Rozwój i rola publicystyki od czasów odrodzenia do współczesności

Zacznę od tego, czym jest publicystyka. Publicystyka są to wypowiedzi dotyczące aktualnych tematów społecznych, politycznych, kulturalnych lub gospodarczych, głównie w formie prozatorskiej. Publicystyka pragnie oddziaływać na opinię publiczną, posługując się zarówno informacją, jak perswazją, a czasami demagogią (kształtowanie postaw, odczuć czy emocji w celu osiągnięcia własnych zamierzeń).
Rzetelna publicystyka stawia sobie za główny cel informowanie, wyjaśnianie, komentowanie zjawisk z przyjętego przez autora punktu widzenia. Twórcy publicystyki podejmują aktualności i opisują je w różnych formach: felietonach, szkicach lub recenzjach. Publicystyka łączy się z rozwojem prasy, czego dowodem są czasy oświeceniowe, lecz początku publicystyki polskiej upatruje się w renesansie.
1. Publicystyka w odrodzeniu [XV – XVI w.] to głównie piśmiennictwo polityczne. Głównymi przedstawicielami publicystyki odrodzenia byli: Andrzej Frycz Modrzewski oraz ksiądz Piotr Skarga. Postulowali oni za ograniczeniem wpływu szlachty, wzmocnieniem władzy króla oraz równością dla wszystkich stanów.
Andrzej Frycz Modrzewski w swoim traktacie \"O naprawie Rzeczypospolitej\" nawiązuje do idei państwa demokratycznego. Pisze konkretnie o Rzeczpospolitej stawiając wymagania władzom i narodowi. Autor napisał dzieło według założeń irenizmu, czyli światopoglądu głoszącego konieczność rozwiązywania sporów religijnych, etycznych i politycznych na drodze pokojowej dyskusji prowadzącej do kompromisów (wyznawał go również Erazm z Rotterdamu). W swoim dziele poruszał m.in. problem kar za zabójstwo – chłopa za zabójstwo skazywano na śmierć, podczas, gdy szlachcic pozostawał na wolności. Ponadto krytykował przekupstwo szlachty i interesowność duchowieństwa. W Polsce, niestety, traktat ukazał się w wersji okrojonej przez cenzurę. Wydano tu księgi \"O obyczajach\", \"O prawach\" i \"O wojnie\". Pełne wydanie (wraz z księgami \"O Kościele\" i \"O szkole\") ukazało się poza granicami kraju - w Bazylei.
W „Kazaniach sejmowych” Piotr Skarga przedstawił Polskę jako kraj gnębiony przez choroby. Czynnikami niszczącymi ojczyznę m.in. są: brak miłości do ojczyzny, prywata, osłabienie władzy królewskiej, niepraworządność, chciwość, wewnętrzne spory. Sugestywnie ukazał upadek państwa polskiego, do którego dojdzie, jeżeli naród zlekceważy przestrogi księdza. Kraj porównuje do mitycznego tonącego okrętu [nawiązanie do retoryki Horacego].
Ponadto publicystami epoki renesansu byli: Mikołaj Rej [„Krótka rozprawa”], Jan Kochanowski [„Satyry”], Stanisław Orzechowski.
Renesans to epoka ostrzeżeń przed klęską, upadkiem państwa. W epoce tej również starano się przedstawić jak najlepsze rozwiązanie, aby obronić Polskę przed bolesnym niepowodzeniem.
