Motyw szczęścia w literaturze i przysłowiach

Za tezę, którą postaram się udowodnić w tej pracy, obrałam greckie przysłowie: Istnieje tyle rodzajów szczęścia, ile ludzkich miar.

Trudno określić, czym jest szczęście. Dla każdego może to być coś innego. Zazwyczaj pojęcie to jest utożsamiane z spełnieniem jakiegoś marzenia. Ktoś na przykład będzie szczęśliwy tylko jak zdobędzie fortunę, a inna osoba pragnie tylko założenia rodziny. Mogę jednak wymienić tutaj pewne często spotykane kanony: pieniądze, władza, sława, zemsta, łaska boska, miłość, rodzicielstwo, małżeństwo. Są to pewne cele, do których człowiek dąży i uważa, iż jedynie ich osiągnięcie może uczynić go spełnionym i zadowolonym. Oczywiście mogą to być zupełnie inne rzeczy, jednakże większość społeczeństwa wybiera jeden lub więcej z tej listy.

Motyw szczęścia obecny jest w życiu ludzkim od zarania dziejów. Widoczne jest to między innymi w przysłowiach. Polskie mówią m. in. o jego kruchości: Szczęście dziś matką, a jutro może być macochą. Szczęście i szkło tłuką się łatwo. Greckie wyrażają mądrości starożytnych: Istnieje tyle rodzajów szczęścia, ile ludzkich miar. Pierwszym warunkiem szczęścia jest rozsądek. Niemożliwość pełnego szczęścia dostrzegli Anglicy: Nigdy nie jesteśmy tak szczęśliwi, jak myślimy, że jesteśmy. Hindusi wspominają już o jego rodzajach: Szczęśliwi ci, co nie słyszą skarg osób drogich. Przysłowie łacińskie także dotyka tej kwestii, choć w inny sposób: Szczęśliwy, kto posiada. Istnieje jeszcze wiele innych sentencji mówiących na ten temat. To jest tylko niewielka ich część.

Jednym z odwiecznych ludzkich pragnień są pieniądze. O ich magii mówią jedne przysłowia: Pieniądze wszędzie dają wejście. Przy tym szczęście, przy kim pieniądze. Kto ma pieniądze, temu diabeł schodzi z drogi. Inne wspominają ich wady: Wielkie pieniądze, wielki kłopot. Kto kocha się w pieniądzach, pieniądzem się nie nasyci. Nigdy niewolnik pieniądza nie będzie uczciwym człowiekiem. Wielu ludzi uważa, że tylko one potrafią zaspokoić ich pragnienia i dać prawdziwe szczęście. Opisał to m. in. Karol Dickens w powieści Opowieść Wigilijna. Główny bohater Ebenezer Scrooge przez całe swoje życie dążył do zdobycia fortuny. Cały czas oszczędzał, pragnąc mieć coraz więcej i więcej. Nie był jednak naprawdę szczęśliwy. Dopiero trzy duchy, które ukazały mu się w noc wigilijną, pokazały mu, czego tak naprawdę potrzebuje. Zmienił swoje postępowanie i zaniósł prezenty rodzinie swojego pracownika. Oni sprawili, że przestał czuć się samotny. Dzięki duchom i tym biednym ludziom docenił magię świąt, a także zrozumiał, iż najważniejsi są bliźni. Innymi utworami związanymi z tym tematem są np. Przeminęło z wiatrem Margaret Mitchell lub Skąpiec Moliera. Wszystkie te dzieła pokazują, że pieniądze szczęścia nie dają. W większości ich bohaterowie po zdobyciu majątku zdają sobie sprawę, że nie są zadowoleni, czegoś im brak. Autorzy wyrażają tu swoją krytykę wobec chciwości.

Kolejnym kanonem szczęścia jest władza. W przysłowiach jest ona z reguły czymś negatywnym: Wielu gardzi prawem i uczciwością, byleby osiągnąć władzę. Władza przymusza nie tylko, kiedy wzywa, ale także, gdy prosi. Jeśli chcesz kogoś poznać, daj mu władzę. Żądza jej posiadania często niszczy ludzi. Tak było w przypadku Makbeta – bohatera dramatu Williama Szekspira pod tym samym tytułem. Na początku był no tzw. idealnym rycerzem. Kochał swojego władcę i walczył za kraj. Później pod wpływem żony i przepowiedni czarownicy zabił swego krewnego i wladcę Dunkana i wielu innych ludzi. Robił wszystko, aby utrzymać władzę. Nie obeszła go śmierć żony. W końcu zginął. Pragnienie zostania królem przesłoniło mu inne rzeczy. Jest to dramat o władzy, przeczący powiedzeniu, że cel uświęca środki. Nie można dążyć do czegoś za wszelką cenę. Takie postępowanie nieuchronnie prowadzi do upadku. Podobną tematykę poruszyli: Sofokles w Antygonie i znów Szekspir w Makbecie.

