Rola teatru publicznego.

W roku 1765 z inicjatywy króla powstał w Warszawie pierwszy stały teatr publiczny. Wydzierżawiono dla niego gmach zwany Operalnią, w którym zaczęły występować trzy zespoły: francus- ki, włoski i polski. W ten sposób zapoczątkowano działalność sceny narodowej.

Dla teatru udało się zjednać Franciszka Bohomolca, mającego już spore doświadczenie w pisaniu komedii (poprzednio tworzył je dla jezuickiej sceny szkolnej). Bohomolec aktywnie włączył się w realizację królewskiego programu reform. Zresztą dla teatru pisali też inni - Niemcewicz, Zabłocki.

Ulubionym gatunkiem, ściągającym niezmiennie publiczność były komedie, realizujące hasło "bawiąc - uczyć". Bohomolec przeto ośmieszał i krytykował zabobony, przesądy i inne wady sarmackie, a także powierzchowne uleganie wpływom i modom zagranicznym. Stworzył dwie postacie - Staruszkiewicza i Figlackiego - będące uosobieniem dwóch negatywnych typów ludzkich. Pojawiały się one bardzo często w jego komediach.

Znaczącą rolę w rozwoju i prowadzeniu teatru odegrał Wojciech Bogusławski. Wybrał on zaskakujący i szokujący zawód aktora, dość nietypowy dla szlachcica. Nie ograniczył się jednak do występowania na scenie - sam zaczął pisać sztuki, tłumaczyć i wystawiać opery włoskie. Po kilku latach objął funkcję dyrektora zespołu teatralnego, z którym był m.in. w Wilnie, Grodnie i Lwowie.

Szczególną rolę odegrała jednak jego działalność w dobie Sejmu Czteroletniego. Jego powrót do Warszawy w roku 1790 otworzył nowy rozdział w dziejach teatru. Objął on funkcję dyrektora w okresie niezwykle ważnym, w latach 1791 - 1794, kiedy scena wzbudzała ogromne emocje społeczne, podsycane wystawieniem takich sztuk, jak "Krakowiacy i górale" oraz "Powrót posła".

Bogusławski jest autorem właśnie "Krakowiaków i górali", sztuki przesyconej aluzjami i wątkami patriotycznymi. Jest to sztuka dość niezwykła. Autor zerwał w niej z dotychczasowym czerpaniem z wzorów obcych. Zamiast tego osadził jej akcję w podkrakowskiej wsi, a jej bohaterami uczynił chłopów. Nastąpiło w niej także zbratanie chłopów i górali, co stanowiło wyraźną wskazówkę dotyczącą przyszłej drogi Rzeczypospolitej. Sztuka została po trzech przedstawieniach zdjęta z afisza, ale wróciła na scenę w okresie Insurekcji Kościuszkowskiej.

Bogusławski - aktor, dyrektor Teatru Narodowego, autor i tłumacz wielu sztuk, historyk teatru i twórca podręcznika gry aktorskiej - ze względu na swą silną osobowość, a także silne zaangażowanie patriotyczne zajmuje w dziejach polskiego teatru miejsce wyjątkowe.