Środowisko naturalne

Współczesne rozmieszczenie lądów i oceanów na kuli ziemskiej jest efektem długotrwałej i bogatej w wydarzenia historii geologicznej Ziemi.

Na globie ziemskim wyróżniamy siedem kontynentów: Azja (44 mln. km2), Afrykę (30 mln. km2), Amerykę Północną (24 mln. km2), Amerykę Południową (18 mln. km2), Antarktydę (14 mln. km2), Europę (10 mln. km2), Australię i Oceanię (9 mln. km2).

Największy jednak obszar zajmują oceany – ponad 2/3 powierzchni globu ziemskiego. Łączą się on ze sobą tworząc tzw. wszechocean. Charakterystyczne cechą rozmieszenia lądów jest to, że zwężają się one ku południowi, natomiast oceany rozszerzają się ku południowi. Na południu granice między trzema oceanami trudno wyznaczyć, dlatego przyjęto umowny przebieg. Stanowią je południki przebiegające przez najdalej wysunięte na południe punkty. Są to Przylądek Igielny w Afryce, Przylądek Horn w Ameryce Południowej, Przylądek Południowy w Tanzanii.

Wyróżniamy trzy oceany:
1. Ocean Spokojny zwany także Wielkim lub Pacyfikiem. Jest największy.
2. Ocean Atlantycki.
3. Ocean Indyjski – najmniejszy.

Rozmieszczenie kontynentów na kuli Ziemskiej jest nierównomierne. Największe zgrupowanie lądów tworzą Azja z Europą, zwane często Eurazją i Afryka. Europę od Afryki oddziela wąskie Morze Śródziemne a Afrykę i Azję Morze Czerwone. Najdłuższa granica lądowa między kontynentami na Ziemi oddziela Europę od Azji. Wytyczono ją u wschodnich podnóży Uralu. Oceany na kuli ziemskiej tworzą zwartą powłokę wodną oblewającą lądy. Na Ziemi występują także morza – jest to część oceanu znajdująca się w pobliżu i oddzielona od niego łańcuchem wysp, półwyspem, wąską cieśniną lub progiem podwodnym, utrudniającym wymianę wód z oceanem.

Ze względu na sposób otoczenia morza przez lądy wyróżniamy:
1. Morza przybrzeżne np. Morze Północne, Berlinga, Ochockie, Japońskie
2. Morze śródziemne (śródlądowe) np. Morze Bałtyckie, Czerwone, Śródziemne

Morza uchodzą do oceanów cieśninami. Są to zwężone części morza lub oceanu, oddzielające od siebie stałe wyspy lub lądy. Specyficznym zbiornikiem jest Morze Kaspijskie, które nie ma połączenia z wodami oceanicznymi, a więc posiada cechy typowego jeziora. Stanowi jednak pozostałość dawnego morza z trzeciorzędu, które w skutek zmian klimatycznych (suchość klimatu) i działania sił wewnętrznych straciło połączenie z oceanami.

Zatoka jest to część morza lub oceanu wciskająca się w ląd, co upodabnia ją do morza (oczywiście jeśli jest odpowiednio duża).
W ukształtowaniu terenu występują ogromne różnice wysokości. Najwyższym punktem na lądzie jest Mount Everest (8848 m n.p.m.) w Himalajach. Najgłębszym miejscem na Ziemi jest natomiast głębia zwana Rowem Mariańskim (11022 m p.p.m.) na Oceanie Spokojnym. Różnice w wysokości w obrębie powierzchni Ziemi sięgają prawie 20 km. Na kuli ziemskiej wyróżniono kilka form ukształtowania powierzchni.