Ludzie także często pragną sławy. Przeraża ich myśl, że mogliby przejść przez życie niezauważeni, tak by nie pozostał po nich żaden ślad. Chcą być zapamiętani. Mówi o tym wiele przysłów: Krótki jest czas życia, sławy – wieczny. Bogactwa wielu nienawidziło, sławy – nikt. Sławy nie kupisz pieniędzmi. Sławy pragnął podmiot liryczny utworu Exegi monumentum Horacego. Stwierdził on, że: postawił sobie pomnik trwalszy niż ze spiży. Poezja miała dać mu nieśmiertelność, sprawić, by o nim nie zapomniano. Utożsamiwszy autora z „ja” lirycznym możemy stwierdzić, że tak się stało. Inne literackie przykłady pragnienia zdobycia sławy znajdujemy m. in. w: Pieśni o Rolandzie i Iliadzie Homera. Ta wartość w przeciwieństwie do poprzednich postrzegana jest pozytywnie. Warto o nią walczyć.

Zemsta jest kolejnym odwiecznym ludzkim pragnieniem. Wydaje się nam, że nie zaznamy spokoju, póki ten, kto nas skrzywdził, nie odpokutuje za swe winy. W powiedzeniach mówi się o jej nieuchronności i przyjemności, którą daje: Kulawa i leniwa jest zemsta, ale sięga daleko. Zemsta i na chromym koniu dojedzie. Zemsta jest rozkoszą bogów. Motyw ten pojawia się już w mitologii greckiej. Tam Hera próbowała zabić nieślubnego syna swego męża Zeusa – Herkulesa. Później temat ten został poruszony w dramacie Williama Szekspira – Hamlet. Główny bohater dowiaduje się od ducha swego ojca, iż został on zamordowany przez brata, a nie zmarł z przyczyn naturalnych. W tej sytuacji Hamlet postanawia pomścić śmierć rodzica. Doprowadza to jednak do tragedii. Wskutek różnych przypadków prawie wszystkie główne postacie utworu umierają. Trudno stwierdzić, czy zemsta jest słuszna albo niesłuszna. Z jednej strony nie powinno się wymierzać sprawiedliwości na własną rękę. Z drugiej jednak ciężko patrzeć na bezkarność złoczyńcy, choćby nawet tylko doczesną.

Łaska boska to coś dotyczącego raczej życia po śmierci. Ludzie starają się postępować dobrze na ziemskim padole, by na tamtym świecie móc być szczęśliwym. W przysłowiach widać, że nagrody od Boga należy oczekiwać dopiero w raju i że Bóg zawsze ma dobrego człowieka w swojej opiece: Bóg płaci, lecz nie co sobota. Kto się na Boga spuści, tego Bóg nie opuści. Pan Bóg nierychliwy, ale sprawiedliwy. Bóg obiecuje bezpieczne lądowanie, ale nie spokojny lot. W literaturze motyw łaski boskiej występuje głównie w Biblii, np. w opowieści o życiu Hioba. Później m. in. w literaturze hagiograficznej. Świetnie ilustruje to Złota legenda spisana przez Jakuba de Voraigne. Występujący w niej św. Aleksy rezygnuje z bogactwa i pięknej żony, by się umartwiać na chwałę Boga. Szacunek okazała mu nawet Matka Boska, każąc klucznikowi wpuścić go w zimie do kościoła. Umarł jako biedny, ale i szczęśliwy człowiek pod schodami swego ojca. Po jego śmierci pojawiły się nawet znaki pokazujące, że był on świętym. Innymi przykładami starania się o łaskę boską są: Kwiatki św. Franciszka i Świętoszek. Ten drugi utwór jednak przedstawia, iż pobożność musi być prawdziwa, nie może być po prostu na pokaz. Opisany właśnie synonim szczęścia jest z pewnością pozytywny. W końcu aby osiągnąć zbawienie, trzeba być dobrym człowiekiem.

