Zagrożenia dla współczesnej demokracji

Demokracja jest powszechnie uważana za najlepszy z istniejących systemów ustrojowych. Nie oznacza to jednak, że nie mogą jej zagrozić żadne sytuacje kryzysowe czy nawet niebezpieczeństwo upadku. Przykładem jest kryzys demokracji w okresie międzywojennym, a zwłaszcza upadek republiki weimarskiej w 1933 roku. Zagrożenia mogą dotyczyć zarówno demokracji jako systemu, jak i jej poszczególnych zasad fundamentalnych. Do jednych z najpoważniejszych zagrożeń należą: dyktatura większości, nietolerancja, patologie władzy, anarchia, demokracja narzucona, tendencje autokratyczne i totalitarne, bierność społeczna, sytuacja ekonomiczna i sytuacja międzynarodowa.

Dyktatura większości

Jedno z najpoważniejszych zagrożeń związane jest z samą istotą demokracji, w której decyduje wola większości. Poważnym problemem jest ustalenie, w jakim stopniu większość ma faktycznie rację i w jakich sprawach nie należy się do niej odwoływać. Historia zna wiele przykładów błędnych opinii większości. W hitlerowskich Niemczech jedynie znikoma część społeczeństwa sprzeciwiała się eksterminacji ludności żydowskiej. W Republice Południowej Afryki większość murzyńska odwzajemnia się białej mniejszości za lata apartheidu. W Turcji większość odmawia praw mniejszości kurdyjskiej. Wątpliwości budzi uznawanie decyzji większości w sprawach istotnej wagi. Znaczna część społeczeństwa polskiego opowiada się za przywróceniem kary śmierci. Jednak ponowne jej zasądzanie i wykonywanie byłoby naruszeniem jednej z najważniejszych wartości uniwersalnych, jaką jest życie człowieka.

System demokratyczny wykształcił mechanizmy zabezpieczające przed zagrożeniem dyktaturą większości. Należą do nich przede wszystkim konstytucyjnie zagwarantowane prawa mniejszości, a także ordynacja wyborcza zapewniająca im odpowiednią liczbę mandatów w organach przedstawicielskich. Istotną rolę odgrywa także złożony proces legislacyjny, który wyklucza praktycznie wprowadzenia w życie prawa naruszającego interes mniejszości. W Polsce taką funkcję pełni między innymi Trybunał Konstytucyjny, orzekający o zgodności aktów prawnych z ustawą zasadniczą. Ważnym zabezpieczeniem jest wprowadzenie ograniczeń dotyczących możliwości zmiany konstytucji. Barierą dla dyktatury większości są również podpisane i ratyfikowane przez państwo konwencje i umowy międzynarodowe dotyczące ochrony praw człowieka, a także umowy dwustronne z sąsiednimi krajami o prawach mniejszości narodowych.

Nietolerancja

Nieprzestrzeganie praw mniejszości jest zwykle związane z brakiem tolerancji, czyli wyrozumiałości wobec cudzych poglądów, upodobań, wierzeń i zachowań. Dominująca w społeczeństwie postawa nietolerancji może doprowadzić do zepchnięcia mniejszości na margines życia publicznego. W efekcie mniejszość w walce o swoje interesy będzie się uciekać do środków sprzecznych z fundamentalnymi zasadami demokracji. W ten sposób można by wyjaśnić, ale nie usprawiedliwić wiele wypadków terroryzmu.

Brak szacunku dla prawa

Jednym z najważniejszych obowiązków konstytucyjnych każdego obywatela Rzeczypospolitej Polskiej jest przestrzeganie prawa. Zgodnie z artykułem 2 Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym. Oznacza to, że wszystkie organy władzy państwowej działają zgodnie z prawem, a obywatele są chronieni przed samowolą urzędników. Nagminne niewypełnianie przez obywateli obowiązku przestrzegania prawa prowadzi w konsekwencji do anarchii, a łamanie zasady państwa demokratycznego jest przyczyną wielu patologii władzy, na przykład korupcji.