2. W epoce baroku [głównie XVII w., jak również koniec XVI i początek XVIII w.] publicystykę zepchnięto na dalszy plan. Dwoma z nielicznych przedstawicieli publicystyki w tym okresie byli Krzysztof i Łukasz Opalińscy. Najważniejszymi dziełami Krzysztofa były „Satyry”. Autor krytykuje w nich wady ustrojowe Rzeczypospolitej takie jak anarchia, samowola, przekupstwo posłów i sędziów. Łukasz Opaliński wsławił się takimi utworami jak „Obrona Polski” oraz „Rozmowa Plebana z Ziemianinem”. W „Obronie Polski” obala obraz kraju przedstawiony w książce Jana Barclay’a pt.: „Obraz charakterów”. Wprowadza wiele sprostowań słów Barclay’a co do położenia geograficznego Polski, jej bogactw naturalnych i wyglądu, jednak nie zachowuje obiektywizmu w sprawie ustroju kraju. W „Rozmowie Plebana z Ziemianinem” krytykuje demokrację szlachecką, słabość władzy wykonawczej, trzeźwo ocenia sytuację ojczyzny.
3. Wielki rozwój publicystyki nastąpił w oświeceniu [XVII – XVIII w.]. Jednym z najważniejszych wydarzeń publicystycznych było utworzenie „Monitora” w [21.03.] 1765 r. z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. „Monitor” redagowany był przez Adama Kazimierza Czartoryskiego i Ignacego Krasickiego. Można w nim było również przeczytać artykuły Franciszka Bohomolca, Adama Naruszewicza i wielu innych. Powstał na wzór angielskiego pisma „Spectator”. „Monitor” należał do czasopism moralnych, jednak w rzeczywistości realizował program polityczny obozu reform. Autorzy propagowali odnowę języka, literaturę klasyczną, teatr, wychowanie.
Drugim ważnym czasopismem, które powstało w oświeceniu były „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” wydane po raz pierwszy w 1770 r. Pomysł utworzenia pisma powstał wśród warszawskich jezuitów. Redaktorem został Jan Albertrandi, a jego współpracownikiem wspomniany już Adam Naruszewicz. Początkowo w „Zabawach” nie podejmowano kwestii politycznej, głównie pisano o filozofii oświeceniowej oraz literaturze europejskiej. W rok po założeniu, pismo to stało się nieoficjalnym organem obiadów czwartkowych [St. August Poniatowski, rozmowy o literaturze, sztuce, nauce, spotykali się tam poeci, malarze, artyści, działacze polityczni, dostojnicy]. W „Zabawach...” opublikowano m.in. „Hymn do miłości ojczyzny” Ignacego Krasickiego.
Ponadto w oświeceniu tworzył Stanisław Staszic, który napisał „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” mówiące o prawodawstwie, wychowaniu, sądownictwie, wojsku oraz „Przestrogi dla Polski”, które będą swoistą kontynuacją „Uwag...”, zawierają obraz Polski współczesnej oraz rady, jak sprawić, aby kraj był doskonały [szlachecko – magnacka, anarchiczna, targana egoistycznymi interesami Polska, której przeciwstawił wizję społeczeństwa doskonałego, kierującego się wspólnym dobrem. Poddanie krytyce liberum veto, wprowadzenie dziedzicznego tronu. Edukacja młodzieży. Publicystyka Staszica stanowi realizację zasad oświeceniowej filozofii, głoszonego przez nią praktycyzmu]. Kolejnym ważnym twórcą był Hugo Kołłątaj, który w „Listach Anonima” określa projekty reform w państwie [reforma wojska, skarbu, swobody obywatelskie, zasada zrównania stanów, główna rola w państwie to sejm nieustanny, co ogranicza rolę senatu, sprzeciw dla liberum veto, ważność edukacji pod patronatem KEN].
Inne publikacje oświeceniowe to m.in.: „Gazeta Narodowa i Obca”, „Kurier Polski”, „Polak Patriota”.