Są to:
1. Góry – powyżej 500 m n.p.m. np. Kordyliery, Andy, Himalaje.
2. Wyżyny – powyżej 300 m n.p.m., np. Wyżyna Tybetańska, Środkowosyberyjska, Brazylijska.
3. Niziny – od 0 do 300 m n.p.m. Najrozleglejsze niziny na świecie to:Chińska, Wschodnioeuropejska, Gangesu, Amazonki, La Planty.
4. Depresje – poniżej p.m. Najgłębszą depresją na kuli ziemskiej jest leżące w zapadlisku tektonicznym Morze Martwe. Lustro wody znajduje się na 392 m p.p.m. W Europie duże obszary depresji występują na Nizinie Nadkaspijskiej i w Holandii.
5. Szelf – część powierzchni lądowej znajdująca się pod wodą mórz i oceanów. Koniec szelfów oznacza maksymalny zasięg kontynentów n Ziemi.
6. Stok kontynentalny – jest to stromo nachylona powierzchnia (do 15О) o wysokości względnej od 3000 do 4000 m.
7. Rowy oceaniczne – są to głębokie (8-11 km)i stosunkowo wąskie rozpadliny w dnie oceanicznym, ciągnące się nawet kilka tyś. km.

Na kuli Ziemskiej występuje 5 stref oświetleniowych: jedna międzyzwrotnikowa, dwie w umiarkowanych szerokościach geograficznych i dwie okołobiegunowe. Granicami tych stref są charakterystyczne równoleżniki: Zwrotnik Raka i Koziorożca oraz koło podbiegunowe północne i południowe. Ilość promienie słonecznych docierających do Ziemi zależy głównie od szerokości geograficznej. Dlatego też na kuli ziemskiej występują zróżnicowane: temperatury, ciśnienia atmosferyczne i opady. Stało się to podstawą do wyróżnienia stref klimatycznych.

Występują one symetrycznie do równika:
a) strefa klimatów równikowych – powietrze silnie nagrzewane przez cały rok, gwałtowne opady deszczu, w klimacie podrównikowym występują dwie pory roku:sucha i deszczowa, średnia temperatura wszystkich miesięcy powyżej +20ОC;obejmuje Nizinę Amazonki, Kotlinę Kongo i południowo – wschodnią Azję –równikowy, wybitnie suchy; podrównikowy wilgotny obejmuje strefy na północ i południe od klimaty równikowego; podrównikowy suchy obejmuje w północno – wschodniej części Wyżyny Brazylijskiej, prawie cała Afryka środkowa prócz Doliny Kongo i obrzeży, pas w północno środkowej Australii.
b) strefa klimatów zwrotnikowych – rozciąga się na północ i południe o strefy klimatów równikowych, dominuje gorące i suche powietrze. W klimacie podzwrotnikowym latem dominuje powietrze zwrotnikowe, w zimie napływa zaś powietrze ze strony klimatów umiarkowanych. Opady skąpe, sporadyczne.

W strefie klimatów zwrotnikowych można podzielić na dwa typy:
- zwrotnikowy wybitnie suchy – pustynny, północna Afryka – Sahara,Półwysep Arabski, zachodnia część Półwyspu Indyjskiego, Półwysep Kalifornijski (Dolina Śmierci), środ. i zach. Część Australii, środ.- zach. część Ameryki Płd. Atacama –Chile
- podzwrotnikowy: południowe krańce Australii i Afryki, południowa i środkowa część USA, północna część Argentyny, południowa część Azji;
c) strefa klimatów umiarkowanych szerokości geograficznych, kształtowany głównie przez masy powietrza polarnego. Wyróżniamy morski i kontynentalny. Zajmuje obszary południowej Ameryki Południowej, środkową część Ameryki Północnej, środkową część Europy i Azji
d) strefa klimatów okołobiegunowych średnia roczna temperatura poniżej 0ОC, opady całoroczne z przewagą śnieżnych. Wyróżnia się klimat subpolarny i polarny. Klimat subpolarny obejmuje pólnocną część Kanady, północno – wschodnią część Azji ( Wyżyna Środkowo Syberyjska).

W zasięgu klimatu polarnego znajduje się cała Antarktyda, Grenlandia, północne krańce Ameryki Północnej oraz Azji i niewielkie obszary w północnej Europie.

Rozmieszczenie roślinności zależy głównie od warunków klimatycznych, a w szczególności od wielkości opadów i ich rodzaju w ciągu roku. Ponadto znaczny wpływ na typ roślinności mają: rodzaj gleby, wysokość nad poziomem morza, ukształtowanie terenu, odległość od oceanów i mórz. Pomimo znacznej różnorodności świata roślinnego na Ziemi można w jego rozmieszczeniu dostrzec pewne prawidłowości. Przechodząc od biegunów ku równikowi, wyróżniono na lądach strefy roślinne, w których dominuje określony typ roślinności. Są to:tundra, tajga, lasy liściaste klimatu umiarkowanego, stepy, pustynie i półpustynie, sawanny i wilgotne lasy równikowe. Od klimatu zależy również strefowy układ gleb.