Anarchia

Poważnym zagrożeniem dla demokracji jest także anarchia, czyli stan chaosu i dezorganizacji, wynikający z bezsilności władzy państwowej. Słabość państwa może sprawić, że akceptowane w demokracji formy wyrażania dezaprobaty, takie jak strajki i zgromadzenia, mogą przybrać postać zbyt gwałtowną i niekontrolowaną, a w rezultacie doprowadzić do dezorganizacji życia publicznego.

Patologie władzy

Zagrożeniem dla demokracji jest także brak zaufania społeczeństwa do elit sprawujących władzę. Zerwanie więzi między rządzącymi i rządzonymi prowadzi w efekcie do ukształtowania się elit politycznych negatywnie postrzeganych przez resztę społeczeństwa. Brak zaufania do polityków przeradza się zwykle w niechętny stosunek do podstawowych dla demokracji instytucji takicah jak parlament, rząd oraz partie polityczne. Nieprzychylne nastawienie do władzy potęguje również przeświadczenie o skorumpowaniu jej urzędników. Korupcja jest sprzeczna z zasadą sprawiedliwości i zagraża prawom człowieka. Narusza między innymi zasadę równości wszystkich ludzi wobec prawa, równego dostępu do służby publicznej, a także prawa jednostki do pracy, zabezpieczenia społecznego, opieki lekarskiej i oświaty. Zjawisko korupcji nie tylko podważa zaufanie do osób sprawujących władzę i do instytucji demokratycznych, ale stanowi także poważną przeszkodę uniemożliwiającą reformy gospodarcze oraz społeczne w państwach postkomunistycznych i krajach Trzeciego Świata. Może również doprowadzić do dezorganizacji życia gospodarczego.

Demokracja narzucona

Dla trwałości demokracji istotne znaczenie ma również sposób jej wprowadzenia do systemu politycznego państwa. Narzucona z zewnątrz demokracja może zostać przez społeczeństwo odrzucona nie z powodu niechętnego stosunku do jej zasad, ale sposobu ich wprowadzenia. Przykładem jest odrzucenie w 1812 roku przez społeczeństwo hiszpańskie postępowej konstytucji wprowadzonej siłą przez Francuzów. Zagrożeniem dla idei demokratycznych jest również wdrażanie ich w wyniku krwawego przewrotu (Rumunia, Panama). Może to stworzyć niebezpieczny precedens, na który mogą się powołać skrajnie radykalne grupy, usprawiedliwiając użycie siły w celu osiągnięcia szczytnego celu.

Nieprzestrzeganie zasad demokratycznych

Poważnym zagrożeniem dla bytu państwa demokratycznego jest nieprzestrzeganie zasad demokratycznych zawartych w konstytucji. Jedną z najważniejszych jest zasada suwerenności narodu, zgodnie z którą władzę w państwie sprawuje naród bezpośrednio lub poprzez swoich przedstawicieli wybranych w demokratycznych wyborach. Fałszowanie wyników głosowania lub list poparcia kandydata, posługiwanie się kłamstwem i oszczerstwami w kampanii wyborczej wypaczają tę zasadę i są zagrożeniem dla demokracji. Dla utrzymania demokratycznych zasad życia publicznego istotną rolę odgrywa pluralizm, zarówno polityczny, społeczny, jak i ekonomiczny. Delegalizacja partii opozycyjnych i stowarzyszeń niewygodnych dla sprawujących władzę utrudnia prowadzenie uczciwej gry politycznej. Podobny efekt dają administracyjne ograniczenia działalności partii politycznych i stowarzyszeń na przykład konfiskata majątku, zakaz prowadzenia działalności wydawniczej i gospodarczej. Jednym z fundamentów demokracji jest gospodarka rynkowa. Nieprzestrzeganie zasady pluralizmu ekonomicznego poprzez utrzymywanie monopoli, rozbudowany system koncesji, skomplikowane procedury podejmowania działalności gospodarczej to czynniki szkodliwe dla demokracji.

Zagrożeniem dla systemu demokratycznego jest także nieprzestrzeganie zasady podziału i równowagi władz. Już Monteskiusz wskazywał na niebezpieczeństwa wynikające z przewagi władzy ustawodawczej, wykonawczej lub sądowniczej. Naruszeniem tej zasady jest łączenie mandatu parlamentarnego ze stanowiskiem w administracji państwowej.