Kolejnym kanonem szczęścia jest miłość. Dotyczy jej wiele przysłów: Miłość stała cuda działa. Miłość z miłości się rodzi. Bez miłości jak bez słońca – przeżyć trudno. Gdzie miłość panuje tam niewiele brakuje. W miłości dwie wolności łączą się w jedną słodką niedolę. Literatura pełna jest różnych przykładów miłości. Może to być uczucie między dwojgiem ludzi lub rodziców i dzieci, a także do Boga. Jednym z przykładów są Dzieje Tristana i Izoldy. Zakochali się w sobie przypadkiem na skutek wypicia napoju miłosnego. Ona miała być żoną jego pana i dobroczyńcy. Romans trwał w ukryciu. W końcu musiał się jednak skończyć i zakochani rozeszli się. Po pewnym czasie Tristan został ranny i konał. Izolda Złotowłosa przybyła do niego i umarli razem. Miłość połączyła ich dopiero po śmierci. Inne przykłady miłości w literaturze to np. Pierwszy list św. Pawła do Koryntian lub Kwiatki św. Franciszka. Jest to z pewnością jeden z najbardziej pozytywnych sposobów osiągnięcia szczęścia.

Większość ludzi pragnie mieć dzieci. Rodzicielstwo ma być jedną z możliwości życiowego spełnienia człowieka. W przysłowiach pokazane są różne zalety posiadania potomstwa: Dzieci biednych czynią ich bogatymi. Dzieci są skrzydłami człowieka. Kto nie ma żadnego dziecka, ten nie ma światła w swoich oczach. W literaturze pragnienie rodzicielstwa występuje m. in. w kolejnych tomach sagi o przygodach wiedźmina autorstwa Andrzeja Sapkowskiego. Geralt i jego ukochana – czarownica Yennefer pragnęli mieć dzieci. Nie było to jednak możliwe ze względu na mutacje, jakie przeszli. Ani czarownice, ani wiedźmini nie mogą mieć dzieci. Po wielu przygodach zajęli się oni dziewczynką imieniem Ciri. Poświęcili dla niej wiele rzeczy i byli naprawdę szczęśliwi. Innym literackim przykładem miłości rodziców do dzieci są: dzieje Abrahama i jego żony Sary z Biblii i mit o Niobe pochodzący z mitologii greckiej. Kolejny raz mamy dobrą receptę na szczęście.

Spełnieniem marzeń może być także małżeństwo. W przysłowiach ma ono różne oblicza: W małżeństwie jak na morzu: każda cisza zwiastuje burzą. Małżeństwo zmniejsza smutki, podwaja radość, zwielokrotnia wydatki. Małżeństwo jest dobre, ale nie słodkie. W literaturze przykładem znalezienia szczęścia w małżeństwie jest Błękitny zamek Lucy Maud Montgomery. Główna bohaterka Joanna jest nieszczęśliwa, bo otoczenie nie daje jej zapomnieć, że jest starą panna i traktuje ją jak dziecko. Gdy dowiaduje się, iż został jej tylko rok życia, wszystko diametralnie zmienia. Wychodzi nawet za mąż. Po pewnym czasie zakochuje się z wzajemnością w swoim mężu, ale ciąży im jej niedaleka śmierć. W końcu okazuje się, że była to pomyłka, zaś ślub ten dał im obojgu szczęście. Inne literackie przykłady dotyczące tego tematu to: Śluby panieńskie Andrzeja Fredry i Przeminęło z wiatrem Margaret Mitchell. Znowu nie można zarzucić temu pragnieniu cech negatywnych, pod tym jednak warunkiem, że jest to dobre małżeństwo.

Szczęście to kwestia względna. Osiąga się je zazwyczaj poprzez spełnienie celu, zrealizowanie marzenia, a to każdy ma przecież inne. Wymienione tu przykłady to tylko jedne z najczęściej spotykanych kanonów. Przykładów „recept na szczęście” może być nieskończenie wiele. Nie wszystkie są dobre, często ich osiągnięcie nie daje praktycznie nic. Dostrzegamy, że gdzieś wcześniej zgubiliśmy naszą szansę. Te dobre sposoby też nie zawsze muszą się powieść. W końcu nie każdemu udaje się spełnić marzenia. Praktycznie każdy utwór literacki wspomina o szczęściu. Jego osiągnięcie było, jest i będzie odwiecznym pragnieniem człowieka. Co jednak oznacza to słowo zależy od człowieka, zgodnie z grackim przysłowiem: Istnieje tyle rodzajów szczęścia, ile ludzkich miar. To co dla jednego może być spełnieniem najskrytszych snów, drugiemu dostarczy smutku i troski. Nie ma dwóch takich samych ludzi, a więc tym samym nie ma jednej, uniwersalnej recepty na szczęście.