Polska wczesnopiastowska. Między jednością a podziałem.

Po śmierci Władysława Hermana w 1102 roku rządy w Polsce objął Bolesław Krzywousty. Pozbawił on Wielkopolski Zbigniewa, który utrzymywał dobre kontakty z sąsiadami – Czechami i Pomorzem. Krzywousty popadł z nimi w konflikt. Organizował wyprawy na Pomorze i w 1122 uzyskał zwierzchnictwo nad tymi terenami. Jednak w 1135 roku zmuszony jest złożyć hołd cesarzowi Lotarowi, a tym samym trybut z Rugii i Pomorza Zachodniego. Ostatnie lata życia Bolesława przebiegały spokojnie. Król głowił się nad uregulowaniem zasady dziedziczenia polskiego tronu. Bolesław miał aż pięciu synów i nie wiedział, jak sprawiedliwie rozdzielić władzę pomiędzy nich. W swoim testamencie z 1138 roku Krzywousty przekazał rządy następująco:
• Władysław – Śląsk
• Bolesław Kędzierzawy – Mazowsze i część Kujaw
• Mieszko – zachodnia Wielkopolska z Poznaniem
• Henryk – ziemia sandomierska
• Dzielnica senioralna – ziemia krakowska, sieradzka, wschodnia Wielkopolska z Gnieznem, część Kujaw i Pomorze jako lenno
• Oprawa wdowia dla Salomei – ziemia łęczycka
Przypuszcza się, że najmłodszy z synów Bolesława – Kazimierz urodził się już po śmierci króla wobec czego nie został uwzględniony w testamencie.
Władysław II zwany Wygnańcem zajmował nieco odosobnione stanowisko, dlatego, że był bratem przyrodnim młodszych książąt. Pochodził bowiem z pierwszego małżeństwa Bolesława ze Zbysławą – księżniczką ruską. Objąwszy Śląsk i dzielnicę senioralną Władysław stał się rzecznikiem jedności państwa. Walki między braćmi trwały od 1141 roku do roku 1146, kiedy Władysław został wygnany z Polski, a jego miejsce seniora przypadło Bolesławowi Kędzierzawemu. W trakcie trwania walk obie strony sięgały po pomoc ruską, zawierając sojusze z tamtejszymi książętami. W 1146 Bolesław przyłączył Śląsk do dzielnicy senioralnej. Za panowania tego seniora nastąpił dynamiczny rozwój ekonomiczny Polski. Rozwinęła się też forma feudalna państwa – Bolesław nie sprzeciwiał się osiedlaniu chłopów na dużych i niezagospodarowanych majątkach. Chłopi ci musieli natomiast uiszczać powinności na rzecz właścicieli ziemi. Ponadto w okresie jego 27 – letnich rządów powstało również dużo budowli kamiennych, jak np. kościół klasztorny w Czerwińsku.
Kolejnym władcą senioralnym stał się w 1173 roku Mieszko, zwany Starym. Był on politykiem z prawdziwego zdarzenia. Cechował go olbrzymi talent polityczny i najmocniejszy z dotychczasowych władców charakter. Stary konsekwentnie dążył do utrzymania jedności państwa zwołując zjazdy panujących w innych dzielnicach braci. Książę wymagał aby bracia konsultowali się z nim podejmując ważne decyzje w swych dzielnicach. Polityka skarbowa Mieszka była celowa i bezwzględna – dbał o to, by wszelkie opłaty i kary sądowe ściągano z dokładnością i surowo egzekwowano. Chcąc zapełnić skarb książęcy Mieszko często zmieniał walutę i tym samym zyskiwał znaczne kwoty. Polityka ta zubożała tych, którzy posiadali dużo monet, czyli możnowładców, co bardzo się im nie podobało. W 1177 roku przeciwko Mieszkowi wybuchł bunt i książę musiał uciec do Raciborza a stamtąd do Niemiec. Cztery lata później udało mu się odzyskać Wielkopolskę, nie odzyskał jednak dzielnicy senioralnej nad którą pieczęć sprawował Kazimierz Sprawiedliwy. Gdy umarł w 1194 roku panowie młodopolscy, w obawie przed rządami Mieszka, nowym władcą obwołali syna Kazimierza – siedmioletniego Leszka. Jednak Stary aż do swojej śmierci w 1202 uważał się za prawowitego władcę Polski. Następnym władcą był Leszek Biały – syn Kazimierza.
W okresie rozbicia dzielnicowego dokonało się ważne przeobrażenie gospodarczo – społeczne, ustrojowe i prawne Polski. W tym czasie odrębną pozycję prawną zyskało duchowieństwo. Podlegało ono własnemu, kanonicznemu prawu i własnemu sądownictwu. Nadania majątków ziemskich stały się główną formą wynagrodzenia za sprawowane przez możnowładców urzędy. Uprzywilejowaną pozycję prawną miało również rycerstwo, które w zamian za konną służbę wojskową posiadało ziemię na prawie rycerskim. Prawo to zwalniało od większości świadczeń na rzecz władcy oraz gwarantowało pełnię praw dziedzicznych. Rycerstwo podlegało sądownictwu księcia.
W rozbitym na dzielnice kraju powstało wiele ośrodków władzy – dworów książęcych. W każdym z księstw wytworzyła się odrębna administracja i warstwa urzędnicza, sądownictwo i skarb. Realna władza księcia zależała od wielu czynników: wielkości dzielnicy, którą dysponował, od liczby pretendentów do tronu, potęgi dzielnicowego możnowładztwa, możliwości wspólnoty z nimi i z Kościołem oraz od osobistych zdolności – ambicji i zasobności dzielnicowego skarbu.