Wolność słowa jest jedną z najważniejszych swobód demokratycznych. Zapewniają ją między innymi niezależne media. Wszelkie ograniczenia ich działalności przez administrację państwową (ograniczanie zasięgu stacji radiowych i telewizyjnych, likwidowanie dzienników i czasopism opozycyjnych, ograniczanie możliwości finansowania mediów oraz represjonowanie dziennikarzy) uniemożliwia wyrażanie opinii przez społeczeństwo, a w konsekwencji sprawowanie kontroli społecznej nad działaniami władzy.

Poważnym zagrożeniem dla demokracji jest również nieprzestrzeganie praw jednostki, zwłaszcza w sytuacji, gdy większość narzuca swoją wolę mniejszości przy braku tolerancji oraz nieprzestrzeganiu prawa.

Źródłem zagrożeń dla demokracji mogą być także sprzeczności pomiędzy wartościami występującymi w społeczeństwie (zob. str. 134). Same konflikty wartości nie są zagrożeniem dla demokracji, o ile funkcjonują w społeczeństwie procedury ich rozwiązywania (negocjacje, mediacje, arbitraż, niezawisłe sądy).

Autokratyzm i totalitaryzm

Największym zagrożeniem dla demokracji są autokratyzm i totalitaryzm, będące jej absolutnym zaprzeczeniem. Autokratyzm i totalitaryzm naruszają wszystkie fundamentalne zasady demokracji, jak pluralizm, system przedstawicielski, prawa i swobody obywatelskie, podział i niezależność władz. Choć trudno sobie wyobrazić, aby w którymś z państw o ugruntowanym systemie demokratycznym doszło do zmiany ustroju na autokratyczny lub totalitarny, to takie niebezpieczeństwo wciąż istnieje w odniesieniu do młodych demokracji. Słabość władzy państwowej, chaos i anarchia, wypadki patologii w gronie elit politycznych mogą w społeczeństwie budzić tęsknoty za władzą silnej ręki.

Bierność społeczna

Demokracja jest systemem, który ma służyć przede wszystkim ludziom. Suwerenność ludu, czyli powierzenie mu władzy, jest jedną z fundamentalnych zasad demokracji. Brak zaufania społecznego dla sprawujących władzę prowadzi zwykle do wyłączenia się części społeczeństwa z życia publicznego. Przekłada się to na niską frekwencję wyborczą. W rezultacie pojawia się wątpliwość, w jakim stopniu większość jest faktycznie wyrazicielem woli przeważającej części społeczeństwa. Przy frekwencji wyborczej poniżej 50%, najczęstszej w wypadku wyborów w Polsce, każda wyłoniona większość parlamentarna będzie reprezentowała mniejszość obywateli.

Problemy ekonomiczne społeczeństwa

Poważnym zagrożeniem dla demokracji jest również aktualna sytuacja ekonomiczna państwa. Trudności ekonomiczne państwa obniżają zaufanie do władzy, a także powodują radykalizację nastrojów w społeczeństwie. Kryzys ekonomiczny był czynnikiem sprzyjającym dojściu do władzy faszystów we Włoszech i Niemczech. Tragiczny stan gospodarki Argentyny pod koniec 2001 roku spowodował gwałtowny wybuch społecznego niezadowolenia z instytucji państwa.

Pod koniec 2001 roku gospodarka Argentyny (trzecia co do wielkości w Ameryce Łacińskiej) znalazła się na skraju bankructwa. Dług publiczny tego państwa sięgnął 132 mld dolarów amerykańskich. Bezrobocie osiągnęło poziom 20%. 14 spośród 36 min mieszkańców żyje w stanie ubóstwa. Kryzys spowodował gwałtowne wystąpienia i protesty ludności. 19 grudnia w zamieszkach ulicznych w Buenos Aires zginęło 8 osób, a ponad 110 zostało rannych.

Apartheid - polityka dyskryminacji Afrykanów w Republice Południowej Afryki, mająca na celu utrzymanie supremacji (zwierzchnictwa) Europejczyków