Wyróżnić tu możemy:
- gleby tundry – głównie północne obszary okołobiegunowe. Są to gleby bardzo mało urodzajne.
- bielicowe (klimat kontynentalny chłodny), duży obszar północno – wsch0dniej Europy i północna część Ameryki Północnej ( północna Kanada). Są to gleby mało urodzajne,silnie zakwaszone.
- brunatne (klimat umiarkowany cieplejszy – morski- przejściowy). Zachodnie i wschodnie wybrzeże Ameryki Południowej, daleki Wschód. Są to gleby bardziej urodzajne niż bielicowe.
- czarnoziemu stepowe. Zawierają duże ilości próchnicy – najbardziej urodzajne na świecie. Zajmują tereny południowo wschodniej części Europy, step Północno Amerykański, południowa część Niziny La Platy.
- inicjalne bardzo słabo wykształcone (lotne piaski, wydmy), Północna Afryka, Półwysep Arabski, Środkowa Azja, środ. i zach. Australia.
- żółtoziemy, czerwonoziemy, laterytowe dorzecze Amazonki, środ. Afryka, południowo – wschodnia Afryka.
Rodzaj i jakość gleby zależy głównie od: ukształtowania powierzchni, klimatu, budowy geologicznej i szaty roślinnej. Jeśli człowiek będzie wpływał np. na szatę roślinną poprzez wycinanie drzew, wpłynie to również niekorzystnie na glebę. Również do gleby dostają się różnorodne odpady. Podczas gospodarowania dochodzi często do znacznych przeobrażeń gleb i rzeźby terenu.

Środowisko geograficzne w którym żyje człowiek, jest systemem bardzo złożonym, obejmującym elementy naturalne (przyrodnicze) występujące na danym terenie ściśle ze sobą powiązane i od siebie uzależnione, oraz sztuczne (antropogeniczne), stworzone przez człowieka i mające jemu służyć. Zarówno człowiek jak i siły przyrody mogą wpływać na środowisko naturalne. Zmiany, które zachodzą, mają często nieodwracalne skutki; wpływają na wszystkie elementy środowiska przyrodniczego takie jak:
a) klimat
b) ukształtowanie powierzchni
c) budowa geologiczną
d) nawodnienie
e) glebę
f) szatę roślinną
g) świat zwierząt

Odkąd człowiek zaczął wpływać na środowisko, powstały trzy teorie, określające zależności pomiędzy człowiekiem a przyrodą. Jedna z nich, znana pod nazwą determinizmu geograficznego głosiła, że środowisko przyrodnicze decyduje o istnieniu ludzi. Inna koncepcja, indeterminizmu, odrzucała jakikolwiek wpływ środowiska na rozwój społeczny człowieka. Obie te teorie zostały odrzucone. Obecnie wiemy, że środowisko geograficzne jest niezbędne do funkcjonowania człowieka. Człowiek jest uzależniony od niego i tylko racjonalne działanie, nie wyrządzające zbędnych szkód środowisku może zapewnić długą egzystencję. Niszczenie środowiska zawsze obróci się przeciwko nam samym. Nie ulega wątpliwości, że środowisko ma olbrzymi wpływ na życie człowieka.

W zależności od warunków klimatycznych człowiek przejawia określone zachowanie. Zróżnicowanie tych warunków powoduje, że człowiek w różnych strefach buduje różne domostwa, inaczej się ubiera i inaczej się odżywia. Buduje osady zawsze w pobliżu wybrzeży morskich, na nizinach, niedaleko od źródeł wody słodkiej.