4. W romantyzmie nastąpił chwilowy zastój twórczości publicystycznej, później jednak powstały takie czasopisma jak: „Pielgrzym Polski”, „Manifest”, „Tygodnik Literacki”, „Orędownik Naukowy”, „Przegląd Nauk”, „Biblioteka Warszawska”, „Kurier Warszawski”. Na łamach gazet miały miejsce przede wszystkim spory pomiędzy klasykami a romantykami. Wtedy swoje znaczenie ujawniła krytyka literacka. Spór toczono głównie na łamach czasopism warszawskich. Zapoczątkowała go rozprawa Kazimierza Brodzińskiego [profesora literatury na Uniwersytecie Warszawskim, poety i krytyka literackiego] „O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej”, opublikowana w 1818 r. w „Pamiętniku Warszawskim”. Propagował on twórczość świeżą, oryginalną, uczuciową. W rok później Jan Śniadecki przeciwstawił się poglądom Brodzińskiego rozprawą ”O pismach klasycznych i romantycznych” wydrukowaną na łamach \"Dziennika Wileńskiego\". Krytykował romantyzm nazywając go \"szkołą zdrady i zarazy\", niosącą zagrożenie dla rozwoju oświaty, hołdującą \"barbarzyńskiej gwałtowności średniowiecza\". Stanowisko Śniadeckiego sprowokowało Mickiewicza do odpowiedzi w postaci ballady „Romantyczność”. Jednak pod zasłoną sporu literackiego kryła się walka polityczna. Romantykom nie odpowiadała bierna postawa klasyków w stosunku do polityki, chcieli oni być wolni i walczyć o sprawiedliwość.
5. Publicystyka pozytywizmu [koniec XIX w.] zaczęła kształtować się już w romantyzmie, kiedy to na łamach czasopism odbywały się spory klasyków („starych”) i romantyków („młodych”). Z czasem zaczęto łączyć pracę pisarską i publicystyczną – publicystyka u niektórych twórców kształtowała podwaliny do większych utworów literackich [tu: kroniki Prusa]. W publicystyce tej epoki panowała koncepcja pracy organicznej [podstawa programowa polskiego pozytywizmu, wzywająca do pomnażania zasobów gospodarczych narodu, do umacniania jego wewnętrznej organizacji, upowszechniania i podnoszenia poziomu oświaty. W ramach pracy organicznej propagowano konieczność unowocześnienia przemysłu i handlu. Poszczególne działy gospodarki, życia społecznego powinny się harmonijnie rozwijać, niczym części składowe jednego organizmu.]. Ponadto pisano o asymilacji Żydów i emancypacji kobiet [Eliza Orzeszkowa]. Twórcy publicystyki pozytywistycznej to przede wszystkim: Aleksander Świętochowski, Bolesław Prus [Aleksander Głowacki], Piotr Chmielowski, Eliza Orzeszkowa. Hasła pozytywistyczne propagowano na łamach takich czasopism jak: \"Kurier Warszawski\", \"Kurier Codzienny\", \"Przegląd Tygodniowy\", \"Słowo\", \"Czas\", \"Gazeta Polska\", \"Prawda\".
6. Publicystyka młodopolska rozwijała się jeszcze na bazie konfliktu „młodzi” – „starzy”. Konflikt ten odbywał się na dwóch płaszczyznach: pierwszą była obrona jednostki, indywidualności, sprzeciwienie się materializmowi, druga płaszczyzna to obrona niezależnej wartości sztuki. Najważniejszymi publicystami tejże epoki byli: Stanisław Brzozowski, Zenon Przesmycki – Miriam oraz Stanisław Przybyszewski. Brzozowski w manifeście „My młodzi” zarzuca poprzednikom przyziemność, obniżenie ideałów w życiu społecznym i indywidualnym. Apelem tym dowiódł, iż młodzi dążyli do prawdy i szczerości w życiu i w sztuce [kampania antysienkiewiczowska – Sienkiewicz kierował pod adresem młodych pisarzy zarzuty o „ruję i porubstwo”]. Przesmycki był redaktorem warszawskiego „Życia”. Był on przeciwny uprzedmiotowieniu sztuki, sprowadzeniu jej do rangi dokumentu. Przybyszewski był redaktorem krakowskiego „Życia”, później „Chimery”. Propagował on sztukę czystą. Prezentował koncepcję jednostki wybitnej – nadczłowieka (w języku niemieckim napisał artykuł „Chopin und Nietzsche” oraz inne znane niemieckie artykuły).
