackich (Wacław Rzewuski), następnie znalazł wyraz w twórczości najwybitniejszych pisarzy okresu: Ignacego Krasickiego, Adama Naruszewicza, Stanisława Trembeckiego, Franciszka Bohomolca oraz w traktatach i poetykach (m.in. Sztuka rymotwórcza Franciszka Ksawerego Dmochowskiego, 1788). Za sprawą klasycyzmu dokonały się w Polsce recepcja literatury europejskiej XVII w. oraz nawiązanie kontaktów ze współczesną europejską myślą estetyczną i twórczością poetycką. Założenia klasycyzmu osiemnastowiecznego zostały przejęte i częściowo przekształcone przez klasycyzm warszawski (postanisławowski).
Klasycyzm postanisławowski, klasycyzm warszawski - tendencje i zjawiska występujące w literaturze polskiej pierwszego trzydziestolecia XIX w., głównie w środowisku warszawskim, związane z działalnością pisarską Ludwika Osińskiego, Kajetana Koźmiana, Alojzego Felińskiego, Franciszka Morawskiego, Franciszka Wężyka, Franciszka Salezego Dmochowskiego. Nawiązując do założeń francuskiego klasycyzmu, głosili oni w traktatach z zakresu estetyki literatury, utworach poetyckich i wypowiedziach krytycznoliterackich program literatury podporządkowanej normatywnym regułom gatunkowym oraz zasadom puryzmu językowego, odwoływali się zarazem do nowych kategorii estetycznych, takich jak smak i wzniosłość. Uprawiali twórczość o tematyce historycznej, głownie epos i tragedię, a także poemat opisowy i odę, zajmowali się pracą przekładową. W latach dwudziestych polemizowali z przedstawicielami romantyzmu, którzy atakowali epigoński charakter twórczości klasycyzmu warszawskiego oraz polityczną ugodowość jego przedstawicieli (walka klasyków z romantykami) i ukształtowali utrwaloną w historii literatury stronniczo negatywną opinię o klasycyzmie warszawskim, znajdującą wyraz m.in. w pejoratywnym określeniu "pseudoklasycyzm".
Rokoko (franc. rococo, od rocaille - muszla zdobiąca grotę) - nazwa stosowana najpierw do określenia stylu w sztukach plastycznych i architekturze pierwszej połowy XVIII w., a następnie używana także w odniesieniu do zjawisk literackich, w których przejawiały się tendencje analogiczne do występujących w plastyce. Znalazły one wyraz w zainteresowaniu sferą przeżyć osobistych i kameralnych, erotyzmem, wysublimowaną elegancją życia środowisk dworskich. Zarówno w życiu, jak i w sztuce, którą traktowano jako formę wyrafinowanej zabawy, głównymi wartościami estetycznymi były wdzięk i smak. Realizowały się one w takich gatunkach, jak: anakreontyk, epigramat, salonowa komedia, rokokowa odmiana sielanki, a także w formach opartych na grze intelektualnego dowcipu, zaskakujących pointach, m.in. w powiastce filozoficznej i eseju. W Polsce rokoko literackie przejawiło się m.in. w twórczości Franciszka Dionizego Kniaźnina i Tomasza Kajetana Węgierskiego.