Obecnie zanieczyszczenie środowiska jest olbrzymie. Jeszcze w okresie, gdy podstawą gospodarki było rolnictwo, utrzymywał się stan równowagi między przyrodą a działalnością człowieka. Dopiero rozwój przemysłu fabrycznego zapoczątkowany w XVIII wieku doprowadził do degradacji środowiska w tak dużym stopniu. Wiek XX to klęska przyrody, której to my jesteśmy przyczyną. Strasznie późno bo dopiero w latach sześćdziesiątych zaczęto sobie zdawać sprawę ze zniszczeń jakich dokonano. W latach siedemdziesiątych stwierdzono, że świat zbliża się do barier przyrodniczych których przekroczenie warunkuje dalsze funkcjonowanie ekosystemów.

W ciągu ostatnich lat poznano kilka przyczyn zagrażających przyrodzie. Są to m.in.:
1. Karczowanie wilgotnych lasów równikowych. Spadek powierzchni tych lasów jest olbrzymi. Powierzchnia maleje w zastraszającym tempie 100-200 tyś. km2/rok. Owszem odbywa się sadzenie drzew ale wzrost jest to proces długoletni.

Już w średniowieczu zaczęto wycinać lasy i na ich miejscu zakładać pola. Masowa trzebież lasów w XVIII i XIX wieku doprowadziła do wyraźnych zmian klimatycznych np. na Niżu Środkowoeuropejskim. Nastąpiło zmniejszenie wilgotności powietrza, zwiększyły się dobowe i roczne wahania temperatury. Wycinanie lasów ma olbrzymie znaczenie w produkcji tlenu, bez którego nie będzie możliwe życie.

2. Wzrost ilości dwutlenku węgla w powietrzu. Powoduje to wzrost temperatury. Ocieplenie się klimatu może spowodować topnienie lodowców, a w konsekwencji zalanie znacznych obszarów ziemi.

Gdyby nie było efektu cieplarnianego w atmosferze Ziemi, średnia temperatura przy jej powierzchni wynosiłaby 18C, a nie około +15C jak obecnie. Różnica 33C powstaje wskutek zatrzymania przez tzw. gazy cieplarniane promieniowania podczerwonego odbitego od powierzchni Ziemi. Najważniejszym z nich jest para wodna, na którą przypada około 96% efektu cieplarnianego. Wpływ CO2 obejmuje około 22% całego efektu cieplarnianego, ale pokrywa się częściowo z działaniem pary wodnej, więc sam CO2 dodaje do tego efektu zaledwie 2.44%. Pozostałe gazy cieplarniane mają marginalne znaczenie.

3. Niszczenie warstwy ozonowej głownie przez freony występujące w dezodorantach ale także w systemach chłodniczych lodówek i zamrażarek. Ziemia otoczona jest grubą warstwą ozonu, który zatrzymuje 2/3 promieniowania ultrafioletowego, emitowanego przez Słońce. Warstwa ta znajduje się w stratosferze na wysokości 15-55 km. „Dziura” a w rzeczywistości przerzedzenie się warstwy ozonowej występuje głównie nad Antarktydą. Wkrótce naukowcy odkryli także pojawienie się jej nad Arktyką. Na początku lat 90 zaobserwowano także przerzedzanie się warstwy ozonowej w szerokościach umiarkowanych nad Europą i Ameryką Północną. Naprawianie tych szkód jest bardzo trudne, gdyż freony mają bardzo długi okres rozpadu i pozostaną w atmosferze jeszcze przez co najmniej 100 lat.

4. Wzrost zanieczyszczenia mórz i oceanów. Około 360 mln. km2 powierzchni Ziemi zajmują morza i oceany. Niestety, człowiek wykorzystuje je często jak wysypiska śmieci, niszcząc ogromna część zamieszkujących je roślin i zwierząt. Ocean styka się z lądem nie tylko na wybrzeżu, ale również za pośrednictwem sięgających w głąb lądu rzek. Zanieczyszczenia, głównie produkty przemysłu petrochemicznego, nawozy sztuczne, środki owadobójcze i chwastobójcze. Wszystkie te związki nie ulegają biodegradacji. Wody morskie stają się więc wielkim zbiornikiem nawozów i trucizn. Największym zagrożeniem dla oceanów jest ropa naftowa i jej pochodne. Katastrofy tankowców takich jak np. Torrey Canyon w 1967 roku – pełna odnowa ekosystemu trwała aż 6 lat, Amoco Cadiz w 1978 roku, Exxon Valdez w 1989 roku, The Braer w 1993 roku. Katastrofy doprowadzają nie tylko do skażenia wód morskich ale także i powietrza. Pomimo rosnącej świadomości zagrożeń, po morzach i oceanach wciąż pływają statki przewożące niebezpieczne substancje. Japoński statek Aktsuki Maru przewożący w 1992 roku ogromny ładunek radioaktywnego plutonu z Europy do Japonii czy niemiecki Karen B, który w 1987 roku krążył między Afryką a Europą z 2000 ton toksycznych odpadów to przykłady ponoszenia ogromnego ryzyka.