Innymi czasopismami w epoce Młodej Polski były „Ateneum” oraz „Museion” – bliski tendencjom klasycyzującym.
7. W dwudziestoleciu międzywojennym publicystyka skupiała się wokół odczuć, myśli ludzi w powojennej rzeczywistości. W tym okresie tworzyli m.in. Maria Dąbrowska oraz Stefan Żeromski. Maria Dąbrowska w swoich reportażach ujmowała sprawy współczesne. Próbowała dokonać analizy socjologicznej i psychologicznej przemian, jakie zachodziły w ludzkich umysłach w czasie wojny. Napisała ona m.in. „Myśli o sprawach i ludziach”, w których zawarte były artykuły i rozprawy o pisarzach (m.in. o Mickiewiczu, Słowackim, Prusie, Orzeszkowej, Żeromskim). Stefan Żeromski zabierał głos we wszystkich istotnych dla polskiej kultury i myśli sprawach; ekspresywny styl (określany mianem \"żeromszczyzny\"), podejmowanie tematów drażliwych obyczajowo zyskały mu niemało przeciwników; o znaczeniu jego poglądów świadczą najlepiej trwające nadal polemiki i spory. Napisał on m.in. „Projekt Akademii Literatury Polskiej”, w którym opowiadał się za powołaniem Polskiej Akademii Literatury reprezentującej piśmiennictwo polskie.
Znane czasopisma tego okresu to: „Zwrotnica” (wokół niej skupiali się poeci Awangardy Krakowskiej) oraz „Skamander”.
8. Współczesna publicystyka to nie tylko publikacje, ale również wypowiedzi nadawane w radiu czy telewizji. Została podzielona na publicystykę: polityczną, kulturalną, naukową, społeczną oraz sportową. Jednymi z najbardziej wybitnych współczesnych publicystów są: Ryszard Kapuściński, Hanna Krall oraz Waldemar Łysiak. Ryszard Kapuściński jest określany mianem dziennikarza wieku. Dzięki swoim podróżom po świecie sprawnie opisał sytuację panującą w wielu krajach. Owocami jego podróży były m.in.: „Czarne gwiazdy” czy „Cesarz”. Stawia sobie za cel rzetelną, prawdziwą, przejrzystą publicystykę, która wspiera się wyłącznie na faktach, a nie domysłach. Hanna Krall to warszawska dziennikarka, która zasłynęła powieścią – reportażem „Zdążyć przed Panem Bogiem”. Przeprowadzając wywiad z Markiem Edelmanem - byłym więźniem warszawskiego getta, dostarcza bardzo ważnych informacji o życiu w getcie i powstaniu. Waldemar Łysiak pisze o historii, polityce i sztuce. Na łamach takich czasopism jak „Tysol” czy „Najwyższy Czas” dzieli się swymi przemyśleniami w felietonach przepełnionych nie tylko głęboką refleksją, ale i humorem. M.in. w artykule zamieszczonym w „Tysolu” w listopadzie 2001 roku publikuje oświadczenie, w którym wyjaśnia, dlaczego umowa o przekazaniu cennych unikatów z jego biblioteki do Biblioteki Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk nie doszła do skutku.
9. Na przestrzeni ośmiu wieków doszło do imponującego rozwoju publicystyki. Niegdyś była monotematyczna – teraz porusza wszystkie istotne kwestie. Rola publicystyki była jest i będzie ogromna – jest to potężne, niezastąpione źródło informacji, rzetelnej i ogólnodostępnej. Jak będzie wyglądała publicystyka na przestrzeni kolejnych wieków? Czy również będzie odgrywać tak ważną rolę? Chcąc, nie chcąc, na to pytanie może odpowiedzieć nam tylko czas.