Niektóre koncerny specjalnie wypuszczają do morza chemikalia, których odpady się trudno pozbyć.

Drugie, po ropie naftowej, miejsce na liście najgroźniejszych dla środowiska substancji zajmują ścieki komunalne. W niewielkich ilościach wzbogacają one wprawdzie zawartość odżywczą wody i wspomagają rozwój wielu gatunków wodnych roślin i zwierząt, jednak wielkie ilości ścieków komunalnych stanowią śmiertelne zagrożenie dla ekosystemu.

5. Postępujący proces degradacji gleb. Wycięcie lasów i nieodpowiednia gospodarka hodowlana na terytorium Sahelu (region w Afryce na południe od Sahary) spowodowały szybkie pustynnienie tych obszarów. Szacuje się, że w Afryce na północ od równika ulega pustynnieniu ok. 1000 km2 rocznie. Ruchome wydmy zasypują wciąż nowe obszary, powodując zasypywanie roślinności i pól uprawnych, powiększając w ten sposób pustynie.

6. Zwiększanie się deficytu wody. Ocenia się, że co najmniej 35% lądów jest zagrożonych degradacją ze względu na brak wody. Przykładem świadomego oddziaływania na stosunki wodne jest osuszanie terenów podmokłych, bagien i torfowisk. Zmiany poziomu w różnych częściach świata zostały spowodowane przede wszystkim trzebieżą lasów, nieodpowiednią uprawą gruntów, niewłaściwą regulacją rzek oraz coraz większym poborem wód podziemnych, głównie na cele przemysłowe i komunalne.

7. Opad trujących substancji w regionach silnie uprzemysłowionych, prowadzący do degradacji gleb. Specyficzne warunki mikroklimatyczne ukształtowane przez człowieka występują w dużych miastach i obszarach miejsko – przemysłowych.Średnia dobowa temperatura powietrza jest tam o 1-2ОC wyższa, niż na peryferiach miast. W lecie promienie słoneczne nagrzewają budynki i drogi, w zimie zakłady przemysłowe emitują do atmosfery duże ilości ciepła. W dużych miastach występuje większa ilość opadów, głównie są to deszcze. Zanieczyszczenia takie jak dwutlenek siarki i tlenek azotu wypuszczane przez zakłady, łączą się z parą wodną występującą w powietrzu, reagują z nią i opadają w postaci kwaśnych deszczów.

Niszcząc w ten sposób roślinność, zakwaszają glebę i wodę oraz przyśpieszają korozję budowli i urządzeń metalowych.

Wszystkie te czynniki wpływają niekorzystnie na środowisko. Jeśli stan ten będzie dalej się utrzymywał a nawet jeszcze bardziej pogłębiał a my nie dołożymy wszelkich starań aby go minimalizować, doprowadzi do klęski ludzkości. Zmiany warunków fizycznych i chemicznych jakie następują prowadzą do obumierania roślin i zwierząt. Gdy zabraknie miejsca dla nas na Ziemi, będziemy musieli skolonizować inną planetę. Jak na razie najlepszym kandydatem na to miejsce jest MARS. Jest on stosunkowo blisko Ziemi, przypomina ją najbardziej ze wszystkich planet Układu Słonecznego. Znajduje się to w naszych możliwościach technicznych ale czy znajdą się na to fundusze ?

Gdy nie uda się poprawić stanu naszego środowiska, zmuszeni będziemy szukać pieniędzy.

CZY ZDĄŻYMY OPUŚCIĆ ZIEMIĘ PRZED ZAGŁADĄ, KTÓREJ BĘDZIEMY SPRAWCAMI ?